تفاوت مفهوم تقریب با مفهوم وحدت (مقاله)

تفاوت مفهوم تقریب با مفهوم وحدت در پاسخ به سوالات زیر مشخص می شود: آیا مقصود منادیان تقریب مذاهب اسلامی از مفهوم تقریب، همان مفهوم وحدت امّت اسلامی است یا از این اصطلاح مقصود دیگری دارند؟ اساساً چه نسبتی بین این دو مفهوم وجود دارد؟ و آیا می توان یکی را در جای دیگری بکاربرد؟

پاسخ به این سوالات جلوی بسیاری از خلط ها و سوء برداشتها در بحث های نظری مربوط به تقریب و وحدت اسلامی را می­ گیرد چه این که برخی از کسانی که در این رابطه قلم زده ­ یا سخن گفته ­اند بدون روشن کردن مرزهای این دو مفهوم، مخاطبان را دچار اشتباه و یا سردرگمی کرده­ اند.

نسبت تقریب با وحدت

برای روشن شدن نسبت بین این دو مفهوم، بعد از روشن شدن چیستی مفهوم تقریب، به بیان مفهوم «وحدت اسلامی» می پردازیم.

شهید مطهری از منادیان وحدت و تقریب مذاهب اسلامی در تعریف معنای اصطلاحی واژه «وحدت اسلامی» می ­فرماید:

«منظور علماى روشنفكر اسلامى از وحدت اسلامى متشكل شدن مسلمين است در يك صف در برابر دشمنان مشتركشان.»

تعریف مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی از مفهوم وحدت نیز این گونه است:

«همکاری وتعاون پیروان مذاهب اسلامی بر اساس اصول مسلم و مشترک اسلامی و اتخاذ موضع واحد برای تحقق اهداف و مصالح عالیه امت اسلامی و موضع­گیری واحد در برابر دشمنان اسلام و احترام به التزام قلبی و عملی هر یک از مسلمانان به مذهب خود».

از مجموع تعاریفی که برای مفهوم «وحدت اسلامی» شده است روشن می­شود که مقصود از وحدت اسلامی همبستگی مسلمانان و اتحاد پیروان مذاهب گوناگون با وجود اختلافات مذهبی، در برابر دشمنان اسلام و بیگانگان است.

از طرف دیگر همان گونه که در گفتار قبلی در ذیل عنوان برداشت های ناصحیح از تقریب گذشت مفهوم وحدت اسلامی نیز مانند تقریب به معنای یکی شدن مذاهب نیست. این وحدت نه شدنی است و نه منظور داعیان این وحدت است. همانطور که وحدت به معنای نادیده گرفتن اختلافات و شیعه شدن سنی، یا سنّی شدن شیعه نیز نیست.

رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران حضرت آیت اللّه خامنه­ای «مدظلّه» در تبیین مفهوم وحدت اسلامی می فرمایند:

«مراد ما از وحدت اسلامی، یکی شدن عقاید و مذاهب اسلامی نیست. میدان برخورد مذاهب و عقاید اسلامی و عقاید کلامی و عقاید فقهی - هر فرقه‌ای عقاید خودش را دارد و خواهد داشت - میدان علمی است؛ میدان بحث فقهی است؛ میدان بحث کلامی است و اختلاف عقاید فقهی و کلامی می‌تواند هیچ تأثیری در میدان واقعیت زندگی و در میدان سیاست نداشته باشد. مراد ما از وحدت دنیای اسلام، عدم تنازع است: «ولاتنازعوا فتفشلوا» تنازع نباشد، اختلاف نباشد»

شهید مطهّری نیز در تفاوت بین مفهوم «وحدت اسلامی» و مفهوم «وحدت مذهبی» می­فرماید:

«مخالفين اتّحاد مسلمين براى اينكه از وحدت اسلامى‏ مفهومى غير منطقى و غير عملى بسازند، آن را به نام وحدت مذهبى توجيه مى‏ كنند تا در قدم اول با شكست مواجه گردد. بديهى است كه منظور علماى روشنفكر اسلامى از وحدت اسلامى، حصر مذاهب به يك مذهب و يا اخذ مشتركات‏ مذاهب و طرد مفترقات آنها- كه نه معقول و منطقى است و نه مطلوب و عملى- نيست. منظور اين دانشمندان متشكل شدن مسلمين است در يك صف در برابر دشمنان مشتركشان.»

با توجه به تعاریفی که از دو مفهوم وحدت و تقریب مذاهب شده است روشن می گردد که ایده«تقریب مذاهب اسلامی» در مقایسه با ایده­ «وحدت اسلامی» یک ایده­ متأخر محسوب می ­شود.

آنچه تلقّی علمای مذهب از وحدت امّت اسلامی در اعصار گذشته بود، همسان­ سازی دیدگاه­ های فقهی و کلامی مذاهب و نزدیک کردن افکار پیروان مذاهب به یکدیگر نبود، بلکه مسئله­ی اصلی، وحدت عملی در تقابل با بیگانگان بود و قرار بر این نبود که پیروان مذاهب اسلامی به یکدیگر نزدیک شوند. بعدها عالمان مصلح و اندیشمندان جهان اسلام به این باور رسیدند که تا پیروان مذاهب اسلامی نتوانند اندیشه ­های خود را به یکدیگر نزدیک کرده و اختلافات خود را به حداقل نرسانند و یا در مناسبات اجتماعی و درون آئینی خود افتراقات مذهبی را ملاک قرار نداده و براساس مشترکات حرکت نکنند، نمی­توانند در برابر دشمن مشترک نیز موضع واحد داشته باشند. به همین جهت، اصطلاح تقریب مذاهب را جایگزین اصطلاح وحدت کردند.

نتیجه اینکه ایده­ «تقریب مذاهب اسلامی» به مثابه راهکار و مقدمه ای برای تحقّق مفهوم «وحدت اسلامی» محسوب شده و در نتیجه نسبت این دو مفهوم را می توان نسبت بین مقدمه و ذی المقدمه دانست.

با این بیان روشن است که هر قدر وجوه اشتراک بیشتری بین مذاهب به وجود آید و مرزهای فکری مذاهب به یکدیگر نزدیک تر شوند و سوء تفاهمات بین پیروان مذاهب برطرف شده و نقاط افتراق کمرنگ تر گردند، جامعه­ی اسلامی به مفهوم «وحدت اسلامی» نزدیک تر شده و تحقق این مفهوم سهل تر می گردد.