ابن ندیم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ابن ندیم''' [[کتاب شناس]]، [[فهرست نگار|فهرست‌نگار]] و محقق بغدادی سده چهارم هجری است. از زندگی و فعالیت‌های علمی ابن ندیم اطلاع چندانی در دست نیست زیرا نویسندگان و [[تذکره نویسان|تذکره‌نویسان]] پس از او شاید به سبب اختلافات عقیدتی و مذهبی توجه چندانی به او نداشته‌اند.

کتاب [[الفهرست ابن ندیم]] است که گنجینه‌ای است شامل تمام کتب مؤلفه و منقوله [[عالم اسلامی]] تا اواخر قرن چهارم و همچنین شرح حال مؤلفین و نقله و بسی فواید دیگر چون تفصیل [[ادیان|ادیان]] و [[مذاهب]] گذشتگان و [[ملل]] و [[نحل]] سالفه.  

== زندگی‌نامه ابن ندیم ==

قدیم‌ترین منبع درباره احوال ابن ندیم، گزارش موجز [[ابن شهر آشوب]] (وفات ۵۸۸ق) در [[معالم العلماء]] <ref> ابن شهر آشوب، ص۱۴۳</ref> است. پس از وی [[یاقوت حموی]] (درگذشت ۶۲۶ق) در شرح حالی مختصر و برگرفته از الفهرست، به ستایش از ابن ندیم و اینکه این اثر، دانش مؤلف را در کتابشناسی و علوم مختلف نشان می‌ دهد، پرداخته است. <ref>یاقوت، ص۱۸-۱۷</ref>

در میان منابع متأخرتر باید از [[لسان المیزان]] [[ابن حجر]] <ref>ابن حجر، ج۵، ص۷۲-۷۳</ref> یاد کرد که شامل شرح حال نسبتاً مفصل‌تری از ابن ندیم بر مبنای گفته‌‌های [[ابن نجار]]، [[ذهبی]] و بررسی انتقادی الفهرست است. انتقاد تند از شخصیت ابن ندیم ویژگی کار ابن حجر محسوب می‌ شود.

== اصل و نسب ابن ندیم ==

درباره نسب و خاستگاه ابن ندیم نمی‌‌توان به صورت قطعی سخن گفت اما باتوجه به اینکه وی در نسبت یا وابستگی خود به قبیله‌‌ای از قبایل عرب در [[الفهرست]] مطلبی نیاورده می‌‌توان گفت که احتمالاً عرب نبوده است.

همچنین شواهدی چون نپرداختن ابن ندیم به ادیان ایرانی در بخش مربوط به مذاهب و ادیان الفهرست و نیز مطالبی که در صفحات ۲۳۹-۲۴۰ آن آورده است، می‌تواند احتمال ایرانی نبودن وی را تقویت کند.

از سوی دیگر علاقه ابن ندیم به علوم اوائل و دوستی وی با عالمان [[مسیحی]] [[بغداد]] <ref>"علم ابن الندیم بالیهودیه و النصرانیه"، ج۸، ص۸۴-۱۱۳؛ ج۱۰، ص۱۵۶-۱۸۳</ref> و شناخت درخور ستایش او از وضعیت [[بین النهرین]] پیش از [[اسلام]] شاید بتواند شاهدی برای انتساب او به اقوامی‌ باشد که قبل از [[ظهور اسلام]] در بین النهرین ساکن بودند، چنانکه نام پدر و جدش ـ اسحاق ـ و کنیه‌‌های خود او و پدرش ـ ابوالفرج و ابویعقوب ـ به این احتمال قوت می‌ بخشد.

== ولادت ابن ندیم ==

باتوجه به اینکه در خود الفهرست همواره از وی با عنوان محمد بن اسحاق الندیم یاد می‌ شود و هچنین [[منابع رجالی]] و تاریخی غالباً نام او را به همین صورت یا به صورت <big>ابن الندیم‌</big> ضبط کرده‌اند، <ref>شیخ طوسی، ص۴۱، ص۶۸، جاهای مختلف؛ نجاشی، ص۱۱۴؛ ابن شهر آشوب، ص۱۴۳؛ فقطی، ج۱، ص۷، ۸، ۹؛ ابن ابی اصیبعه، ج۱، ص۵۷، ص۲۸۷</ref> می‌‌توان گفت که <big>ندیم‌</big> لقب پدر او بوده است، اما علت این نام‌گذاری معلوم نیست.

از محل تولد ابن ندیم نیز اطلاعی در دست نیست. تنها می‌ دانیم که در [[بغداد]] می‌ زیسته و مدتی در [[موصل]] اقامت داشته است. <ref> ابن ندیم، ص۹۴، ص۱۸۱</ref>

در مورد تاریخ تولد ابن ندیم گزارشی که خود او در الفهرست <ref> ابن ندیم، ص۲۹۵</ref> درباره ملاقاتش با فقیه خارجی، ابوبکر بردعی در ۳۴۰ق به دست داده، تا حدودی راهگشاست. با توجه به اطلاعاتی که ابن ندیم از آثار و عقاید بردعی در این دیدار گردآوری کرده می‌‌توان دریافت که وی در زمان ملاقات از بلوغ علمی برخوردار بوده است و در حدود سی تا چهل ساله بوده است.

== مذهب ابن ندیم ==

اختلاف نظری که در مورد مذهب ابن ندیم دیده می‌ شود از تشتت و گوناگونی آرای وی در الفهرست ریشه می‌ گیرد. قرائن موجود در الفهرست بر میل او به اعتزال و مکتب [[معتزله]] دلالت دارد. از آن جمله است:

اطلاق عنوان اهل العدل و التوحید بر معتزله. <ref> ابن ندیم، ص ۲۰۱-۲۰۲</ref> و در مقابل، [[حشویه]] بر [[اهل سنت]]؛ <ref>ابن ندیم، ص ۲۸۷</ref>

== دلایل شیعه بودن ابن ندیم ==

نظر به اینکه او از برخی [[امامان شیعه]] و فرزندانشان با جمله علیه‌السلام یاد کرده <ref>ابن ندیم، ص۹۵، ۱۲۰، ۲۵۲</ref> و [[اهل بیت]] پیامبر(صلی الله علیه) را همچون فردی شیعی می‌ ستاید <ref> ابن ندیم، ص ۱۹۷، ۲۷۶</ref> و برای [[شیخین]]، دیگر [[خلفا]] و کسانی چون [[طلحه]]، [[زبیر]] و [[عایشه]] تعبیر رضی اللـه عنه را به کار نمی‌ برد، <ref> ابن ندیم، ص ۲۷، ۱۱۵، ۱۳۶</ref> می‌‌توان گفت که شیعی مذهب بوده است.  

باید افزود که از عبارت [[ترضیه]] (رضی الله عنه) که در برخی موارد در کتاب الفهرست چاپی <ref>ابن ندیم، ص ۱۱۵، ۱۴۶، ۲۲۴، ۲۵۱</ref> برای [[عمر بن خطاب]] و دیگران دیده می‌ شود، در نسخه‌‌های اصلی آن اثری نیست، از این رو می‌‌توان دریافت که این تعابیر توسط ناسخان اضافه شده است.

* ذکر تعبیر خاصه برای [[شیعیان]] و عامه برای اهل سنت؛ <ref> ابن ندیم، ص ۲۴۶، ۲۸۷، ۲۸۹</ref>

* حسن المذهب خواندن واقدی که خود، او را شیعی می‌ داند. <ref>ابن ندیم، ص ۱۱۱</ref>

* رجال‌نویسان اهل سنت همواره بر گرایش ابن ندیم به [[تشیع]] و اعتزال تصریح و‌ گاه از او به سختی انتقاد کرده‌ اند. <ref> یاقوت، ص۱۸-۱۷؛ تاریخ الاسلام</ref>

* لازم به ذکر است که علمای [[امامیه]] هچون [[شیخ طوسی]] و نجاشی، با اینکه از الفهرست بهره گرفته‌‌اند، او را از جمله رجال امامیه محسوب نداشته‌ اند. <ref> ابن شهر آشوب، ص۱۴۳</ref>

== آثار ابن ندیم ==

ابن ندیم آثار زیادی نوشته‌است ولی مهمترین اثر او که شهرت جهانی دارد [[کتاب الفهرست]] است. از دیگر آثار او کتاب الاوصاف و التشبیهات است. شهرت او بیشتر به خاطر کتاب الفهرست او است.

الفهرست در سال ۳۷۷ هـ. ق (۹۸۷ میلادی) به انجام رسید و احتمالاً پس از آن نیز ابن ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار سده نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب بمثابه دانشنامه‌ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است. <ref>«ابن ندیم، دائرةالمعارف اسلامی»</ref> <ref>توضیح بیشتر رجوع شود به مدخل الفهرست</ref>