مسجد کوفه

مسجد کوفه

نام مسجد کوفه
نام	مسجد کوفه / عربی: مَسْجِد ٱلْکُوفَة ٱلْمُعَظَّم/ٱلْأَعْظَم‎
مکان	عراق / کوفه
محل عبادت	مسلمانان

مسجد کوفه (به عربی: مَسْجِد ٱلْکُوفَة ٱلْمُعَظَّم/ٱلْأَعْظَم‎) یکی از چهار مسجد مهم مسلمانان اعم از شیعه و سنی است. که در شهر کوفه عراق ساخته شده‌است. این مسجد در ۱۲ کیلومتری شمال شهر نجف واقع است. مسلمانان معتقدند این مسجد ابتدا توسط آدم ساخته شده و پس از مسجد الحرام قدیمی‌ترین مسجد جهان است. در دهه‌های اول هجری قمری این مسجد توسط سعد بن ابی وقاص بازسازی و سپس توسط علی ابن ابی‌طالب مرکزی مهم برای خلافت در نظر گرفته شد. مقبره برخی از بزرگان و علمای دینی در آنجا قرار دارد. به عقیده شیعه پس از ظهور حجت بن الحسن، این مسجد وسعت بسیاری خواهد یافت. این مسجد یکی از مکان‌هایی است که شیعیان حتی اگر آن جا مسافر باشند می‌توانند نماز خود را تمام بخوانند.

جایگاه و مشخصات مسجد

یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین آثار زیارتی شهر کوفه مسجد بزرگ کوفه است. این مسجد، از مساجد بزرگ جهان اسلام و چهارمین مسجد مهم نزد شیعیان (بعد از مسجد الحرام، مسجد النبی و مسجد الاقصی) است.

مسجد کوفه با ۱۱۰ متر طول و ۱۰۱ متر عرض، ۱۱۱۶۲ متر مربع مساحت دارد و با دیوارهایی به ارتفاع ۱۰ متر محافظت می‌شود. مساحت فضای باز مسجد ۵۶۴۲ متر مربع، مساحت شبستا‌ن‌های مسجد ۵۵۲۰ متر مربع است. تعداد ستون‌های مسجد ۱۸۷ وتعداد مناره‌های آن ۴ عدد با ارتفاع ۳۰ متر و تعداد درب‌های مسجد ۵ باب می‌باشد؛ درب‌های این مسجد عبارتند از: بابُ الحُجّه(درب اصلی)، بابُ الثُعبان، باب الرحمه، باب مسلم بن عقیل و باب هانی بن عروه.

مسجد کوفه از همان ابتدای تأسیس، یکی از مراکز فرهنگی شهر به شمار می‌رفت. هنگامی که امام علی(ع) در سال ۳۶ق وارد کوفه شد، ابتدا به مسجد کوفه رفت و در آنجا برای مردم سخنرانی کرد. امام پس از استقرار در کوفه، در مسجد کوفه تفسیر قرآن و علوم دیگر درس می‌داد. شاگردان زیادی همچون کمیل بن زیاد و ابن عباس، از محضر او استفاده کردند.

درب‌های مسجد

از هنگام بنای مسجد، درب‌های متعددی برای آن ساخته‌اند:

۱- باب السدّه. امام علی (علیه السلام) از آن درب وارد مسجد می‌شدند.

۲- باب کِنْده. در سمت غرب.

۳- باب الانماط. به محاذات باب الفیل.

۴- باب الفیل یا باب الثعبان. در سمت شمال، که امروزه تنها دربی است که از آن دوران مانده است. در کنار باب الفیل مناره مسجد قرار دارد.

۵- باب الرحمه

فضیلت‌های مسجد کوفه

از نگاه امام علی(ع)

اصبغ بن نباته می‌گوید: امیرالمؤمنین(ع) در جمع مردم کوفه فرمود: «خداوند چیزی را به شما بخشیده که به کس دیگر نداده است، خداوند این نمازگاهتان را برتری ویژه‌ای بخشید. این (مسجد کوفه)، خانه آدم، جایگاه نوح، منزلگاه ادریس و مصلاّی ابراهیم خلیل و برادرم خضر و نمازگاه من است. مسجد شما یکی از چهار مسجدی است که خداوند آن را برای اهلش برگزیده است.

گویی آن را می‌بینم که فردای قیامت، با دو جامه سفید، وارد محشر می‌شود و کسانی را که در آن نماز خوانده‌اند، شفاعت می‌نماید و شفاعتش از جانب خدا رد نخواهد شد. در آینده حجر الاسود در آن نصب خواهد شد. زمانی می‌رسد که همین مسجد، نمازگاه مهدی(ع)، فرزندم و نمازگاه هر مؤمنی می‌شود. در روی زمین مؤمنی نیست مگر اینکه وارد شود و به آن دل ببندد. مبادا آن را ترک و مهجورش کنید. در آن نماز بخوانید و با آن نماز به خدا نزدیک شوید و حوائج خویش را از خدا بخواهید. اگر مردم به فضیلت این مسجد آگاه بودند از اکناف جهان به سوی آن می‌شتافتند، اگر چه به خزیدن بر روی برف باشد.»

قصر بهشتی

در بعضی روایات از مسجد کوفه به عنوان «قصری از بهشت» یاد شده است. امام علی(ع) می‌فرماید: «چهار قصر از قصرهای بهشت در دنیا قرار دارد: مسجد الحرام، مسجدالنبی، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه».

سجده گاه فرشتگان

در روایات آمده است که قبل از حضرت آدم، فرشتگان در این مکان مقدس عبادت می‌کردند. امام علی(ع) می‌فرماید: «نخستین مکانی که خداوند بر روی آن عبادت شد، کوفه بود. وقتی خدا به فرشتگان فرمان داد که به آدم سجده کنند، آنان در کوفه سجده کردند. فرشتگان هر شب بر مسجد کوفه فرود می‌آیند.».

مسجد کوفه نزد خداوند از چنان جایگاهی برخوردار است که اگر کسی وارد آن شود، گناهانش آمرزیده می‌شود. امام رضا(ع) از شخصی پرسید کجا زندگی می‌کنی؟ پاسخ داد در کوفه. امام درباره فضیلت مسجد کوفه به او فرمود: «همانا مسجد کوفه خانه نوح است. اگر کسی صد بار وارد آن شود، خداوند برای او صد آمرزش می‌نویسد. همانا دعای نوح در این مسجد بوده که گفت: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَی وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِناً».

مصلاّی پیامبران

ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که ایشان درباره مسجد کوفه فرمود: «بهترین مسجد، مسجد کوفه است؛ هزار پیامبر و هزار وصی در آن نماز گزارده‌اند...»

نماز در مسجد کوفه تمام است

وقتی شخصی به مکانی مسافرت کند و قصد ده روز نکند، نمازش شکسته است، مگر چهار مکان که استثنا شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «نماز در چهار جا تمام است: مسجد الحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و حرم امام حسین(ع)».

نماز در آن برابر با حج است

امام باقر(ع) درباره فضیلت نماز در مسجد کوفه می‌فرماید: «اگر مردم می‌دانستند مسجد کوفه چه فضیلتی دارد، از مکان‌های دور به آنجا می‌رفتند. همانا خواندن نماز واجب در آنجا برابر با حج و نماز نافله برابر با عمره است.»

برتر از همه مساجد

امام صادق(ع) نماز در مسجد کوفه را برابر با هزار نماز در مسجدی غیر از آن می‌داند. همچنین امام رضا(ع) در فضیلت خواندن نماز در این مکان مقدس می‌فرماید: «نماز فرادی در مسجد کوفه، بهتر از هفتاد نماز جماعت در غیر آن است.»

حرم حضرت علی(ع)

در کتاب بحارالانوار با ذکر سند از امام صادق(ع) نقل شده است که مکه، حرم خداست، مدینه حرم محمد(ص) است و کوفه، حرم حضرت علی(ع) است، و حضرت علی(ع) از کوفه همان اندازه‌ای را حرم قرار داد که حضرت ابراهیم(ع) از مکه و حضرت محمد(ص) از مدینه حرم قرار دادند.

مدفن پیامبران و اوصیای الهی

پیامبران فراوانی در کوفه و در مسجد کوفه نماز خوانده‌اند و سیصد و هفتاد پیامبر و ششصد وصی در آنجا دفن شده‌اند.

مرکز حکومت امام زمان(عج)

از امام باقر(ع) نقل شده است: «هنگامی که قائم ما قیام کند و به کوفه برود، هیچ مومنی نیست، مگر آن که در آن شهر در کنار مهدی سکونت می‏‌گزیند یا به آن شهر می‏‌آید.» امیرمومنان(ع) نیز فرموده‌اند: «روزگاری فرا رسد که اینجا (مسجد کوفه) نمازگاه و مصلای مهدی(عج) گردد.»

اقامتگاه حضرت خضر

منزل و سجده‌گاه حضرت نوح.

از این مکان هفتاد هزار نفر محشور و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند.

نشستن در مسجد کوفه بدون تلاوت قرآن نیز عبادت است.

مقام‌ها در مسجد کوفه

داخل صحن، شبستان و رواق‌های مسجد کوفه، محراب‌ها و مقام‌های متعددی، منسوب به پیامبران و امامان (علیهم‌السّلام) وجود دارد که مرتبط با حضور پیامبران الهی و امامان معصوم (علیهم‌السّلام) در این مسجد و پیشینه تاریخی آن است، هر یک از این مقام‌ها و محراب‌ها، دارای آداب خاصی است که در کتب ادعیه مختلف، نظیر مفاتیح الجنان، بیان شده است، پس از بازسازی‌های اخیر مسجد کوفه، بیشتر مقام‌های موجود در صحن و رواق‌های مسجد نیز به‌صورت محرابچه‌های کوچکی از سنگ مرمر سفید، بازسازی شدند.

بیت الطّشت‌

در صحن مسجد، در شمال دکة القضاء قرار دارد و محل وقوع یکی از معجزات امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است. (داستان این معجزه چنین است که: دختری برای استحمام میان نهر آب رفته بود، زالویی وارد بدنش شده و با مکیدن خون، کم کم بزرگ شده و باعث متورم‌شدن شکمش شد، برادران آن دختر به او بدگمان شده و تصمیم به قتل وی گرفتند و برای دانستن حکم آن، نزد امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) آمدند، آن حضرت دستور داد در کنار دکة القضاء خیمه‌ای زدند و دخترک را در آن خیمه نشاندند، آن‌گاه به قابله کوفه امر کرد که آن دختر را معاینه کند، قابله پس از معاینه گفت: این دختر آبستن است، حضرت برای اثبات بی‌گناهی دختر، دستور داد طشتی مملو از لجن آوردند و دخترک را روی آن نشاندند، زالو با استشمام بوی لجن از شکم دختر بیرون آمد و با این معجزه، امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بی‌گناهی آن دختر را ثابت کرد.

این مکان، پیش‌تر به‌صورت سردابی پایین‌تر از سطح مسجد بود که دو طرف آن، دو راه پله وجود داشت.

دکة القضاء

در جانب شمال شرقی صحن مسجد کوفه قرار دارد و محلی است که امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در آنجا، قضاوت می‌کرده است.

دکة المعراج‌

این مقام در صحن مسجد و نزدیک زیارتگاه کشتی نوح قرار دارد و محل نماز خواندن پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در شب معراج، به شمار می‌آید، کنار این مقام، یک ستون‌ سنگی قدیمی وجود دارد که در واقع، یک شاخص خورشیدی است که در گذشته، برای شناخت ظهر شرعی و اوقات نماز، به کار می‌رفته است.

محراب و محل ضربت خوردن امام علی

این محراب محل نماز خواندن امیرمؤمنان (ع) در مسجد کوفه و محل ضربت خوردن آن حضرت (ع) به دست ابن‌ملجم مرادی در شب نوزدهم ماه رمضان سال ۴۰ ه. ق، است.

منزل امام علی(ع) در نزدیکی مسجد کوفه قرار داشته است و ایشان هر روز برای اقامه نماز به این مسجد می‌رفتند. عبدالرحمن بن ملجم مرادی از گروه خوارج به همراه شبیب بن بجره اشجعی که از همفکران وی بود، از سوی قطام بنت علقمه تحریک و تحریث شده بودند، بر همین اساس در سحرگاه شب نوزدهم ماه مبارک رمضان سال 40 قمری در مسجد اعظم کوفه کمین کرده و منتظر ورود امیرالمؤمنین(ع) شدند.

همچنین قطام، شخصی به نام وردان بن مجالد را که از افراد طایفه‌اش بود، به یاری آن دو نفر فرستاد. ابن ملجم مرادی هنگامی که امیرالمؤمنین(ع) سر بر سجده گذاشت، شمشیر زهرآگین خود را فرود آورد، در این هنگام حضرت علی(ع) در محراب مسجد افتاد و فرمود: «بسم الله و بالله و علی ملّة رسول الله فزت و ربّ الکعبه؛ سوگند به خدای کعبه که رستگار شدم».

امام علی(ع) در حالی که خون از سر و صورت شریفش جاری بود، فرمود: «هذا ما وعدنا الله و رسوله؛ این همان وعده‌ای است که خداوند متعال و رسولش به من داده‌اند»، در این زمان چون امام توان برگزاری نماز جماعت را نداشت، به امام حسن(ع) فرمود نماز را ادامه دهد و خود نشسته نماز را اقامه کرد. امام علی(ع) دو روز پس از ضربت خوردن با شمشیر زهرآگین در بیست‌ویکم ماه مبارک رمضان به شهادت رسید.

حضرت علی(ع) در واپسین لحظات زندگی نیز به فکر صلاح و سعادت مردم بود و به فرزندان و بستگان و تمام مسلمانان چنین وصیت فرمودند: شما را به پرهیزکاری سفارش می کنم و به اینکه کارهای خود را منظم کنید و اینکه همواره در فکر اصلاح بین مسلمانان باشید. نماز را بسیار گرامی بدارید که ستون دین شماست. یتیمان را فراموش نکنید، حقوق همسایگان را مراعات کنید. قرآن را برنامه عملی خود قرار دهید.

این محراب، داخل شبستان مسجد واقع است و روی آن، فرقه اسماعیلیان بهره هند، پنجره نقره‌ای زیبایی به شکل محراب با کتیبه‌های کوفی و نقوش و تزیینات گیاهی، نصب کرده‌اند.

مقام آدم

مقام آدم، در جنوب صحن مسجد، نزدیک دکة المعراج قرار دارد و براساس برخی اقوال، محل توبه حضرت آدم (ع) به شمار می‌آید.

مقام ابراهیم

مقام ابراهیم، در رواق شمالی مسجد، نزدیک ورودی اصلی آن باب الفیل قرار دارد.

مقام امام جعفر صادق

مقام امام جعفر صادق، در جنوب شرقی مسجد، نزدیک مرقد مسلم بن عقیل قرار داشته و دارای محرابی بوده است که همانند دو مقام نوح (ع) و امام زین‌العابدین (ع)، متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، خراب شده است و محل آن، تنها با نصب یک برگه کاغذی روی ستون‌های سنگی موجود در شبستان مسجد، مشخص شده است.

مقام امام زین‌العابدین

مقام امام زین‌العابدین، در جنوب غربی مسجد، نزدیک مقام نوح (ع) قرار داشته و مانند همان مقام، به شکل محرابی بوده است که متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، خراب شده است‌ و محل آن، تنها با نصب یک برگه کاغذی روی دیوار جنوبی رواق متصل به شبستان مسجد، مشخص شده است.

مقام جبرئیل

مقام جبرئیل نیز در جنوب صحن مسجد و در سمت غربی مقام آدم (ع) قرار دارد و به حادثه معراج پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نماز خواندن آن حضرت در مسجد کوفه، ارتباط دارد.

مقام خضر

مقام خضر در رواق شمالی مسجد، نزدیک مقام ابراهیم (ع) واقع است.

مقام نوح

مقام نوح در جنوب غربی مسجد قرار داشته و به شکل محرابی بوده که متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، خراب شده است و محل آن، تنها با نصب یک برگه کاغذی روی دیوار جنوبی رواق متصل به شبستان مسجد، مشخص شده است.

مقام کشتی نوح

میان صحن مسجد، مکانی وجود دارد که به سفینة نوح معروف است، براساس برخی اقوال، این نقطه محل به گِل نشستن کشتی حضرت نوح (ع) پس از طوفان بزرگ است، اما براساس روایات دیگری، اینجا محل ساخته شدن کشتی حضرت نوح (ع) بوده است، این مکان نیز پیش‌تر به صورت سردابی بود که با یک راه‌پله، امکان پایین رفتن به آن وجود داشت، این سرداب، به شکل یک صحن کوچک هشت ضلعی بود که در هر ضلع آن، یک ایوان وجود داشت و از طریق دو ایوان شمالی و جنوبی، به دو حجره دیگر راه داشت، کف زیارتگاه کشتی نوح (ع)، نمایانگر سطح واقعی مسجد کوفه، پیش از بالا آوردن سطح آن در زمان سیدمهدی بحرالعلوم بوده است. در دوره رژیم سابق بعثی عراق، پله‌های ورودی سفینه نوح مسدود شد و از ورود به آنجا، جلوگیری به عمل می‌آمد، اما پس از سقوط این رژیم، متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، این زیارتگاه و بنای تاریخی ارزشمند آن، به‌طور کامل از بین رفت و تنها به‌جای آن، یک حوض دوازده ضلعی، با نرده‌های سنگی کم‌ارتفاع در اطراف آن، ایجاد شد.

قبور مطهر مسجد کوفه

سمت شرق مسجد کوفه، کنار دارالاماره و متصل به دیوار مسجد مدفن جناب مسلم بن عقیل سلام الله علیه است که دارای گنبد طلایی می باشد. نخستین کسی که بر فراز قبر او بنایی به پا کرد مختار بن ابی عبیدة ثقفی بود. در زمان آل بویه، عضدالدوله نیز آن را در ۳۶۸ ق توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان صفوی در ۱۰۵۵ ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن آستان انجام دادند.

از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکهنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی از نقره و گنبدی از طلا بر فراز قبر مسلم نصب کرد. در سال‌های اخیر به همت آیت‌الله حکیم و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نیز توسط حاج رشاد مرزه طلاکاری گشت. بر روی قبر مطهر مسلم بن عقیل فرستاده امام حسین علیه السلام به کوفه، حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دیده می شود که می فرمایند: "من عقیل را دوست دارم ... به درستی که فرزندش در دوستی فرزند تو کشته خواهد شد".

چند متر آن طرف‌تر، در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابی عبیدة ثقفی است که موفق شد انتقام خون شهیدان کربلا را بگیرد و کوفه را برای مدتی تحت تصرف خود درآورد. آستان مختار در حرم مسلم بن عقیل واقع شده و هر دو بنای مشترکی دارند. ضریحی روی قبر این بزرگوار نصب شده و پنجره‌ای در زاویه شرقی به دیوار مسجد کوفه (سمت جنوب) باز می‌شود. قطعه سنگی از قرن دوم هجری به خط کوفی دارد که روی آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابی عبیدة الثقفی الآخذ بثارات الحسین». در مقابل مرقد مطهر مسلم، در ضلع شمال غربی مسجد، مرقد مطهر هانی بن عروه که هر دو دارای یک صحن و تاریخ بنای مشترک هستند؛ قرار دارد که گنبدی سبز رنگ بر روی آن است.

مسجد کوفه در زمان امام زمان

مطابق با روایتی از امام صادق علیه السلام مرکز حکومت امام مهدی علیه السلام در کوفه و مرکز قضاوت و دادرسی او مسجد کوفه می‌باشد.

تعلیم و تربیت در مسجد کوفه

مسجد کوفه از همان ابتدای تاسیس، یکی از مراکز فرهنگی شهر به شمار می‌رفت. هنگامی که امام علی (ع) در سال (۳۶ ه – ق) وارد کوفه شد، ابتدا به مسجد کوفه رفت و در آنجا برای مردم سخنرانی کرد. امام پس از استقرار در کوفه، در مسجد کوفه تفسیر قرآن و علوم دیگر درس می‌داد. شاگردان زیادی همچون کمیل بن زیاد و ابن‌عباس نیز نیز از محضر ایشان استفاده می‌کردند.