وضعیت زنان مسلمان در کانادا از نظر حقوق اجتماعی

وضعیت زنان مسلمان در کانادا از نظر حقوق اجتماعی مدخلی است که به یکی از مهم‌ترین دغدغه­‌های زنان مسلمان در غرب می‌پردازد. این دغدغه همان مبارزه با ارائه تصویر منفی اسلام در رسانه­‌هاست که تلاش می­‌کنند تا در تعاملات و رفتارهای خود از هشیاری و احتیاط بیشتری برخوردار باشند.

مسئله تبعیض

به طور کلی، از نظر اجتماعی و فرهنگی تفاوتی میان زنان مسلمان و سایر زنان کانادایی وجود ندارد. به عنوان مثال جایگاه‌­های شغلی مناسب در ارگان‌­های مختلف اعم از دولتی و خصوصی در دسترس است. همین طور در کارهای فرهنگی مشارکت خوبی از زنان مسلمان دیده می‌شود و میان زنان مسلمان و غیرمسلمان در کانادا ارتباط و هماهنگی مناسبی وجود دارد. اگرچه از نظر تصدی موقعیت‌های سیاسی برای مسلمانان محدودیت‌هایی اعمال می‌شود. اگر انواع تبعیض­ را مد نظر قرار دهیم، باید اذعان کرد که در سطح دولتی، رفتارهای تبعیض‌آمیز به ندرت به چشم می‌خورند اما در توده مردم هر از چندگاهی برخوردهای توهین‌آمیز نسبت به زنان مسلمان به وجود می‌آید.

از آنجائی که شیعیان کمتر به دنبال دادخواهی برای اعطای جایگاه و حقوق مناسب در ادارات و دفاتر دولتی هستند، در مقایسه با اهل سنت از رفتارهای تبعیض ­آمیز کمتری رنج می‌برند. به عنوان مثال چندی پیش، شورای مسلمانان (اهل سنت) لایحه­ ای را تقدیم دولت کرد که طی آن خواستار قرار دادن شریعت اسلام در دستگاه قضائی کشور شد. به نظر می‌­رسد که ما شیعیان در مواجهه با مسائل دینی از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار هستیم چرا که همواره برای مسائل خود راه­ حل می‌یابیم!

حتی شاید بتوان مسئله تبعیض را از نظر جغرافیایی و بر اساس مناطق مختلف تقسیم کرد. یعنی در برخی مناطق و شهرها که تنوع فرهنگی بالایی مشاهده می‌شود، رفتارهای تبعیض‌آمیز کمتر و در مناطقی که سفیدپوستان اکثریت را تشکیل می‌دهند، تبعیض بیشتر احساس می‌شود. همینطور شدت و ضعف این مسئله به رویکرد رسانه و اخبار مرتبط است. هرجا مسلمانان به خشونت یا ارتکاب جرم متهم می­‌شوند، انعکاس خبری آن در رسانه­‌ها باعث تهییج افکار عمومی و تحریک آنها برای عکس‌العمل نشان دادن می‌شود، البته این گونه رفتارها در شهرهایی مثل کبک و مونترال بیشتر مشاهده می‌­شوند. مردم این منطقه تقابل شدیدی با دین به طور کلی و اسلام به طور خاص دارند. حتی آنها تلاش کردند تا همانند فرانسه لایحه منع حجاب در اماکن عمومی و دفاتر دولتی را به تصویب برسانند. بسیاری از جمله برخی از کانادایی ­ها به نشانه مخالفت و اعتراض به خیابان­‌ها آمدند چرا که این لایحه برخلاف قانون اساسی کانادا مبنی بر آزادی عقیده است. در حقیقت منشور حقوق بشر در کانادا حکمفرماست.

اسلام هراسی

یکی از مهم‌ترین دغدغه ­های زنان مسلمان در غرب، به طور خاص در کانادا، درمان و به عبارتی مبارزه با ارائه تصویر منفی اسلام در رسانه­‌هاست و برای درمان این مشکل آنها تلاش می‌­کنند تا در تعاملات و رفتارهای خود از هشیاری و احتیاط بیشتری برخوردار باشند. به نقل از یکی از زنان شیعه ساکن در کانادا، "ما باید بیش از حد به نحوه رفتار، گفتار و تعامل خود با غیرمسلمانان دقت کنیم." به عنوان مثال، اگر زن مسلمان با همسر خود در حال پیاده­ روی است باید مراقب باشد که هیچ­ گاه از همسر خود عقب نماند چرا که ممکن است جامعه تصور کند که این کار از روی جزم ­اندیشی و تعصب انجام می‌­گیرد.

مسئله هویت

در انتخاب میان هویت اسلامی و هویت کانادایی، گزینه دوم برای مسلمانان، و از جمله زنان مسلمان، از اولویت بیشتری برخوردار است. در واقع جامعه مسلمان، اعم از شیعه و سنی، بیشتر به دنبال جا گرفتن در بدنه اصلی جامعه است تا بتواند خود را از بند "مهاجر غیرکانادایی" بودن رهایی بخشد و با ورود در باشگاه شهروندان کانادایی، حقوق خود را استیفاء کند، تا حرف او شنیده شود و رفتار او مورد قبول واقع شود. هویت اسلامی اگرچه ملاک اتحاد مسلمانان در کانادا خواهد بود، اما از طرف دیگر باعث می‌­شود تا کماکان به عنوان یک بیگانه و خارجی مورد ملاحظه و ارزیابی قرار گیرند.

مشکلات درونی

آنچه که بعضا باعث تقویت تفرقه میان مسلمانان و کانادایی­ها می­‌شود رفتارهای سنت­گرایانه برخی از مهاجرین مسلمان به خصوص رویکرد سلفی می‌­باشد. به طور ویژه برخی از مسلمانان خواستار پوشش نقاب بر چهره زنان هستند، در حالی که در بسیاری از موارد برای تشخیص هویت، مجبور به برداشتن نقاب خود هستند. نکته جالب توجه اینکه، هنگامی که این گروه در برخورد با مقامات دولتی مجبور به برداشتن نقاب خود شدند، هیاهوی بزرگی را در کانادا به‌راه انداختند و این حرکت سبب شد تا مسلمانان یک ­دنده و لجوج معرفی شوند.

لازم به ذکر است که زنان مسلمان به خاطر زن بودن، بیشتر از ناحیه دولت پشتیبانی می­‌شوند و این مسئله در دسترسی به شغل و نوع تعامل همکاران با آنها در محل کار بارز است. در دانشگاه نیز به دلیل حضور تعداد زیادی از دختران و زنان محجبه، مسلمانان با مشکل خاصی مواجه نیستند. در واقع می‌­توان ادعا کرد که جوانان کانادایی که در رده سنی 18 تا 30 سال قرار دارند، به درک اجتماعی مناسب نسبت به همزیستی مسالمت­‌آمیز با سایر فرهنگ­ها به خصوص مسلمانان رسیده‌اند و این نیست مگر به علت تعاملات روزمره با این قشر از زمان کودکی. این گروه سنی بهره بیشتری از آزادیِ اندیشه­ دارند و حتی نسبت به گزارش­های خصمانه رسانه ­ها واکنش نشان می­‌دهند.

چالش‌های اجتماعی

همان طور که قبلا بیان شد، یکی از معضلات زنان مسلمان که به نوعی به تفاوت میان جامعه اسلامی و غربی نیز برمی­گردد، مراقبت و احتیاط دوچندانی است که باید مسلمانان در غرب نسبت به رفتار خود در جامعه داشته باشند. چراکه برداشت اکثریت مسیحی جامعه از اسلام، مبتنی بر رفتار مسلمانان در این جوامع است. اگرچه شاید این حس در مسلمانان، تنها نوعی حساسیت درونی به جهت مهاجر بودن باشد، اما به هر حال این پدیده در میان مسلمانان کشورهای اسلامی خاورمیانه وجود ندارد. البته به طور واقع­ بینانه، زنان مسلمان با چالش­هایی نیز در محل کار مواجه هستند. اصلی­ ترین معضل آنها به ویژه در بعضی از جایگاه ­های شغلی، مسئله "احوال پرسی و دست دادن" است. افرادی که در دفاتر دولتی مشغول هستند، به طور روزانه مراجعه کنندگان زیادی دارند و کانادایی­ها به رسم ادب در وهله اول به دست دادن عادت دارند این در حالی است که زنان شیعه، به طور خاص، باید به کرات برای امتناع و خودداری از دست دادن عذرخواهی کنند. این مشکل زمانی دو چندان خواهد شد که از زن مسلمان برای مصاحبه کاری دعوت به عمل می‌­آید و او باید در میان تمامی متقاضیان کار، بهترین عملکرد را داشته باشد و امتناع از این سنت، به نوبه خود، باعث تردید و دودلی خواهد شد. مسئله دیگر بحث مشروبات الکلی است. در کشورهای غربی، مشروبات الکلی تقریبا در همه جا عرضه می­‌شود و از آنجایی که حضور مسلمان در این مکان­‌ها حرام است، در ساعات غیرکاری و استراحت از تعامل با مدیر و سایر همکاران محروم می­‌شوند و در برخی موارد باید دعوت آنها را نیز رد کنند.

دین و سکولاریسم

بر اساس آمار فعلی، مسیحیت کاتولیک در کانادا رایج ­ترین تفکر دینی در میان مردم است. علیرغم اینکه بسیاری خود را مسیحی می­‌نامند اما حدود 50 درصد از مردم، به ویژه در شهرهای بزرگ، به شیوه سکولار و لیبرال زندگی می­‌کنند، البته در شهرهای کوچک و روستاها، مردم بیشتر به کلیسا می‌­روند.

رابطه نزدیکی میان مسلمانان و مسیحیان متعهد در کانادا برقرار است و همین امر باعث شده تا مسلمانان چندان از سکولاریسم به عنوان یک جنبش بی­طرف که به دنبال برقراری تساوی در حقوق است، استقبال نکنند. در حقیقت، مسلمانان به دلیل هماهنگی با مسیحیان در اعتقاد به خدا و لزوم دنبال کردن مسیر سعادت به سوی او، تعاملات عمیق و صمیمی را با این گروه تشکیل داده­اند. از طرفی، سکولاریسم برای مسلمانان به عنوان یک تهدید بزرگ به حساب می‌­آید چرا که این پدیده به دنبال جدائی انسان از خداست. به عنوان مثال، در مدارس دولتی که نظام آموزشی و محتوای آن بر اساس سکولاریسم طراحی می­‌شود، فرزندان مسلمان در معرض خطر مادی ­گرایی محض و فاصله گرفتن از معنویت قرار دارند.

علی‌رغم تقابل سکولاریسم با اعمال هر گونه تعصبات دینی در سطوح مختلف جامعه به خصوص در مدارس، اما تصویب و گنجاندن عناوین جدید مانند مطالعات جنسیت و ارتباطات جنسی در مواد آموزشی مدارس ابتدایی باعث به وجود آمدن خسارات جبران­ ناپذیری برای جامعه مسلمانان شده است.

از دیگر مسائلی که تحت تأثیر سکولاریسم در حال پیشرفت است، تهی کردن جامعه حتی از گفتگو درباره دین است. اختیاری بودن حضور در کلاس­های اعتقادی و دینی در مدارس خود نمونه بارزی از این سیاست کلی است. به عبارت دیگر، تعلیم دین در نظام آموزشی مدارس، از واحدهای اختیاری به حساب می‌­آید که باعث شده بسیاری از دانش‌آموزان در این کلاس­ها شرکت نکنند. از جمله دلائل عدم استقبال از کلاس­های آموزش دین، مقدماتی بودن مباحث مطروحه، مدیریت برخی کلاس­ها توسط اساتید سکولار و هدف دار بودن مواد درسی می­‌باشد.

فشارهای اجتماعی برای رابطه دختر و پسر

در مدارس آمریکای شمالی به ویژه کانادا، نگرانی خاصی از سوی مسلمانان در مورد روابط دختر و پسر وجود ندارد. دغدغه اصلی با جشن فارغ‌التحصیلی از دبیرستان شروع می‌­شود. این جشن که در میان جوانان به آن پرام گفته می­‌شود به معنای ورود به سن بلوغ اجتماعی و مستقل بودن در تصمیم‌گیری می‌­باشد. بسیاری از دانش‌آموزان از جمله مسلمانان علاقه­ مند به شرکت در این جشن هستند. طبیعی است که هر یک از دانش ­آموزان باید توسط یکی از دوستان جنس مخالف خود در این مراسم همراهی شود. این نمونه‌ای از نوعی فشار اجتماعی برای ارتباط دختر و پسر در فضای کشورهای آمریکای شمالی است.

فمینیسم و تأثیر آن بر مسلمانان

بسیاری از زنان جوان مسلمان در کانادا بر این باورند که اسلام فمینیستی ­ترین دین در جهان است. این گروه که در حال گذراندن دهه سوم عمر خود هستند، معتقدند که گونه صحیح فمینیسم نه در میان طرفداران این جنبش بلکه در اسلام یافت می‌­شود. آنها با تکیه بر تاریخ مدافعه اسلام از حقوق زنان در زمانی که جامعه جهانی برای زنان ارزش انسانی قائل نبود، اسلام را سمبل دفاع از حقوق و اموال زنان ارزیابی می­‌کنند.

به هر حال، فمینیسم در هر معنایی که از آن تفسیر کنیم در جامعه کانادا بروز زیادی داشته است. امروزه، زنان کانادایی در اکثر پرونده­‌های طلاق و حضانت فرزندان در دادگاه پیروز هستند. زنان در دسترسی به موقعیت­های شغلی در سطوح مختلف از حقوق مساوی با مردان برخوردارند. آنها مطابق با میل خود به صورت کامل مستقل تصمیم می­‌گیرند و هیچ کس حتی همسر آنها نمی ­تواند آنها را بر انجام یا ترک فعل وادار کند. زنان کانادایی به راحتی می­‌توانند از همسر خود جدا شوند بدون اینکه دغدغه ای برای زندگی شخصی بعد از طلاق داشته باشند چرا که دولت از آنها حمایت می­‌کند.

در کنار این تلقی رایج از فمینیسم، رویکردهای افراطی فمینیسم نیز در کانادا دیده می­‌شود. جنبش فمن یکی از نمونه ­های فعال افراطی در صحنه سیاسی است. آنها به ادعای خود به دنبال آزادی و رهایی زنان هستند و البته زنان مسلمان در موقعیت­های مختلف اعلام کرده ­اند که به دنبال تأمین آزادی خود از طریق چنین جنبش­های افراطی نیستند.

نکته کلیدی که در مورد فمینیسم باید دانست، ترکیب گرایش­های این نهضت با مفاهیمی همچون آزادی است. هنگامی که یک زن، به عنوان مثال، می­‌گوید: "من در تصمیم ­گیری مختار هستم، من آزاد هستم که کار کنم یا تحصیل کنم و ..." شاید در وهله اول به نظر برسد که او یک فمینیسم است در حالی که او بر اساس اصل آزادی فردی چنین جمله­ ای را بازگو می­‌کند. بنابراین از این منظر او یک فمینیسم نیست. این سوء تفاهم باعث بروز مشکلات عدیده ­ای میان زوج­های مسلمان شده است. به طور کلی، دولت کانادا برای زنان چنین حقی را قائل است و از آن به شدت پشتیبانی می­‌کند در حالی که بسیاری از مسلمانان از جوامعی مهاجرت کرده­ اند که حتی عرف جامعه این سطح از آزادی را برای زنان مجاز نمی ­داند.

افرادی که اسلام را بیشتر از نظرگاه فرهنگ شناخته­ اند و آداب و رسوم ملی و رایج در آن کشور نیز بخشی از دین به حساب آمده است (کشورهایی که به عنوان مثال مردسالاری در آنها و تفوق مرد بر زن جزء دین به حساب می­‌آید) بیشترین گرایش را به فمینیسم داشته­ اند. زنان سومالیایی نمونه ­های خوبی برای این مطلب هستند. اما افرادی که با اسلام ناب آشنا هستند و افراط­ گرایی را از آن زدوده ­اند، بر این باورند که اسلام حقوق و آزادی زنان را تعالی بخشیده است و در نتیجه به حرکت­های فمینیستی اعتقادی ندارند.

میزان رضایتمندی مسلمانان از زندگی در کانادا

این موضوع را می‌­توان از سه جنبه مورد بررسی قرار داد:

خدمات عمومی ـ رفاهی: خدمات عمومی-رفاهی به مثابه بهداشت، آموزش، شغل، امکانات رفاهی، فرهنگی و تفریحی و دسترسی آسان به این موارد. از این منظر باید اعتراف کرد که اکثر مسلمانان به کشورهای خود بازنمی­ گردند.

جنبه اجتماعی: جنبه اجتماعی به معنای تعامل با دوستان و حتی سایر مردم در کانادا. اکثر مهاجرین اولین نتوانستند خود را با شرایط اجتماعی کانادا وفق بدهند چرا که در مواجهه اول، به معنای تام کلمه بیگانه و فاقد حمایت­های خانوادگی بودند.

از سوی دیگر، زنان باید مسئولیت­های زندگی اعم از تربیت فرزندان، خرید، انجام کارهای منزل را شخصاً به دوش بکشند که این مسئله برای آنها چالش برانگیز است.

جنبه فردی: شامل اموری مثل دینداری که یک امر شخصی است، می‌شود. از این نظر، هیچ رویکرد قطعی وجود ندارد. مسلمانان، از یک سو، به راحتی می­‌توانند به مناسک و آیین خود پایبند باشند اما از سوی دیگر، فضای دینی کانادا فاقد معنویت لازم برای تهییج مسلمانان است. در عین حال، برخی بر این باورند که حضور در کانادا باعث شده تا حس دینداری در آنها در تقابل با سایر ادیان و حتی سکولاریسم بیدار شود. از نظر این گروه، اسلام زمانی برای یک مسلمان به معنای واقعی ظهور پیدا می­‌کند که در خارج از یک کشور اسلامی زندگی کند. از آنجائی که متدین بودن در کشورهای غربی، مثلا کانادا، یک هنجار اجتماعی به حساب نمی ­آید. بنابراین تعهد دینی از فضیلت و شاید حتی معنویت بیشتری برخوردار خواهد بود. بنابراین این جنبه از زندگی مسلمانان، کاملا شخصی است اما به طور کلی می­‌توان ادعا کرد که معنویت موجود در کشورهای اسلامی در غرب وجود ندارد.

در این میان، خدمات عمومی ـ رفاهی و همچنین آموزش و تحصیلات فرزندان بیشترین اولیت را برای مسلمانان دارد. جنبه فردی در رتبه بعدی قرار دارد. آنها از جنبه اجتماعی صرف نظر می‌کنند تا به اولیت اول خود دست یابند. آنها تلاش می‌کنند تا برای اولویت دوم و سوم جایگزین پیدا کنند. مثلا برای دینداری، مسجد، حسینیه و جوامع کوچک تشکیل می­‌دهند یا گه گاه به هدف زیارت، به اماکن مقدس سفر می‌کنند.

به طور کلی، اصل بر اقامت دائم مسلمانان است مگر مواردی نادر که به خاطر تأثیراتی فرهنگی غرب بر فرزندانشان (مسائلی همچون دین، زبان و آداب خانوادگی) مجبور به ترک آن کشور می­‌شوند.