مقتل نویسی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←مقدمه) |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
مقتل‌های [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام، [[محمد بن عبدالله (خاتم الأنبیاء)|محمدبن عبدالله (صلی‌الله علیه وآله وسلم)]] و [[علی بن ابی طالب|علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام)]] دربارۀ پیش‌بینی واقعۀ [[عاشورا]]، نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مطالبی از همراهان [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] که در واقعۀ کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های [[امام سجاد (علیه‌السلام)|علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام)]] و [[زینب بنت علی|زینب (سلام‌الله علیها)]] پس از عاشورا، روایات [[امامان شیعه]] دربارۀ شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا است. ''اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی'' را نخستین مقتل‌نویس حادثۀ عاشورا دانسته‌اند. '''«مقتل الحسین (علیه‌السلام)»''' نوشتۀ ابی مخنف هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.<br>مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دورۀ افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند کتاب '''«روضة الشهداء»'''''،'' تألیف ''ملاحسین کاشفی''. رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون '''«ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة''' و '''مُحرِق القلوب»''' از این دسته‌اند. '''«نفس المهموم و مقتل جامع سید الشهداء»''' از مقتل‌های مهم معاصر است. | مقتل‌های [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام، [[محمد بن عبدالله (خاتم الأنبیاء)|محمدبن عبدالله (صلی‌الله علیه وآله وسلم)]] و [[علی بن ابی طالب|علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام)]] دربارۀ پیش‌بینی واقعۀ [[عاشورا]]، نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مطالبی از همراهان [[حسین بن علی (علیه‌السلام)|حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] که در واقعۀ کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های [[امام سجاد (علیه‌السلام)|علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام)]] و [[زینب بنت علی|زینب (سلام‌الله علیها)]] پس از عاشورا، روایات [[امامان شیعه]] دربارۀ شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا است. ''اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی'' را نخستین مقتل‌نویس حادثۀ عاشورا دانسته‌اند. '''«مقتل الحسین (علیه‌السلام)»''' نوشتۀ ابی مخنف هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.<br>مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دورۀ افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند کتاب '''«روضة الشهداء»'''''،'' تألیف ''ملاحسین کاشفی''. رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون '''«ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة''' و '''مُحرِق القلوب»''' از این دسته‌اند. '''«نفس المهموم''' و '''مقتل جامع سید الشهداء»''' از مقتل‌های مهم معاصر است. | ||
== مفهوم‌شناسی == | == مفهوم‌شناسی == | ||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
== ویژگی‌ها == | == ویژگی‌ها == | ||
تفاوت ''مقتل'' با ''مرثیه عاشورایی'' آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی نگارنده است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، [[مثنوی]] است، چون به نگارنده مجال بیشتری می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به ''' | تفاوت ''مقتل'' با ''مرثیه عاشورایی'' آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی نگارنده است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، [[مثنوی]] است، چون به نگارنده مجال بیشتری می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به '''«زبدة الاسرار»''' از صفی علیشاه، '''«روضة الاسرار»''' اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، '''«گنجینه الاسرار»''' اثر عمان سامانی، مثنوی '''«بیت الاحزان»''' اثر صابرهمدانی و مثنوی '''«گنج نهفته»''' اثر شیخ عبدالسلام تربتی اشاره کرد<ref>«نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون».</ref>.<br> | ||
== پیشینۀ مقتل‌نگاری == | == پیشینۀ مقتل‌نگاری == | ||
نسخهٔ ۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۳۸
مقتل‌نویسی یا مَقْتَل نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا شهادت شخصیت‌های مهم می‌پردازد[۱]. مقتل‌نگاری میان شیعیان بیشتر برای شرح شهادت امامان شیعه و شخصیت‌های برجستۀ شیعه بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی دربارۀ واقعۀ کربلا، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) و یارانش اختصاص پیدا کرده است.
مقدمه
مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام، محمدبن عبدالله (صلی‌الله علیه وآله وسلم) و علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام) دربارۀ پیش‌بینی واقعۀ عاشورا، نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مطالبی از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) که در واقعۀ کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام) و زینب (سلام‌الله علیها) پس از عاشورا، روایات امامان شیعه دربارۀ شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا است. اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی را نخستین مقتل‌نویس حادثۀ عاشورا دانسته‌اند. «مقتل الحسین (علیه‌السلام)» نوشتۀ ابی مخنف هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.
مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دورۀ افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند کتاب «روضة الشهداء»، تألیف ملاحسین کاشفی. رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون «ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة و مُحرِق القلوب» از این دسته‌اند. «نفس المهموم و مقتل جامع سید الشهداء» از مقتل‌های مهم معاصر است.
مفهوم‌شناسی
گزارش‌های مکتوبی که حاوی مطالبی درباره قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرحِ تاریخ باشند، مقتل خوانده می‌شوند[۲] مقتل، حاصل نوعی تاریخ‌نویسی براساس تک‌نگاری است. تک‌نگاری حادثه‌ها، گونه‌ای از نوشته‌های تاریخی است که در ثبت وقایع مهم استفاده می‌شود. چنین نوشته‌هایی غالباً در زمینه وقایع پرحادثه و سرنوشت‌ساز شکل می‌گیرند و آنها را با تمام جزئیات نقل می‌کنند[۳] مَقْتَل در لغت به معنای محلّ قتل یا همان قتلگاه است[۴] و در اصطلاح به بازگویی به قتل رسیدن امامان اشاره دارد. جمع آن مَقاتل است. در میان مقتل‌ها مقتل امام سوم شیعیان از همه مهم‌تر و بیشتر مورد توجه است. مقتل الحسین (کشتن‌گاه حسین) نام مجموعه‌ای از کتاب‌ها است، که رویدادهای کربلا و کُشته‌شدن حسین بن علی در آن شرح داده شده است.
ویژگی‌ها
تفاوت مقتل با مرثیه عاشورایی آن است که مرثیه‌ها به‌طور کلی به شهادت امام سوم شیعیان نظر دارد و ابیاتش از چند بیت تا صد بیت متغیر است، اما «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزئی‌تر حادثهٔ کربلا را مد نظر دارد. در مقتل، وقایع تاریخی طرح نمی‌شود، چون خواننده از قبل با موضوع آشناست، پس مقتل بدون مقدمه به سراغ وقایع حزن‌انگیز عاشورا می‌رود. مقتل برآمده از احساسات درونی نگارنده است، گویی خود او در صحنه نبرد شرکت داشته. قالب اکثر مقاتلِ منظوم، مثنوی است، چون به نگارنده مجال بیشتری می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. از نمونه‌های آن می‌توان به «زبدة الاسرار» از صفی علیشاه، «روضة الاسرار» اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، «گنجینه الاسرار» اثر عمان سامانی، مثنوی «بیت الاحزان» اثر صابرهمدانی و مثنوی «گنج نهفته» اثر شیخ عبدالسلام تربتی اشاره کرد[۵].
پیشینۀ مقتل‌نگاری
مقتل علی‌بن ابیطالب (علیه‌السلام) اثر ابن ابی دنیا اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط شیعیان، عمدتاً دربارۀ شهادت امام علی (علیه‌السلام) هستند[۶] برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ «مقتل امیرالمؤمنین» از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی دنیا نام برده‌اند[۷]
پس از شهادت حسن‌بن‌علی (علیه‌السلام) و حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مقتل‌نگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان «مقتل الحسین»، یا فقط نامی در فهرست‌نگاری‌ها باقی است یا بخشی از آنها به‌صورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است.
مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از اهل‌بیت را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران، آقابزرگ[۸]، مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت ۱۵۷ ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از نصر بن مزاحم کوفی (درگذشت ۲۱۲ ق) و هِشام کَلبی (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ ق)، مقتل رشید و میثم و جُوَیریة بن مسهّر از هشام کلبی و مقتل محمد بن ابی‌بکر از عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ ق) از آن جمله‌اند.
مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)
بنابر نظر مشهور، مقتل ابی‌عبدالله الحسین، اثر اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی قدیمی‌ترین مقتل در زمینه حوادث شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) است[۹] البته برپایه روایتی در کتاب ثواب‌الأعمال، نوشته شیخ صدوق، اصبغ بن نباته شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) را درک کرد، ولی هیچ جزئیاتی دربارۀ واقعۀ عاشورا از او نقل نشده است. بااین‌همه، برخی محققان معتقدند فرزند او قاسم، مقتلی درباره واقعه عاشورا نوشته است.
اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند[۱۰] برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته‌اند ونام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده‌اند[۱۱].
سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دوره افول مقتل‌نویسی گزارش شده است [۱۲] آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارش‌های اولیه از واقعه کربلا بوده یا با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند؛ مانند کتاب روضة الشهداء تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰-۹۱۰ ق) که در اوایل قرن دهم قمری نوشته شده است[۱۳] با روی‌کارآمدن دولت صفوی، مراسم عاشورا جایگاه رسمی‌تری یافت و مقتل‌های جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا را بیشتر از زاویه اندوه، مصیبت و بلا روایت می‌کردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شده‌اند. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، ازالة الاوهام فی البکاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة، و مُحرِق القلوب از این دسته‌اند[۱۴] کتاب قمقام زخّار و صمصام بَتّار، به‌معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳ - ۱۳۰۵ ق)، از پرآوازه‌ترین مقاتل تألیف‌شده در چند سده اخیر دانسته شده است[۱۵] مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان ،ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری قرن ۱۳ نیز از مقاتل معروف و معتبر است.
اعتبار مقتل‌های حسین‌بن‌علی
از نگاه رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند:
- مقتل الحسین (علیه‌السلام)، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی (درگذشت ۱۵۷ ق)؛
- ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸–۲۳۰ ق)؛
- ترجمه و مقتل حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری (سده دوم و سوم قمری)؛
- گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - ۲۸۲ ق)؛
- فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از ۳۲۰ ق)[۱۶].
او نوشته است: مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین (علیه‌السلام) آورده، به‌طور عمده برگرفته از کتاب فتوح نوشته ابن‌اعثم است. همچنین سید ابن طاووس در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزارش کرده است.
مطالب مقتل‌ها
برخی از مطالب مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، عبارت‌است از:
- روایاتی از پیامبر اسلام و امام علی (علیه‌السلام) درباره پیش‌بینی واقعه عاشورا؛
- نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) از آغاز حرکت تا شهادت؛
- مطالبی که توسط آن دسته از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) نقل شده که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، اما کشته نشده‌اند[۱۷]؛
- خطبه‌های علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام) و حضرت زینب(س) در طول سفر در کوفه، شام و مدینه؛
- روایات منسوب به امامان شیعه درباره شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)؛
- نکاتی که از مخالفان و دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) درباره واقعه عاشورا نقل شده است.
مقتل‌های مهم معاصر
مقتل‌های معاصر کتاب‌هایی هستند که در سده اخیر به بررسی و گزارش واقعه کربلا پرداخته‌اند. اکثر این کتاب‌ها از دو جهت با منابع تاریخی دست اول و دست دوم متفاوت هستند. نخست آنکه با ورود تحریفات فراوان بخصوص در چند قرن اخیر در بیان حوادث نبرد کربلا، این کتاب‌ها تلاش داشته‌اند که واقعیت تاریخی بدون تحریف را ارائه کنند. دوم آنکه عمدتاً دربردارنده تحلیل‌های اعتقادی، سیاسی و اجتماعی هستند و به عبارت دیگر بیشتر تاریخ تحلیلی هستند و نه صرفاً تاریخ نقلی. برخی از مقتل‌های مهم در دوران معاصر (قرن‌های چهاردهم و پانزدهم قمری) عبارت‌اند از:
- نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم؛ شیخ عباس قمی؛
- مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ عبدالرزاق موسوی مُقَرَّم؛
- لَواعِجُ الاَشجان فی مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ محسن امین عاملی؛
- عَبَرات المصطفَین فی مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ محمدباقر محمودی؛
- مقتل جامع سید الشهداء؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی [۱۸]؛
- لمعات الحسین، سید محمد حسین حسینی طهرانی؛
- حماسه حسینی، نوشته مرتضی مطهری؛
- پس از پنجاه سال، نوشته سید جعفر شهیدی؛
- انوار الشهاده، نوشته محمدحسین یزدی؛
- کتاب‌شناسی اندیشه سیاسی عاشورا؛
- فتح خون، نوشته مرتضی آوینی.
پانویس
- ↑ «مقتل» به معنای قتلگاه و محل کشتن است؛ اما در فرهنگ مسلمانان، لفظ «مقتل» در مورد کتاب‌هایی به کار می‌رود که یک حادثۀ خونین که منجر به قتل شخصیتی شده باشد را شرح بدهد.
- ↑ صاحبی، مقتل و مقتل‌نگاران، ۱۳۷۳ش، ص۳۱.
- ↑ یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۰.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی.
- ↑ «نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون».
- ↑ یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۹-۳۱.
- ↑ الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۳و۲۴.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵.
- ↑ عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹ ش، ص ۱۴۱.
- ↑ رنجبر، «سیری در مقتل‌نویسی»، ص۸۴.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۲ و ۲۲۰.
- ↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ۱۳۸۰ش، ص۵۱و۵۲.
- ↑ رحیمی، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، ص۲۸.
- ↑ جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ش، ص۲۱-۲۷.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۹.
منابع
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء.
- جعفریان، رسول، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، در مجله آینه پژوهش، ش۷۱و۷۲، ۱۳۸۰ش.
- جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، قم، زمزم هدایت، ١٣٨۶ش.
- رحیمی، عبدالرفیع، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، در مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش۷۹، اردیبهشت ۱۳۸۳ش.
- رنجبر، محسن «سیری در مقتل‌نویسی و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (۳)»، در مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش۱۶، زمستان ۱۳۷۶ش.
- صاحبی، محمدجواد، «مقتل و مقتل‌نگاران»، در مجله کیهان فرهنگی، ش۱۱۱، تیر ۱۳۷۳ش.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الاعمال، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- گروهی از تاریخ پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی.
- نوری، میرزاحسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشرآفاق، ۱۳۸۸ش.