مجتمعنا في الفکر والتراث الشهيد السيد محمدباقر الصدر (معرفی و نقد کتاب)

فصلنامه اندیشه تقریب شماره 26

فصلنامه	اندیشه تقریب
اطلاعات نشر	سال هفتم، شماره بیست و ششم، بهار، 1390.
عنوان مقاله	مجتمعنا في الفکر والتراث الشهيد السيد محمدباقر الصدر
تعداد صفحات	10
بخش	گزارشی از یک کتاب
تألیف	سید محمد حسن حکیم
زبان	فارسی

مجتمعنا في الفکر والتراث الشهيد السيد محمدباقر الصدر عنوان مقاله‌‌ای است از بخش گزارشی از یک کتاب در فصلنامه اندیشه تقریب که به قلم سید محمد حسن حکیم و به اهتمام مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تدوین و منتشر شده است. این مقاله در سال هفتم، شماره بیست و ششم، فصل بهار، 1390 منتشر شده است. مقدمه تاریخ اندیشه دینی با تمام فراز و نشیب‌هایش همواره مرهون تلاش‌های اندیشمندان فرهیخته و مبتکری است که منبع تحول و نقطۀ عطفی برای اندیشه‌های گوناگون بوده‌اند و استمرار حرکت علمی را در ساحت اندیشه‌ای دین پایدار نموده‌اند.
حوزه‌های قرآنی و حدیثی و فقهی تا حوزه‌های تفسیر و فلسفه و کلام و عرفان و... همواره نام اندیشمندانی را بر تارک خود می‌نمایاند که حیات اندیشه را رونق تازه‌ای داده‌اند؛ بزرگانی هم‌چون: فارابی، بوعلی، صدرای شیرازی، شیخ طوسی، علامه حلی، شهیدین، شیخ انصاری، علامه طباطبایی، امام خمینی (قدس) و ...
شهید بزرگوار سید محمد باقر صدر به حق یکی از این معدود اندیشمندان تاریخ اندیشۀ دینی است که طراوت و شادابی حوزه اندیشه‌ دینی و عرصۀ پایان‌ناپذیر تفکر دینی را در دوران معاصر با نگاه عمیق و اندیشۀ بلند خود به تصویر کشید.
این حقیقت در آثار فاخر و اندیشۀ رایج او به خوبی نمایان است؛ نگاشته‌هایی که امروزه بحث‌های معاصر اندیشۀ دین را پی‌جویی و بالاتر از آن، پی‌ریزی نموده است؛ آثار فاخری چون «فلسفتنا»، «دروس فی علم الأصول»، «اقتصادنا»، «المدرسه القرآنیه»، «المدرسه الإسلامیه»، «الإسلام یقود الحیاه» و...
امروزه کمتر محفل اندیشه‌ای و علمی است که در ساحت‌های گوناگون اندیشۀ دینی به طرح نظر و بحث علمی بپردازد و به بحث‌های دقیق و فنی این شهید بزرگوار نیاز پیدا نکند.
برای نمونه می‌توان به کتاب «اقتصادنا» اشاره نمود که در حوزۀ اندیشۀ اقتصادی اسلام به بررسی مبانی و پایه‌های اقتصاد اسلامی، چگونگی کشف اندیشه‌های اقتصادی اسلام از منابع اصیل دین، راه‌کارهای اسلامی برای حل مسائل اقتصادی و... می‌پردازد، که در نوع خود بی‌نظیر بوده و از ابتکارات این شهید بزرگوار می‌باشد. این کتاب و این اندیشه امروزه به عنوان پایۀ اقتصاد اسلامی در مراکز علمی و دانشگاهی پذیرفته شده و در مجامع علمی مطرح است.
همین‌گونه است نوآوری‌های ایشان در باب اندیشه‌های اصولی که امروزه در حوزه‌های علمیه رواج بسیار یافته است، و از این قبیل است مبانی اندیشۀ قرآنی و دیگر نو‌پردازی‌های این علامۀ شهید که بسیار است و از موضوع این مقاله و ظرفیت آن خارج می‌باشد.
آن‌چه این مقاله در صدد معرفی آن است بخش ناشناخته‌ای از اندیشه‌های آیت‌الله سید محمد باقر صدر است، که تا به امروز مورد دقت قرار نگرفته و یا کمتر در معرض بحث و کنکاش علمی بوده است.
اثری که به تازگی برای اولین‌بار و در کتاب ارزشمند «مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید السید محمد باقر الصدر» نگاشتۀ محقق توانا جناب استاد «سید منذر حکیم» به تصویر کشیده شده است.
در حقیقت، به بهانۀ این کتاب، اندیشه‌های اجتماعی شهید سید محمد باقر صدر را مرور نموده و با نکاتی در مورد این اثر آشنا می‌شویم.

نگاه قرآنی، محور انديشه‌های شهيد صدر

علامه سید محمد باقر صدر بهترین راه دست‌یابی به پاسخ‌های صحیح مسائل روز را اتکای به قرآن کریم می‌داند، از این رو به بررسی دقیق راه‌های کشف نظریات متناسب با زمان از کتاب شریف الهی می‌پردازد و با نگاه دقیق و روشمند خود تلاش می‌کند تا از درون قرآن کریم به بررسی مشکلات معاصر انسان بپردازد و راه‌حل صحیح و واقعی برای نجات انسان معاصر ارائه نماید.
آیت‌الله صدر با نگاهی عمیق و به دور از تعصبات نابجای مذهبی با مبنایی استوار قرآن کریم را که کتاب حیات انسان و نقطۀ اصیل و حد مشترک تمامی مسلمانان است محور کار خود قرار داده و نظریات اسلامی و نظام‌های فکری اسلام را برای مسلمان معاصر به تصویر می‌کشد.
شاید بتوان گفت آن‌چه کار شهید صدر را از کارهای رایج و تکراری متمایز می‌نماید ـ پس از اتکای به قرآن و نگاه فرامذهبی ـ نگاه روشمند او به مباحث و روش‌های استوار و بی‌اشکال وی در کشف و ارائۀ اندیشه‌های دینی از قرآن کریم است، که خود به تنهایی نقطۀ عطفی در تاریخ اندیشۀ دینی به حساب می‌آید و فضاهای بی‌نهایتی را برای محققان حوزۀ دین بازگشایی می‌نماید؛ عرصه‌هایی که شاید پیش از این شهید فرزانه و تلاش‌های خستگی‌ناپذیر او بسیار دور و دست‌نایافتنی به نظر می‌رسید.
وی بر پایۀ همین نگاه روشمند، به اکتشاف نظریات مورد نیاز در فضای معاصر می‌پردازد و مباحثی چون «اقتصادنا» و «فلسفتنا» را از درون اصیل‌ترین منبع دینی، یعنی قرآن کریم، استخراج و استنباط و به جامعۀ انسانی تقدیم می‌نماید.

«مجتمعنا» و چرايی آن

سید منذر حکیم در کتاب «مجتمعنا» به بررسی حلقۀ مفقودۀ اندیشه‌های شهید صدر می‌پردازد و حقیقتی را به تصویر می‌کشد که شاهراه ارتباطی تمامی اندیشه‌های شهید صدر است و مبانی اندیشه‌ای او در کتاب‌های «فلسفتنا» و «اقتصادنا»، و نوع رابطۀ اندیشه‌های گوناگون حوزۀ دین برای ایجاد مجموعه‌ای سالم و متکامل در پرتو اندیشۀ دینی و مبانی قرآنی را تبیین می‌نماید.
«مجتمعنا» اثری است که شهید صدر آرزوی به ثمر نشستن آن را داشته و همواره در افسوس تأخیر و به نتیجه نرسیدن این اثر می‌فرمود: «مجتمعنا منع من مجتمعنا؛ جامعۀ ما (یعنی فضاهای اجتماعی و شرایط سیاسی و اجتماعی آن روز عراق) مانع از آن شد که کتاب مجتمعنا به ثمر برسد» (به نقل از شاگرد مبرز شهید صدر حضرت آیت‌الله سید محمود شاهرودی).
حقیقت آن است که هر کس اندک آشنایی با حوزه‌های اندیشۀ انسانی و مبانی نظریات معاصر داشته باشد به خوبی این نکته را درک می‌کند که اساس و پایۀ حقیقی برای نظریات اقتصادی و بستر مناسب تحقق یک نظام اقتصادی با اندیشه‌ای کارآمد، بر نظریه‌ای استوار در حوزۀ مباحث اجتماعی مبتنی است.
به بیان دیگر، تا فضا و بستر مناسب اجتماعی موجود نباشد و مبانی اندیشه‌ای یک مجتمع انسانی شکل نگیرد سخن از ساختارهای اقتصادی شایسته، شاید چندان صحیح به نظر نرسد.
این حقیقتی است که شهید صدر به آن اشراف داشته و متذکر آن شده است، چنان که پایه‌های اندیشۀ اجتماعی خود را در بسیاری از آثار خویش طرح نموده و به تبیین بسیاری از آنها پرداخته است.
اما چرایی تقدم مباحث اقتصادی بر مباحث اجتماعی در ارائه به مجامع اندیشه‌ای مسئله‌ای است که محقق فرزانه سیدمنذر حکیم به بررسی آن پرداخته و آن را این‌گونه تبیین می‌نماید:
«شهيد صدر بحث‌هاى اقتصادى خود را كه با عنوان «اقتصادنا» ارائه شد، بر بحث‌هاى اجتماعى و كتاب «مجتمعنا» مقدم نمود در حالى كه به‌طور منطقى بحث‌هاى اقتصادى در حقيقت يكى از فروع نظريه اجتماعى ايشان است، در باب چرايى اين تقديم با توجه به مطالعاتی که داشتم مى‌توان گفت: دلیل تقدیم «اقتصادنا» بر «مجتمعنا» حساسیت اوضاع سياسی عراق در آن زمان و ورود اندیشه‌های مارکسیستی در درون‌مايه نظام سياسى اقتصادی عراق بود. در چنين فضايى شهید صدر تلاش نمود تا هم عظمت اسلام را به عنوان جامع‌ترین ادیان نمایان سازد و هم در مقابل شبهات و هجمه‌هاى ماركسيستى پاسخ‌گوى نيازهاى فكرى جامعه اسلامى آن زمان باشد. مؤید این مطلب مباحث جلد اول کتاب «اقتصادنا» است که در حقيقت خمیرمایه‌ای اجتماعی با رویکردی اقتصادی است».
بنابراین در حقیقت، مبانی و مباحث اندیشۀ اجتماعی اسلام بر پایۀ قرآن کریم نزد شهید صدر بر اساس سیر منطقی آن، پیش از مباحث اقتصادنا شکل گرفته و منسجم گردیده است، اما به دلیل شرایط اجتماعی خاص انتشار آن به تأخیر افتاده است؛ تأخیری که به عدم ارائه این اثر و عدم انتشار آن تا پایان حیات کوتاه اما پربرکت این شهید عالی مقام منجر گردید.
بر این پایه، دور از ذهن نیست اگر ادعا شود مجموعۀ منسجمی از اندیشه‌های اجتماعی شهید صدر نه در زمان حیاتش و نه بعد از شهادت او منتشر نگردیده است، و همین امر اندیشمند فرزانه سید منذر حکیم را به تحقیق و کنکاش درباره این مباحث برانگیخته تا این بخش از آثار استاد شهیدش را که پنهان مانده و در آثار او مورد کم‌توجهی و غفلت بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته است نمایان ساخته و به پی‌جویان اندیشه‌های او ارائه نماید.

ويژگی‌ها و امتيازات کتاب «مجتمعنا» کتاب «مجتمعنا» از چند منظر مهم و اساسی، اهمیت داشته و در آن نکات بسیار مهمی وجود دارد که درخور دقت و شایستۀ تأمل عمیق است:
1. یکی از مهم‌ترین نکات این تحقیق ارزشمند که در نهایت امانت صورت گرفته، بازخوانی ایده‌های قرآنی شهید صدر در حوزۀ مباحث اجتماعی است.
بحث‌های پایه‌ای و سؤالات اساسی مانند: چیستی جامعۀ مطلوب انسانی از نگاه اسلام، اصول و پایه‌های چنین جامعه‌ای، نظريۀ مبنا در این باب، اهداف و دور نمای چنین جامعه‌ای، راه‌های علمی و عملی برای رسیدن به یک جامعۀ انسانی مبتنی بر اصول اسلامی، و بسیاری از سؤالات اساسی دیگر که در آثار شهید صدر فراوان به آنها پرداخته شده است.
اصل ایدۀ اجتماعی آیت‌الله شهید صدر در کتاب «فلسفتنا» و هم‌چنین جزوه‌هاى «الاسلام یقود الحیاه» که ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به حضرت امام خمینی(ره) تقدیم نمود.

• -مبانی اندیشه‌ای ایشان در باب جامعۀ قرآنى که در کتاب «المدرسه القرآنیه» نظریه‌پردازی آن طراحی و ارائه شده است.
  

و بسیاری مباحث دیگر...
تمامی این مباحث و پیش‌فرض‌های بسیار دیگر که در آثار شهید صدر موجود است در این کتاب به صورت جدی بازخوانی شده است.
2. دومین ویژگی ممتاز این تألیف کشف مبنا و شکل مطلوب برای ارائۀ مباحث اجتماعی قرآن از دیدگاه شهید صدر است.
در این باب مؤلف فرهیختۀ کتاب با بررسی‌های گستردۀ خویش به این اعتقاد رسیده است که:
«شهيد صدر پایه‌های ایدۀ «مجتمعنا» را بر بحث‌های مطرح شده در دروس ویژه‌ای که بعدها با نام «المدرسه القرآنیه» معروف شد و هم‌چنین جزوه‌های «الإسلام یقود الحیاه» قرار داده که از لحاظ مفهومی به بحث‌هاى ویژۀ جامعه قرآنى بسيار نزدیک است».
این امر شاید یکی از مهم‌ترین نکات قابل تأمل است، زیرا کشف مبنای علمی در چند اثر پراکنده در مجموعه‌های گوناگون کاری بس دشوار و تلاشی فاخر است که نه تنها خود اثر را سامان‌دهی می‌نماید بلکه فضای نقد و بررسی علمی را دربارۀ یک اندیشه جهت داده و به سرمنزل مقصود هدایت می‌نماید.
بر همین اساس مؤلف محترم در کتاب «مجتمعنا» مبنای بحث را بر این مجموعه بنا نهاده است.
3. سومین خصوصیت مهم این اثر استقرای تام مباحث اجتماعی در آثار شهید صدر است.
نگاه جامع و دقت مؤلف در تجمیع تمامی مباحث مرتبط با اندیشۀ اجتماعی در همۀ آثار علامۀ شهید صدر شایستۀ تقدیر است. به حق می‌توان گفت مؤلف توانای «مجتمعنا» از کوچک‌ترین مطالب مرتبط با بحث نیز دریغ ننموده و هر آن‌چه را که به شکلی با اندیشۀ اجتماعی شهید صدر ارتباط داشته در این مجموعه جمع‌آوری نموده است.
4. آخرین نکته که اهمیت بسیار زیادی دارد و نشان‌دهنده توان‌مندی مؤلف کتاب است، قالب و ساختار کلان کتاب «مجتمعنا» است.
سید منذر حکیم در این اثر از روش استادش علامۀ شهید صدر در دو کتاب «فلسفتنا» و «اقتصادنا» الهام گرفته و تلاش نموده است تا نظام طرح مباحث اجتماعی را به فضای بحث شهید صدر و مبانی او در طرح و ارائۀ مباحث اندیشه‌ای اسلام در این دو کتاب نزدیک نموده و به جای استادش بنگارد.

«مجتمعنا» در يک نگاه

کتاب «مجتمعنا فی فکر و تراث الشهید السید محمد باقر الصدر» که حاصل تلاش استاد توانا سید منذر حکیم است در شش بخش شکل گرفته است:
مقدمات کتاب: که در دو بخش سامان یافته است:

• -آشنایی با زندگی‌نامه علامۀ شهید سید محمد باقر صدر (قدس)؛
  
• -تبیین ضرورت و اهمیت بحث از جامعۀ انسانی در پرتو قرآن و سنت.
  

بخش اول: که مباحث پایه‌ای ذیل در آن طرح شده است:
بازشناسی مفاهیم و اصطلاحات: که در آن به بررسی مفهوم مجتمع و تعریف آن نزد اندیشمندان اسلامی و دانشمندان علوم اجتماعی و در نهایت به تبیین مفهوم مجتمع و مصطلحات پیرامون آن در نظر شهید صدر پرداخته شده است؛
بررسی راه‌های کشف نظریه اجتماعی در نگاه شهید صدر؛
تاریخچه بحث «مجتمعنا» و سیر تحولات این بحث در مجموعۀ آثار شهید صدر.
بخش دوم: که به بررسی جایگاه مجتمع و مباحث اجتماعی در میان جامعۀ بشری و سابقۀ انسان‌ها و به خصوص انسان معاصر در تعامل با مسائل و مشاکل اجتماعی و یافتن راه‌های برون‌رفت از مشکلات اجتماعی می‌پردازد.
در این بخش راه‌حل‌های چهارگانه‌ای برای مشکلات اجتماعی انسان طرح گردیده و مورد بحث و نقد قرار گرفته و میزان کارآمدی و چرایی ناکارآمدی هر یک به دقت بررسی شده است.
نسبت‌سنجی علمی دقیق میان مبانی گوناگون اندیشه‌ای در حوزۀ مباحث اجتماعی از خصوصیات بارز این بخش از کتاب است. محورهای اساسی بحث در این بخش:

• علم؛
  
• نظام سرمایه‌داری؛
  
• مارکسیسم؛
  
• دین.
  

بخش سوم: به پایه‌های نظریۀ اجتماعی قرآن کریم اختصاص دارد، که در ضمن آن به تبیین اصول و ریشه‌های نظریۀ قرآنی شهید صدر در باب مجتمع انسانی پرداخته شده است.

• محورهای اساسی بحث در این بخش:
  
• دین نیاز فطری و اجتماعی انسان؛
  
• تحولات اجتماعی و قانون‌مندی این تحولات؛
  
• قلمرو سنت‌های اجتماعی؛
  
• ویژگی‌های پدیده‌های اجتماعی؛
  
• عناصر تشکیل‌دهنده جامعه بشری و دیدگاه‌های موجود در این باب ( الهی و بشری)؛
  
• استخلاف به عنوان یک سنت تاریخی و الهی؛
  
• نقش دین در حیات اجتماعی انسان؛
  
• سطوح ارتباطات میان عناصر تشکیل‌دهندۀ جامعۀ انسانی؛
  
• و ...
  

بخش چهارم: به سنت‌های اجتماعی ( سنن الهی در قرآن کریم ) و نقش آنها در مراحل تکامل جوامع انسانی اختصاص دارد، که در آن به چرایی و چگونگی تغییرات اجتماعی و عوامل مؤثر بر افت و فرود جوامع از دیدگاه قرآن کریم پرداخته شده است.
محورهای اساسی بحث در این بخش:

• نقش سنت‌های اجتماعی در تکامل اجتماعی انسان؛
  
• سنت‌های اجتماعی و راه‌های کشف آن از قرآن کریم؛
  
• ویژگی‌های سنت‌های اجتماعی تاریخی در قرآن کریم؛
  
• انواع سنت‌های الهی و بررسی پیرامون آنها:
  

-سنت‌های مشروط؛
-سنت‌های مطلق؛
-سنت‌های موضوعی.

• منظومۀ سنن اجتماعی در قرآن کریم.
  

بخش پنجم: بررسی اساس و ریشۀ حقیقی مشکلات اجتماعی انسان‌ها و یافتن راه‌حل‌های واقعی برای فائق آمدن بر آنها را محور بحث قرار داده است.
محور‌های اساسی بحث در این بخش:

• ریشه‌های مشکل اجتماعی انسان و راه‌حل‌های مفید برای آن؛
  
• رسالت دین: توجه به درون انسان، نقش دین در ایجاد تحول درونی انسان؛
  
• توجه به شاخص الگو و نقش آن در حل مشکلات انسان‌ها.
  

بخش ششم: نگاهی گذرا به نظریۀ اجتماعی قرآن کریم است که در ضمن آن به‌طور خلاصه محتوای نظریۀ اجتماعی قرآن، ابعاد و گسترۀ این بحث در قرآن کریم و ادلۀ اثباتی آن در کتاب شریف الهی بررسی شده است.
محور‌های اساسی بحث در این بخش:

• خط خلافت و خط شهادت: بررسی ریشه‌ها و ادوار تاریخی و هم‌چنین آثار و نتایج آن؛
  
• نقش نظریۀ اجتماعی و تأثیر آن بر فهم قانون‌گذاری‌های اسلام و فقه اسلامی؛
  

-ضرورت توجه به مبانی اجتماعی به عنوان پایه‌ای اساسی برای درک نظام فقهی و حقوقی اسلام، نتیجه‌ای است که در این باب پی‌جویی شده است.

• نظریۀ اجتماعی و نظام سیاسی اسلام در عصر غیبت تا ظهور مهدی (عج)؛
  
• آیندۀ خلافت انسان و ویژگی‌های دولت مهدوی (عج).
  

چند نکته

جدی‌ترين بحثی که دربارۀ اين‌گونه آثار شکل می‌گيرد چرايی بحث از انديشه‌هايی است که رنگ زمان به خود گرفته و دورانی را گذرانده است و شايد در برخی مباحث اين نوع از آثار، نگاه مقطعی و ناظر به زمان و شرايط حاکم به خوبی نمايان است. (آيت‌الله يعقوب جعفری، نشست تخصصی بررسی کتاب مجتمعنا، انجمن قرآن‌پژوهی حوزه).
بر پایۀ اين‌گونه سؤالات است که بررسی چرايی يک تحقيق در آثار گذشته و ضرورت‌های شکل‌گيری آن اهميت بسزايی می‌يابد.
حقيقت آن است که فرايند تکاملی انديشه‌ها در گسترۀ تاريخ و سير تحولات آن خود از محورهای اساسی توليد و گسترش علم و دانش است. از اين رو بحث از انديشه‌های تاريخی و کشف جايگاه هر انديشه در مسير تکامل آن دانش اهميت ويژه‌ای دارد و همين امر انديشمندان را در حوزه‌های گوناگون به بررسی تاريخ علوم می‌کشاند.
اما در خصوص آثار علامۀ شهيد صدر اين امر کمتر به چشم می‌خورد، زیرا ايشان از نظريه‌پردازان معاصر در حوزۀ انديشۀ دينی محسوب می‌گردد و فاصلۀ اندکی که ميان ما و او در گذشت ساليان پيش آمده است، موجب تاريخی شدن او و انديشه‌هايش نگرديده است.
از سوی ديگر، اثر ارزشمند «مجتمعنا» که به کنکاش در انديشه‌های اجتماعی شهيد صدر می‌پردازد، برای اولين‌بار انديشه‌های اجتماعی اين شهيد بزرگوار را به‌طور جامع و با نگاهی همه‌جانبه بررسی می‌نماید.
شايد بتوان گفت جوامع دينی، امروز با ظهور اين کتاب با بخش نايافته‌ای از انديشۀ جاری شهيد صدر آشنا می‌شود و برای اولين‌بار است که اين طرح و انديشه مجال ظهور می‌يابد.
از این رو اين تصور که بحث از چنين انديشه‌ای بحثی تاريخی است، از اساس تصور باطلی است، زیرا نه تنها شهيد صدر از معاصران انديشۀ دينی است، بلکه اين اثر نمايان‌گر آن است که هنوز بخش‌هايی از آثار و انديشه‌های اين انديشمند يگانه مجهول مانده و به جوامع دينی معاصر ارائه نشده است.
بنابراين می‌توان گفت: بررسی انديشه‌های اجتماعی شهيد صدر بازخوانی و پی‌جويی يک اثر تاريخی نيست، بلکه کشف انديشه‌های ناب يک انديشمند معاصر در حوزۀ نظريات اجتماعی دين است.
نکتۀ مهم ديگر در اين‌گونه آثار، صحت انتساب روش و نتايج بحث به انديشمندی است که نظريه از آثار او جمع‌آوری می‌گردد.
در فضايی که با نبود يک انديشمند، گزاره‌های پراکندۀ او به نظم کشيده می‌شود و خروجی آن نظامی قابل طرح می‌گردد، از اساسی‌ترين اشکالات دربارۀ آن چگونگی کشف منهج و روش آن انديشمند برای بازيابی نظام حاکم بر انديشۀ اوست.
در چنين فرايندی محققی که به بررسی انديشه‌های ديگری در نظام‌سازی و طرح يک ايده می‌پردازد، بايد همت اوليۀ خود را بر کشف روش حاکم بر انديشۀ آن انديشمند قرار دهد و خود صلاحيت‌های لازم را برای آشنايی با آن انديشمند و آثار وی داشته باشد.
برای رسيدن به چنين جايگاهی و تأمين اين مهم آن‌چه رواج دارد در دو محور قابل طرح است:

• بررسی تمامی آثار يک انديشمند و نگاه جامع نسبت به روش وی در طرح و ارائۀ انديشه‌هايش؛
  
• ميزان آشنايی نگارندۀ اثر با آثار و شخصيت علمی صاحب اثر.
  

در مورد کتاب «مجتمعنا» می‌توان گفت اين مهم به بهترين شکل ممکن صورت گرفته است، زیرا حجت‌الإسلام و المسلمین استاد سید منذر حکیم از يک سو از شاگردان استاد شهید سید محمد باقر صدر بوده، و از سوی ديگر سال‌های بسیاری را به بررسی اندیشه‌های استاد خود و یافتن راه‌کارهای جدید در پرتو اندیشه‌های ایشان گذرانده است. وی در توصیف نوع ارتباط علمی خود با این شهید فرزانه می‌گوید: «حدود سال 1350ق پيش از آن‌كه افتخار شاگردی در محضر درس علامه شهيد سيد محمد باقر صدر را داشته باشم در نجف اشرف با نوشته‌ها و شاگردان ايشان آشنا شدم و در مجالس ويژه و خارج از درس ايشان حاضر شده و سپس در سال‌هاي 51 تا 53 به‌طور مستقيم از درس خارج فقه و اصول ايشان بهره‌مند شدم و پس از آن تاكنون با نوشته‌هاي معظم‌‌له دمساز بوده و شيفته افكار، نظريات و روش ايشان هستم».
وی در سال‌های بسیاری برای بازشناسی و بررسی مباحث اجتماعی استاد شهید، و الگوبرداری از نوع عملکرد و کشف روش او در طرح مباحث، به خصوص مباحث اجتماعی، تلاش نموده و به حق از عهدۀ این مهم برآمده است.
از اين رو می‌توان با جدّیت، به بررسی و مقايسۀ اين اثر با ديگر آثار شهيد صدر پرداخت و موفقيت اين محقق توانمند را در بازيابی نظريۀ استادش مورد کنکاش قرار داد.
در پايان، اشاره به اين نکته لازم است که محقق فرزانه جناب حجت‌الإسلام و المسلمین سید منذر حکیم بر این باور است که این اثر در حقیقت جلد اول از مباحث اجتماعی شهید صدر است که در آن مبانی نظریه اجتماعی و هم‌چنین نظریه اجتماعی شهید صدر را بر اساس مستندات قرآنی و با یک نگاه فرامذهبی ارائه نموده است، اما نظام اجتماعی بر اساس نگاه شهید صدر بخش دیگری از اندیشه‌های شهید صدر است که به تدوین کتاب دیگری نیاز دارد.

پانویس

این مقاله برگرفته از فصلنامه اندیشه تقریب، شماره بیست و شش، بهار 1390 می‌باشد.