جلال الدین سیوطی

قبر جلال‌الدین سیوطی

نام	جلال‌الدین سیوطی
تولد	اول ماه رجب سال ۸۴۹ق
مکان تولد	اسیوط مصر
شناخته شده	مفسر، ادیب، فقیه، محدث، مورخ
تالیفات	حدود پانصد کتاب و مقاله
مهمترین آثار	البهجة المرضیة فی شرح الالفیة الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور الإتقان فی علوم القرآن طبقات المفسرین تفسیر الجلالین تاریخ الخلفا
درگذشت	۱۹ جمادی‌الاوّل سال ۹۱۱ق

حافظ ابوالفضل جلال‌الدّین عبدالرّحمن بن کمال‌الدّین ابی‌بکر بن محمّد سیوطی معروف به ابن السیوطی شافعی مصری(۸۴۹-۹۱۱ق)است. از عالمان اهل سنت و مؤلف آثار بسیار در حدیث و تاریخ و علوم دیگر است.

معرفی اجمالی

وی شب یکشنبه اول ماه رجب سال ۸۴۹ در اسیوط مصر متولد شد و از کودکی به آموختن قرآن و حدیث روی آورد. در سال ۸۶۶ اولین اثر خود را تالیف کرد. او در پی تحصیل علم به مناطق زیادی مانند شام، حجاز، یمن، هند و مغرب سفر کرد و با بزرگان و استادان زیادی حشر و نشر داشت.

سیوطی که شهرت زیادی در میان عالمان شیعه و سنی دارد، در موضوعات تفسیر، حدیث، فقه، ادبیات، قرائت، تاریخ و حتی طب مهارت داشت و درباره آنها کتاب نوشت. عظمت علمی او که بیشتر با جنبه تالیف و جمع‌آوری آثارش مشهود می‌باشد بر همگان محرز است.

وی نویسنده تفسیر مهم الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور و نیز جامع‌ترین کتاب دربارهٔ علوم قرآنی با نام الإتقان فی علوم القرآن و البهجة المرضیة فی شرح الالفیة است.

استادان

سیوطی نزد استادان فراوانی تحصیل کرد؛ همچون: بلقینی، مناوی، ابوعبّاس شمّنی، محی‌الدّین کافیجی، حافظ قاسم بن قطلو بغا، برهان بقاعی، شمس سخاوی و ... . اساتید او در اجازه و قرائت و سماع به ۱۵۰ نفر می‌رسیدند که نامشان را در معجم خود گرد آورده.

آثار علمی

در احاطه نسبت به علوم و فضایل از نوابغ عصر خود به شمار می‌رفت و از علوم و فنون مختلف بهره داشت و پیرامون تالیفاتی از خود به جای گذاشت.

می‌گویند تالیفات وی افزون بر پانصد جلد کتاب بوده که از رساله‌های یک ورقی و دو ورقی تا کتاب‌های چند جلدی را شامل می‌شده است. او در تحریم منطق نیز کتابی نگاشته است.

سیوطی مدّعی اجتهاد بود و در برخی از تالیفاتش خود را به عنوان نوآور قرن نهم معرّفی نموده است، و همین ادّعا سبب گردیده که گرفتاری‌های فراوانی برای او پدید آید.

داودی شاگرد او می‌گوید: وی دویست هزار حدیث از حفظ بوده است. آثار او را تا پانصد شمرده‌اند هر چند بسیاری از آنها به دست ما نرسیده یا برخی مانند احیاء الموات، رساله‌ای بسیار کوتاه است.

برخی از آثار سیوطی:

1. آداب السلوک.

2. آداب القاضی.

3. الاتقان فی علوم القرآن.

4. اتمام النعمة فی اختصاص الاسلام بهذه الامة.

5. الاساس فی فضل بنی العباس.

6. اسباب الحدیث.

7. اسباب النزول (لباب النقول فی اسباب النزول).

8. اسعاف المبطاء فی رجال الموطاء. (موطاء امام مالک) این کتاب یک مرتبه در حیدرآباد هند و بار دیگر در دهلی با سنن ابن ماجه به چاپ رسیده است.

9. الاشباه و النظایر فی الفروع در فقه شافعی. این کتاب در مکه چاپ شده است.

10. الاشباه والنظایر النحویة. این کتاب در حیدرآباد به چاپ رسیده است.

11. اصول النحو. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده.

12. افهام القرآن.

13. الاقتراح فی علم اصول النحو. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده.

14. الاکلیل فی استنباط التنزیل. این کتاب در دهلی در حاشیه کتاب جامع البیان معین الدین ایجی صفدی به چاپ رسیده است.

15. الالفیة در مصطلحات. این کتاب در مصر چاپ شده است.

16. انموذج اللبیب فی خصائص الحبیب.

17. انوار السعادة.

18. الاوج فی خبر عوج.

19. البارع فی اقطاع الشارع.

20. بشری الکئیب بلقاء الحبیب. این کتاب در حاشیه کتاب شرح الصدور خود سیوطی در قاهره به چاپ رسیده است.

21. بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة و این تلخیص کتاب طبقات کبرای خود اوست و در قاهره چاپ شده است.

22. البهجة المرضیة فی شرح الالفیة. در این کتاب الفیه ابن مالک شرح شده است و همین کتاب است که بنام سیوطی معروف است.

23. تاریخ الخلفاء. این کتاب در لاهور و دهلی و کلکته و قاهره و دمشق چاپ شده است.

24. تبییض الصحیفة فی مناقب الامام ابی حنیفه. این کتاب با هشت رساله دیگر از همین مؤلف یکجا در حیدرآباد چاپ شده است.

25. ترجمان القرآن فی تفسیر المسند. این کتاب در قاهره چاپ شده است.

26. تزیین الارائک فی ارساله (ص) الی الملائک.

27. تشنیف الارکان فی انه لیس فی الامکان ابدع مماکان.

28. التعریف بآداب التألیف.

29. تفسیر الجلالین. وی در ۲۲ سالگی تفسیر جلال‌الدین محمد احمد را که تا سوره کهف نوشته و با تمام آن موفق نشده بود، تکمیل کرد و به همان شیوه تا آخر سوره‌های قرآن را تفسیر نمود. این تفسیر بنام جلالین خوانده شده و بارها به چاپ رسیده است.

30. تناسق الدرر فی تناسب السور.

31. تنزیه الاعتقاد عن الحلول والاتحاد.

32. تنزیه الانبیاء عن تشبیه الاغبیاء.

33. تنویر الحلک فی امکان رؤیة النبی والملک.

34. الجامع الصغیر.

35. الجامع الکبیر.

36. جمع الجوامع. این کتاب به سال ۱۳۲۷ هـ. ق در دو مجلد در مصر چاپ شده است. شرحی بر آن بنام همع الهوامع نوشته‌اند که به شماره ۳۱۵۲ در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است.

37. حاشیه تفسیر بیضاوی.

38. حاشیه شرح الفیه ابن عقیل، بنام السیف الثقیل.

39. الخصائص الکبری در خصایص پیغمبر. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده است.

40. الدرر فی الادعیة والاحراز.

41. الدرر المنتشرة فی الاحادیث المشتهرة. این کتاب با کتاب الفتاوی الحدیثة ابن حجر هیثمی در قاهره چاپ شده است.

42. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. این کتاب در شش جلد در قاهره چاپ شده است.

43. الدر النثیر فی تلخیص نهایة ابن الاثیر.

44. الدلائل فی معرفة الاوایل.

45. ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی.

46. ذم زیارة الامراء.

47. ذم القضاء.

48. الزیدة.

49. سهام الاصابة.

50. شرح الصدور بشرح احوال القبور.

51. شرح عقود الجمان.

52. طبقات الحفاظ.

53. طبقات الشافعیة.

54. طبقات الصغری.

55. طبقات الکبری.

56. طبقات المفسرین.

57. فتح الجلیل للعبدالذلیل.

58. الفتح القریب بشواهد مغنی اللبیب.

59. کشف اللبس فی حدیث رد الشمس.

60. کفایة الطالب.

61. اللئالی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة.

62. لباب النقول فی اسباب النزول.

63. متشابه القرآن.

64. مجمع البحرین و مطلع البدرین که تفسیری است بزرگ.

65. المرقاة العلیة فی شرح الاسماء النبویة.

66. المزهر فی علوم اللغة.

67. مسالک الحنفاء فی والدی المصطفی.

68. المطالع السعیدة.

69. مفحمات الاقرآن فی مبهمات القرآن.

70. المقامات.

71. نزهة الجلساء فی اشعار النساء.

72. صون المنطق والکلام عن المنطق والکلام. این کتاب بضمیمه مختصر کتاب نصیحة اهل ایمان فی الرد علی منطق یونان ابن تیمیه در قاهره به چاپ رسیده است.

هدف سیوطی از تألیف کتب

با نگاهی به عنوان‌های تالیفات سیوطی در علوم قرآن و حتی دیگر علوم مشاهده می‌کنیم که هدف سیوطی، تاسیس یک مکتب علمی پیشرفته در فنون مختلف بوده است و این حقیقتی است که در تالیف او هویداست؛ به نحوی که هر یک از آن فنون یک فن کامل به شمار می‌رود که در آن مسائل کلان و خرد جمع‌آوری شده و این چیزی است که در فهرست کتب قرآنی او به طور واضح مشاهده می‌شود.

هر یک از آن تالیفات به مثابه یک حلقه مکمل برای دیگر حلقه‌هاست و مجموع آنها تشکیل‌دهنده یک فن کامل در علوم قرآن به شمار می‌رود.

سیوطی خود در مقدمه کتاب قطف الازهار به این نکته اشاره می‌کند. این مقدمه بهترین نمونه‌ای است که بیان‌گر تلاش سیوطی در این زمینه است. وی در آنجا به کیفیت مکمل بودن برخی از کتاب‌ها برای برخی دیگر اشاره کرده است و گفته است:

«خداوندی که ستایش و حمد مخصوص اوست، بر من منت نهاد به این که در علوم قرآن و حقایق آن تحقیق کنم و اسرار و وقایع آن را جستجو نمایم. تا بدانجا که در آن علوم کتاب‌های مختلفی پدید آوردم؛ از جمله: تفسیر ترجمان القرآن که اسناد آن متصل به رسول خدا و اصحابی است که او را درک کرده و وحی و قرآن و تفسیر و تاویل را از او فراگرفته اند و اگر این تفسیری که بدان اشارت شد، صرف نقل بوده، نکات بیانی و اعرابی دربر نداشت، [در عوض] به دنبال آن کتب دیگری را به رشته تحریر درآوردم که مشتمل بر آن نکات بود؛ از آن جمله: کتاب الاتقان فی علوم القرآن که به منزله مقدمه مفسرین به شمار می‌رود و غالب اصول تفسیری در آن آمده است».

درگذشت

وی در اواخر عمر عزلت گزید و ترک تدریس و افتاء نمود و پس از 62 سال عمر پر بار در سحرگاه شب جمعه ۱۹ جمادی‌الاوّل سال ۹۱۱ق در قاهره بدرود حیات گفت. وی در "حوش قوصون" بیرون "باب القرافه" مصر به خاک سپرده شد.

منابع:

• محمد یوسف شریجی و حسین علنقیان، سیوطی و علوم قرآن، صحیفه مبین، شماره ۲۴.
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل جلال‌الدین سیوطی از مریم حسینی آهق.
• نگاهی به احوال و آثار جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی؛ محمد حسن فؤادیان، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)، پاییز و زمستان 1381، شماره 164-163.