علی بن حسن العطاس

علی بن حسن العطاس صاحب المشهد (۱۱۲۱ - ۱۱۷۲ هجری قمری)، عالم دینی، شاعر و مصلح اجتماعی اهل حضرموت و از برجسته‌ترین شخصیت‌های قرن دوازدهم هجری در شبه جزیره عربستان بود و توسط بسیاری از مراجع و منابع عرب و غیر عرب در مورد او نوشته و زندگی‌نامه اش را آورده‌اند. او راه دعوت به خدا و هدایت مردم را در پیش گرفت و عمر خود را در طلب علم و بهره‌گیری از آن در شاخه‌ها و زمینه های علمی زمان خود و نشر علم و دانش گذراند. در این راه علاوه بر موفقیت خود، صدها عالم و مبلغ را تربیت نمود. او همچنین تلاش می‌کند تا روابط بین اقوام و قبیله های مختلف منطقه خود و از همه اقشار اجتماعی را اصلاح کند و امنیت و ایمنی و امنیت جاده ها و عابران پیاده را در آن منطقه برقرار کند. او بانی روستای مشهد در حضرموت و اولین ساکن در آن است.

نسب

علی بن حسن بن عبدالله بن حسین بن عمر بن عبدالرحمن العطاس بن عقیل بن سالم بن عبدالله بن عبدالرحمن بن عبدالله بن عبدالرحمن السقاف بن محمد مولى الدویلة بن علی بن علوی الغیور بن الفقیه المقدم محمد بن علی بن محمد صاحب مرباط بن علی خالع قسم بن علوی بن محمد بن علوی بن عبیدالله بن أحمد المهاجر بن عیسى بن محمد النقیب بن علی العریضی بن جعفر الصادق بن محمد‌الباقر بن علی زین‌العابدین بن الحسین بن الإمام علی بن أبی‌طالب، و امام علی، همسر فاطمه، دختر محمد، صلی الله علیه و آله است.

وی سی و یکمین نوه رسول خدا محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.

تولد و تربیت

وی در سال 1121 هجری قمری در شهر حریضه حضرموت به دنیا آمد و مادرش فاطمه بنت ابی‌بکر بن شیبان بن اسحاق از روستای هینن است . سه ساله بود که پدرش از دنیا رفت، پس پدربزرگش عبدالله بن حسین او را مراقبت و تربیت کرد. پدر پدربزرگش یعنی حسین بن عمر بن عبدالرحمن نیز به او بسیار توجه می‌نمود. او آموزش قرآن را نزد استاد سالم بن علی بن عمر باعنتر آغاز کرد و پس از آنکه خواندن قرآن را آموخت، آن را حفظ کرد. نزد جدش حسین بن عمر به طلب علم پرداخت و کتاب‌های زیادی را نزد او خواند. اولین کتابی را که برایش خواند «بدایة الهدایة» امام غزالی بود، سپس به دستور جد بزرگش حسین نزد جدش عبدالله بن حسین ادامه تحصیل داد و پس از وفات جدش حسین بن عمر، نزد چهار فرزندش عبدالله، احمد، علی و محسن در فقه، تفسیر، عرفان، طب، زبان و حفظ تفاسیر قدیم و جدید تحصیل کرد. او مشتاق مجالس ذکر و معاشرت‌های نیکو بود، بسیار باهوش، زود درک، با حفظ قوی بود، و اگر از کتاب‌ها چیزی می‌خواند، حتی پس از مدتی، چه به نثر و چه به نظم در ذهنش می‌ماند.

اساتید

او به دانش اندوزی علاقه داشت و برای طلب علم در سراسر حضرموت سیر می‌کرد و از اساتید بسیاری بهره برد؛ از جمله:

پدربزرگش عبدالله بن حسین العطاس

پدربزرگ پدرش أبیه حسین بن عمرالعطاس

أحمد بن زین الحبشی

عمر بن عبدالرحمن البار

علوی بن عبدالله الحداد

عبدالله بن أبی‌بکر خرد

عبدالله بن عثمان العمودی

عمر بن عبدالقادر العمودی

سعید بن عبدالله باعشن

محمد بن أحمد بامشموس

أبوبکر بن محمد بافقیه

سالم بن علی باعنتر

عمر باحوّاقه

شاگردان او

و اما کسانى که از او درس گرفتند و مرید او شدند و با او تماس داشتند، بسیارى از آنها فرزندان او هستند و بسیارى از آنها عبارتند از:

برادرش أبوبکر بن حسن العطاس

جعفر بن محمد العطاس

محمد بن زین بن سمیط

جعفر بن أحمد بن زین الحبشی

عیدروس بن عبدالرحمن بلفقیه

زین بن عبدالله بن أبی‌بکر خرد

أحمد بن عبدالله باسودان

عیدروس بن عبدالرحمن البار

عبدالله بن أحمد بافارس باقیس

هجرت او به هجرین و ایجاد شهر مشهد

در سال 1150 هجری قمری از حریضه به الهجرین هجرت کرد و خود را در آنجا سکنی گزید خانه ای ساخت که تا کنون پا برجاست. سپس در سال 1159 هجری قمری شهر المشهد را در منطقه ای که قبلا به الغیوار معروف بود بنا نهاد و به آنجا کوچ کرد و اولین کسی بود که در آن منطقه زندگی کرد. الغیوار منطقه دزدان و راهزنان بود. او این کار را برای ریشه کن ساختن ناامنی و ظلم ستمکاران و ایجاد امنیت در منطقه انجام داد. چاه‌های زیادی کند و مسجد معروف خود را در این مکان ساخت. او این مسجد را به پنج هدف تاسیس کرد:

یاری رساندن به همه مسلمانان

آرامش بخشیدن به وحشت زده ها

پناه دادن به بی پناهان

آب دادن به تشنگان

ایجاد ارتباط بین کسانی که قطع رابطه کرده‌اند.

پس از پی‌ریزی شهر المشهد، در صدد برآمد که بین تمام قبایل متخاصم حضرموت، آتش بسی جامع منعقد کند و سایر قبایل مجاور را نیز در بر‌گیرد و در سال یک ماه مصادف با ماه ربیع الاول را برای همه آتش بس اعلام کند. و اعلام کرد که آتش بس هر سال به صورت دوره‌ای تمدید می‌شود و از همه قبایل عهد و پیمان نمی‌گیرد و او را به احترام این ماه و حفظ حرم دعوت می‌کند. همه قبایل به عهد و عهد با او وفا کردند و هر ساله در سالروز میلاد پیامبر اکرم (ص) مشهد تبدیل به زیارتگاه بزرگی می شد که در آن دروس دینی و خطبه ها و قرائت قرآن و ادعیه برپا می‌شد و در شب پانزدهم همان ماه مولودی خوانده می‌شد و بازار بزرگی برپا می‌شد که همه تجار حضرموت برای خرید و فروش می‌آمدند.

تالیفات

او کتاب‌های زیادی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

«القرطاس» که دو بخش است:

الجزء الأول فی تاریخ وترجمة جده الحبیب عمر بن عبدالرحمن العطاس

الجزء الثانی فی شرح راتب الحبیب عمر بن عبدالرحمن العطاس

«سفینة البضائع وضمینة الضوائع»

«المقصد فی شواهد المشهد»

«الریاض المؤنقة فی الألفاظ المتفرقة»

«العطیة الهنیة والوصیة المرضیة»

«الرسائل المرسلة والوسائل الموصلة»

«الشوارد والشواهد»

«خلاصة المغنم وبغیة المهتم فی اسم الله الأعظم»

«المختصر فی سیرة سید البشر»

«الإشارة الذکیة إلى بعض ألفاظ الوصیة»

«شرح مقامات الحریری»

«مزاج التسنیم فی حکم لقمان الحکیم»

«سلوة المحزون وعزوة الممحون»

«الحضرة الربانیة والنظرة الرحمانیة»

«التحفة السنیة»

«قلائد الحسان وفرائد اللسان» دیوان شعر على المنوالین الحکمی والحمینی

وفات

او در شب جمعه دوازدهم ماه ربیع الثانی سال 1172 هجری قمری در مشهد وفات یافت و در آنجا به خاک سپرده شد و بر مزارش تابوت بزرگی در زیر گنبد بزرگی است که در زیارت بزرگ سالانه زائران در آن ساکن بودند. در دوازدهم ماه ربیع الاول هر سال که جمعیت زیادی از هر طرف از دور و نزدیک برای او جمع می‌شوند.

منابع

"العبقری المجدد الإمام علی بن حسن العطاس". النبراس. مؤرشف من الأصل فی 10 دیسمبر 2019.

"الحبیب علی بن حسن العطاس". الساعی.

باسودان, عبدالله بن أحمد. جواهر الأنفاس وذخائر الأرماس (PDF).