حنبلی

مذهب حنبلی یکی از پنج مذهب بزرگ اسلام و یکی از چهار مذهب اهل تسنن می‌باشد. پیشوای این مکتب فقهی احمد بن حنبل است. فقه‌ حنبلی بیش از مذاهب دیگر، به ظاهر احادیث پیامبر(ص) و اقوال صحابه گرایش دارد.

احمد بن حنبل

اباعبدالله احمد بن محمد بن حنبل ابن هلال شیبانی مروزی از خاندان عرب شیبان بن ذهل یا بنی ذهل بن شیبان پیشوای حنبلیان و چهارمین امام اهل سنت و جماعت است. او در سال 164 ق/ 780 م ولادت یافت. زندگی ابن حنبل با فقر و تنگدستی همراه بود ایشان برای امرار معاش بافندگی می‌کرد. او ابتدا قرآن را آموخت و سپس به فراگیری علم فقه پرداخت و بعد هم به فراگیری فن نوشتن و نگارش مشغول شد. او مدتی به خواندن کتاب‌های اهل رای مشغول بود. احمد حنبل از راه‌های مختلف برای به ثبوت رسانیدن حدیث استفاده می‌کرد. زیرا او حدیث را پایه و اساس دین می‌دانست. او از تاریخ 86 ق/802 م در جستجوی علم حدیث به بصره، کوفه، حجاز، یمن و شام سفر کرد.

امام احمد حنبل از محضر کسانی چون وکیع، یحی بن آدم، یحی بن سعید قحطان و یحیی بن معین، احادیث بسیاری را دریافت کرد. از شاگردی ابو یوسف که خودش شاگرد ابو حنیفه بود و همچنین از میثم بهره‌ها برد. شافعی نیز از اساتید او به شمار می‌رود.

شاگردان احمد که او را در نقل میراث حدیثی یاری می‌کردند عبارتند از: ابوالعباس اصطخری، احمد بن ابی خیثمه، ابویعلی موصلی، ابوبکر اثرم، ابوالعباس ثعلب، ابوداود سجستانی و... احمد بن حنبل در سال 241ق/855م در شهر بغداد چشم از جهان فرو بست.

ویژگی فقه حنبلی

موسس این مذهب آنچنان خود را متوجه جمع حدیث و بررسی اقوال کرده بود که به قول برخی مانند طبری او اساسا فقه جداگانه ای ندارد. اما می‌توان ادعا کرد که فقهی متمایز و مجزا از سایر مذاهب به نام فقه حنبلی داریم که خصوصیت اصلی آن توجه به احادیث پیامبر می‌باشد.

مصادر فقه حنبلی

این مذهب قرآن و سنت را مبنای اصلی فقه خود به حساب می‌آورد، بزرگان این فرقه فرقی بین قرآن و سنت قائل نیستند و با کسانی که این دو را از هم جدا دانسته‌اند و به خاطر یکی دیگری را فدا می‌کنند به سختی مخالفت می‌ورزند. مشخصه عمومی این مکتب فقهی مخالفت با هر گونه اجتهاد و رای و نیز استناد مطلق به احادیث می‌باشد. قول صحابه و فقها نیز می‌تواند نزد حنابله از حجیت برخوردار باشد.

نزد آنها بعد از قرآن و حدیث و قول صحابه و فقها، موارد دیگری هستند که از اهمیت کمتری نسبت به موارد مذکور برخوردار هستند ولی به طور کل در فقه می‌شود به آنها استناد کرد که این موارد عبارتند از: قیاس اجماع مصالح مرسله سد الذرائع

حنبلیه در جایی استفاده از حدیث ضعیف را جایز می‌شمارد که با قرآن و سنت تعارضی نداشته باشد. از دیگر ویژگیهای فقه آنان که شهرت هم یافته است سختگیری در امر عبادات و معاملات و طهارت می‌باشد. یک نمونه از این سختگیریها واجب بودن مضمضه و استنشاق در وضو می‌باشد.

شرایط و لوازم مفتی

حنبلیان معتقدند مفتی باید شرایط زیر را داشته باشد: 1- مفتی باید صاحب دانش و صبر و وقار باشد. 2- مفتی باید دارای خلوص نیت باشد. 3- او باید با مردم و احوال و اوضاع و شرایط زمانه آشنایی کامل داشته باشد. 4- عالم به قرآن و سنت و سند احادیث باشد. 5- تا حدی از لیاقت و کفایت در فتوا دادن برخوردار باشد که دشمنی مردم را بر علیه خود بر نیانگیزد. فقه حنبلی توجه خاصی نیز به مسائل اجتماعی دارد و احکام فقهی متناسبی را صادر می‌کند. چند نمونه عبارتند از: - اگر کسی زمینی را بر فقرا و بینوایان وقف نماید، زکات بر عایدات آن واجب نیست. - خویشاوندی که نفقه آن بر انسان واجب است عبارت است از تمام خویشان بی بضاعت که از عهده کار بر نمی آیند و تمام خویشان دور و نزدیک اعم از عصبات و اصول و فروع و صاحبان فرض و ذوی الارحام را از ارث بهره‌مند می‌کند.

دیدگاه فقه حنبلی درباره ادله اثبات دعوی

1- درباره اقرار: حنبلیه معتقد است که اقرار به لفظ و نوشتن و اشاره از شخص گنگ واقع می‌شود. 2- در مورد سوگند: اگر من چیزی علیه کسی ادعا کنم و برای اثبات حرفم دلیلی نداشته باشم، قاضی طرف مقابل را وادار می‌کند تا قسم بخورد که آن حرف علیه او صادق نیست. 3- شهادت: حنابله معتقدند مواردی که مورد شهادت قرار می‌گیرد هفت قسم است؛ شهادت به زنا و لواط که باید به وسیله چهار مرد باشد. ادعای فقر که از کسی به شرط شهادت سه مرد قبول می‌شود. حدودی مانند قذف و شرب خمر و راهزنی که با دو مرد ثابت می‌شود. مواردی مثل نکاح و طلاق که دو شاهد مرد لازم دارد. جراحاتی که به انسان وارد می‌شود و یا اینکه به حیوان به شرط وجود قول دامپزشک با شهادت دو شاهد، یا یک مرد و دو زن پذیرفته می‌شود. مواردی که مردان از آن بی اطلاعند مانند عیوب زنان شهادت یک زن پذیرفته می‌شود. 4- قرعه: قرعه در نزد این مذهب مانند حکم کردن است و در طلاق و نکاح و آزاد کردن بنده و اموال و تقسیم همبستری بین زوجات و جهت همراه بردن ایشان در سفر و مواردی که مورد نزاع و تخاصم واقع می‌گردد جاری می‌شود. احمد حنبل در روایت اسحاق بن ابراهیم و جعفربن محمد گفته است که قرعه جایز است.

عقاید دینی و کلامی

به علت اینکه امام احمد حنبل و طرفدارانش از طرفداران مسلک حدیثی هستند لذا نمی‌توان آنها را بنیانگذار نظریه‌ای کلامی‌ دانست و یا اینکه آنها را از مشاهیر کلامی به شمار آورد، لذا هر آنچه در حوزه عقاید به آنها منسوب است حاصل آموزه‌هایی است که از کتاب وسنت پیدا است. به طور عمومی حنبلیان معتقد به مسلک ارجاء هستند. مثلا آنها در مساله تکفیر دیدگاهی مانند مرجئه را اظهار می‌کنند. در مباحث خدا شناسی در شمار صفاتیه می‌باشند و در این زمینه جهمیه، قدریه، معتزله و طرفداران آنها را مورد سرزنش قرار می‌دادند. آنها کلام خدا یعنی قرآن را غیر مخلوق می‌دانند. در باب ایمان قول و عمل را شرط می‌دانند. مساله رویت، برای آنان حق است زیرا در حدیث صحیح از مساله رویت خداوند سخن به میان آمده است. حنبلیه امروز کمترین پیرو را در میان مذاهب اربعه دارد، البته علمای این فرقه زمینه را به گونه‌ای فراهم کردند که بستر مناسبی برای رشد افکار سلفی و وهابی شد و فرقه‌هایی مانند وهابیت خود را در ریشه به حنابله منتسب می‌کنند.

منابع

1- فقه تطبیقی، سعید منصوری (آرانی) 2- چهار امام اهل سنت و جماعت، محمد رئوف توکلی 3- تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری 4- الا ئمة الاربعة، احمد الشر باصی 5- تحقیق در تاریخ و فلسفه مذاهب اهل سنت، یوسف فضایی

منابع

دانشنامه اسلامی به نقل از سایت رحماء.