۲۱٬۷۸۲
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
(←مقدمه) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:مقتل نویسی.jpg|جایگزین=مقتل نویسی|بندانگشتی|مقتل نویسی]] | [[پرونده:مقتل نویسی.jpg|جایگزین=مقتل نویسی|بندانگشتی|مقتل نویسی]] | ||
'''مقتل‌نویسی''' یا ''مَقْتَل'' نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا [[شهادت]] شخصیت‌های مهم می‌پردازد<ref>«مقتل» به معنای قتلگاه و محل کشتن است؛ اما در فرهنگ ما، لفظ «مقتل» در مورد کتاب‌هایی به کار می‌رود که یک حادثۀ خونین که منجر به قتل شخصیتی شده باشد را شرح بدهد.</ref>. مقتل‌نگاری میان [[شیعیان]] بیشتر برای شرح شهادت [[امامان شیعه]] و شخصیت‌های | '''مقتل‌نویسی''' یا ''مَقْتَل'' نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا [[شهادت]] شخصیت‌های مهم می‌پردازد<ref>«مقتل» به معنای قتلگاه و محل کشتن است؛ اما در فرهنگ ما، لفظ «مقتل» در مورد کتاب‌هایی به کار می‌رود که یک حادثۀ خونین که منجر به قتل شخصیتی شده باشد را شرح بدهد.</ref>. مقتل‌نگاری میان [[شیعیان]] بیشتر برای شرح شهادت [[امامان شیعه]] و شخصیت‌های برجستۀ [[شیعه]] بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی دربارۀ واقعۀ [[کربلا]]، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] و یارانش اختصاص پیدا کرده است. | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
مقتل‌های [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] معمولا حاوی روایاتی از پیامبر | مقتل‌های [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام، [[محمد بن عبدالله (خاتم الأنبیاء)|محمدبن عبدالله (صلی‌الله علیه وآله وسلم)]] و [[علی بن ابی طالب|علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام)]] دربارۀ پیش‌بینی واقعۀ [[عاشورا]]، نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مطالبی از همراهان [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] که در واقعۀ کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های [[امام سجاد (علیه‌السلام)|علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام)]] و [[زینب بنت علی|زینب (سلام‌الله علیها)]] پس از عاشورا، روایات [[امامان شیعه]] دربارۀ شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا است. ''اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی'' را نخستین مقتل‌نویس حادثۀ عاشورا دانسته‌اند. '''«مقتل الحسین (علیه‌السلام)»''' نوشتۀ ابی مخنف هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.<br>مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دورۀ افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند کتاب '''«روضة الشهداء»'''''،'' تألیف ''ملاحسین کاشفی''. رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون '''«ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة''' و '''مُحرِق القلوب»''' از این دسته‌اند. '''«نفس المهموم و مقتل جامع سید الشهداء»''' از مقتل‌های مهم معاصر است. | ||
== مفهوم‌شناسی == | == مفهوم‌شناسی == | ||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
== ویژگی‌ها == | == ویژگی‌ها == | ||
تفاوت''مقتل'' با ''مرثیه عاشورایی'' آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی نگارنده است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، [[مثنوی]] است، چون به نگارنده مجال بیشتری می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به «زبده الاسرار» از صفی علیشاه، «روضه الاسرار» اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، «گنجینه الاسرار» اثر عمان سامانی، مثنوی «بیت الاحزان» اثر صابرهمدانی و مثنوی «گنج نهفته» اثر شیخ عبدالسلام تربتی اشاره کرد<ref>«نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون».</ref>.<br> | تفاوت ''مقتل'' با ''مرثیه عاشورایی'' آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی نگارنده است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، [[مثنوی]] است، چون به نگارنده مجال بیشتری می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به '''«زبده الاسرار»''' از صفی علیشاه، '''«روضه الاسرار»''' اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، '''«گنجینه الاسرار»''' اثر عمان سامانی، مثنوی '''«بیت الاحزان»''' اثر صابرهمدانی و مثنوی '''«گنج نهفته»''' اثر شیخ عبدالسلام تربتی اشاره کرد<ref>«نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون».</ref>.<br> | ||
== پیشینۀ مقتل‌نگاری == | == پیشینۀ مقتل‌نگاری == | ||
مقتل [[ | مقتل [[علی بن ابی طالب|علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام)]] اثر ابن ابی دنیا اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط [[شیعیان]]، عمدتاً دربارۀ شهادت امام علی (علیه‌السلام) هستند<ref>یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۱.</ref> برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ '''«مقتل امیرالمؤمنین»''' از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی دنیا نام برده‌اند<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۹-۳۱.</ref> | ||
اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط [[شیعیان]]، عمدتاً | پس از شهادت [[حسن بن علی|حسن‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] و حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مقتل‌نگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان '''«مقتل الحسین»'''، یا فقط نامی در فهرست‌نگاری‌ها باقی است یا بخشی از آنها به‌صورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است.<br> | ||
پس از شهادت | |||
مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از [[اهل‌بیت]] را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران، آقابزرگ<ref>الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲.</ref>، مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت | مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از [[اهل‌بیت]] را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران، آقابزرگ<ref>الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲.</ref>، مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت ۱۵۷ ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از نصر بن مزاحم کوفی (درگذشت ۲۱۲ ق) و هِشام کَلبی (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ ق)، مقتل رشید و میثم و جُوَیریة بن مسهّر از هشام کلبی و مقتل محمد بن ابی‌بکر از عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ ق) از آن جمله‌اند.<br> | ||
== مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) == | == مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) == | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۱: | ||
اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند<ref>گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵.</ref> برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته‌اند ونام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده‌اند<ref>عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹ ش، ص ۱۴۱.</ref>.<br> | اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند<ref>گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵.</ref> برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته‌اند ونام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده‌اند<ref>عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹ ش، ص ۱۴۱.</ref>.<br> | ||
سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دوره افول مقتل‌نویسی گزارش شده است <ref>رنجبر، «سیری در مقتل‌نویسی»، ص۸۴.</ref> آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعه کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند؛ مانند کتاب روضة الشهداء تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰- | سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دوره افول مقتل‌نویسی گزارش شده است <ref>رنجبر، «سیری در مقتل‌نویسی»، ص۸۴.</ref> آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعه کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند؛ مانند کتاب روضة الشهداء تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰-۹۱۰ ق) که در اوایل قرن دهم قمری نوشته شده است<ref>نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۲ و ۲۲۰.</ref> با روی‌کارآمدن دولت صفوی، مراسم عاشورا جایگاه رسمی‌تری یافت و مقتل‌های جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا را بیشتر از زاویه اندوه، مصیبت و بلا روایت می‌کردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شده‌اند. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، ازالة الاوهام فی البکاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة، و مُحرِق القلوب از این دسته‌اند<ref>جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ۱۳۸۰ش، ص۵۱و۵۲.</ref> کتاب قمقام زخّار و صمصام بَتّار، به‌معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳ - ۱۳۰۵ ق)، از پرآوازه‌ترین مقاتل تألیف‌شده در چند سده اخیر دانسته شده است<ref>رحیمی، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، ص۲۸.</ref> مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان ،ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری قرن ۱۳ نیز از مقاتل معروف و معتبر است.<br> | ||
== اعتبار مقتل‌های حسین‌بن‌علی == | == اعتبار مقتل‌های حسین‌بن‌علی == | ||
از نگاه رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند: | از نگاه رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند: | ||
# مقتل الحسین (علیه‌السلام)، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی (درگذشت | # مقتل الحسین (علیه‌السلام)، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی (درگذشت ۱۵۷ ق)؛ | ||
# ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸–۲۳۰ ق)؛ | # ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸–۲۳۰ ق)؛ | ||
# ترجمه و مقتل حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری (سده دوم و سوم قمری)؛ | # ترجمه و مقتل حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری (سده دوم و سوم قمری)؛ | ||
# گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - | # گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - ۲۸۲ ق)؛ | ||
# فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از | # فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از ۳۲۰ ق)<ref>جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲.</ref>. | ||
او نوشته است: مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین (علیه‌السلام) آورده، به‌طور عمده برگرفته از کتاب فتوح نوشته ابن‌اعثم است. همچنین سید ''ابن طاووس'' در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزارش کرده است. | او نوشته است: مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین (علیه‌السلام) آورده، به‌طور عمده برگرفته از کتاب فتوح نوشته ابن‌اعثم است. همچنین سید ''ابن طاووس'' در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزارش کرده است. | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۶: | ||
برخی از مطالب مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، عبارت‌است از: | برخی از مطالب مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، عبارت‌است از: | ||
# روایاتی از پیامبر اسلام | # روایاتی از پیامبر اسلام و امام علی (علیه‌السلام) درباره پیش‌بینی واقعه [[عاشورا]]؛ | ||
# نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) از آغاز حرکت تا شهادت؛ | # نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) از آغاز حرکت تا شهادت؛ | ||
# مطالبی که توسط آن دسته از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) نقل شده که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، اما کشته نشده‌اند<ref>جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ش، ص۲۱-۲۷.</ref>؛ | # مطالبی که توسط آن دسته از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) نقل شده که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، اما کشته نشده‌اند<ref>جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ش، ص۲۱-۲۷.</ref>؛ | ||