۸۶٬۱۰۷
ویرایش
جز (جایگزینی متن - '[[علی بن الحسین (زین العابدین) (علیهالسلام)' به '[[علی بن الحسین (زین العابدین) ') |
|||
(۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:مقتل نگاری.jpg|جایگزین=مقتل نویسی|بندانگشتی|]] | [[پرونده:مقتل نگاری.jpg|جایگزین=مقتل نویسی|بندانگشتی|]] | ||
'''مقتلنویسی''' یا ''مَقْتَل'' نوعی تاریخنگاری که به چگونگی قتل یا [[شهادت]] شخصیتهای مهم میپردازد. مقتلنگاری میان [[شیعیان]] بیشتر برای شرح شهادت [[امامان شیعه]] و شخصیتهای برجستۀ [[شیعه]] بوده است؛ اما بهجهت رواج مقتلنویسی دربارۀ واقعۀ [[کربلا]]، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت [[حسین بن علی ( | '''مقتلنویسی''' یا ''مَقْتَل'' نوعی تاریخنگاری که به چگونگی قتل یا [[شهادت]] شخصیتهای مهم میپردازد. مقتلنگاری میان [[شیعیان]] بیشتر برای شرح شهادت [[امامان شیعه]] و شخصیتهای برجستۀ [[شیعه]] بوده است؛ اما بهجهت رواج مقتلنویسی دربارۀ واقعۀ [[کربلا]]، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت [[حسین بن علی (سید الشهدا)|حسینبنعلی (علیهالسلام)]] و یارانش اختصاص پیدا کرده است. | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
مقتلهای [[حسین بن علی ( | مقتلهای [[حسین بن علی (سید الشهدا)|حسینبنعلی (علیهالسلام)]] معمولا حاوی روایاتی از پیامبر اسلام، [[محمد بن عبدالله (خاتم الانبیا)|محمدبن عبدالله (صلیالله علیه وآله وسلم)]] و [[علی بن ابی طالب|علیبن ابیطالب (علیهالسلام)]] دربارۀ پیشبینی واقعۀ [[عاشورا]]، نامهها و سخنان حسینبنعلی (علیهالسلام)، مطالبی از همراهان [[حسین بن علی (سید الشهدا)|حسینبنعلی (علیهالسلام)]] که در واقعۀ کربلا کشته نشدهاند، خطبههای [[علی بن الحسین (زین العابدین) | ||
|علیبنحسین (علیهالسلام)]] و [[زینب بنت علی|زینب (سلامالله علیها)]] پس از عاشورا، روایات [[امامان شیعه]] دربارۀ شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسینبنعلی (علیهالسلام) دربارۀ واقعۀ عاشورا است. ''اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی'' را نخستین مقتلنویس حادثۀ عاشورا دانستهاند. '''«مقتل الحسین (علیهالسلام)»''' نوشتۀ ''ابی مِخنَف '' هم از مقتلهای قدیمی در این زمینه است.<br>مقتلنگاری در قرنهای سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دورۀ افول مقتلنویسی است و آثار این دوره با گزارشهای نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشتهاند مانند کتاب '''«روضة الشهداء»'''''،'' تألیف ''ملاحسین کاشفی''. رسمیتیافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتلهای جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضهخوانی و سوگواری و فراهمساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون '''«ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة''' و '''مُحرِق القلوب»''' از این دستهاند. '''«نفس المهموم»''' و «'''مقتل جامع سید الشهداء»''' از مقتلهای مهم معاصر است. | |||
== مفهومشناسی == | == مفهومشناسی == | ||
خط ۱۲: | خط ۱۴: | ||
== پیشینۀ مقتلنگاری == | == پیشینۀ مقتلنگاری == | ||
مقتل [[علی بن ابی طالب|علیبن ابیطالب (علیهالسلام)]] اثر ''ابن ابی دنیا''، اولین مقتلهای نوشتهشده توسط [[شیعیان]]، عمدتاً دربارۀ شهادت امام علی (علیهالسلام) هستند<ref>مقتلنگاری شیعیان؛ یاوری؛ ص ۱۱.</ref> برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ '''«مقتل امیرالمؤمنین»''' از عالمانی مانند ''ابیالحسن بکری''، ''جابر جعفی''، ''یحیی بحرانی یزدی'' و ''ابن ابی دنیا'' نام بردهاند<ref>الذریعة؛ آقابزرگ تهرانی؛ ج ۲۲، ص ۲۹ - ۳۱.</ref> پس از شهادت [[حسن بن علی|حسنبنعلی (علیهالسلام)]] و حسینبنعلی (علیهالسلام)، مقتلنگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان '''«مقتل الحسین»'''، یا فقط نامی در فهرستنگاریها باقی است یا بخشی از آنها بهصورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است. | مقتل [[علی بن ابی طالب|علیبن ابیطالب (علیهالسلام)]] اثر ''ابن ابی دنیا''، اولین مقتلهای نوشتهشده توسط [[شیعیان]]، عمدتاً دربارۀ شهادت امام علی (علیهالسلام) هستند<ref>مقتلنگاری شیعیان؛ یاوری؛ ص ۱۱.</ref> برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ '''«مقتل امیرالمؤمنین»''' از عالمانی مانند ''ابیالحسن بکری''، ''جابر جعفی''، ''یحیی بحرانی یزدی'' و ''ابن ابی دنیا'' نام بردهاند<ref>الذریعة؛ آقابزرگ تهرانی؛ ج ۲۲، ص ۲۹ - ۳۱.</ref> پس از شهادت [[حسن بن علی (مجتبی)|حسنبنعلی (علیهالسلام)]] و حسینبنعلی (علیهالسلام)، مقتلنگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان '''«مقتل الحسین»'''، یا فقط نامی در فهرستنگاریها باقی است یا بخشی از آنها بهصورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است. | ||
مقتلهایی نیز تألیف شدهاند که وفات شخصیتهای دیگری غیر از [[ | مقتلهایی نیز تألیف شدهاند که وفات شخصیتهای دیگری غیر از [[اهل بیت]] را شرح دادهاند. مقتل [[عمر بن خطاب]] از ''محمد بن عبدالله بن مهران''<ref>همان؛ ج ۲۲، ص۲۲ .</ref>، مقتل [[عبدالله بن زبیر]] و مقتل حُجر بن عَدی از ''ابی مِخنَف'' (درگذشت ۱۵۷ ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از ''نصر بن مزاحم کوفی'' (درگذشت ۲۱۲ ق) و ''هِشام کَلبی'' (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ ق)، مقتل ''رشید'' و ''میثم'' و ''جُوَیریة بن مسهّر'' از ''هشام کلبی'' و مقتل ''محمد بن ابیبکر'' از ''عبدالعزیز جلودی'' (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ ق) از آن جملهاند. | ||
== مقتلنگاری شیعه و اهلسنت == | == مقتلنگاری شیعه و اهلسنت == | ||
=== مقاتل شیعه === | === مقاتل شیعه === | ||
بنابر نظر مشهور، مقتل '''«ابیعبدالله الحسین»'''، اثر ''اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی'' قدیمیترین مقتل در زمینۀ حوادث شهادت [[حسین بن علی ( | بنابر نظر مشهور، مقتل '''«ابیعبدالله الحسین»'''، اثر ''اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی'' قدیمیترین مقتل در زمینۀ حوادث شهادت [[حسین بن علی (سید الشهدا)|حسینبنعلی (علیهالسلام)]] است<ref>همان، ص۲۳ و ۲۴.</ref> البته برپایۀ روایتی در کتاب '''ثوابالأعمال'''، نوشتۀ [[شیخ صدوق]]، اصبغ بن نباته، شهادت حسینبنعلی (علیهالسلام) را درک کرد، ولی هیچ جزئیاتی دربارۀ واقعۀ عاشورا از او نقل نشده است. با این همه، برخی محققان معتقدند فرزند او قاسم، مقتلی دربارۀ واقعۀ عاشورا نوشته است. اوج مقتلنگاری، در قرنهای سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفتهاند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شدهاند، برخی در تعدادی از کتابخانههای جهان در دسترساند، و برخی دیگر از میان رفتهاند<ref>مقتل جامع سیدالشهدا (علیهالسلام)؛ گروهی از تاریخپژوهان، ج ۱، ص۴۴ و ۴۵.</ref> برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفتهاند و نام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کردهاند<ref>«ثارالله»؛ عندلیب همدانی، ص ۱۴۱.</ref>. | ||
سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دورۀ افول مقتلنویسی گزارش شده است<ref>«سیری در مقتلنویسی»؛ رنجبر؛ ص۸۴.</ref> آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارشهای اولیه از واقعۀ کربلا بوده یا با گزارشهای نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشتهاند؛ مانند کتاب '''«روضة الشهداء»''' تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰ - ۹۱۰ ق) که در اوایل قرن دهم قمری، نوشته شده است<ref>لؤلؤ و مرجان؛ نوری؛ ص ۲۵۲ و ۲۲۰.</ref> با رویکارآمدن دولت صفوی، مراسم عاشورا جایگاهی رسمی یافت و مقتلهای جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا را بیشتر از زاویۀ اندوه، مصیبت و بلا روایت میکردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضهخوانی و [[عزاداری|سوگواری]] و فراهمساختن زمینه برای گریه نوشته شدهاند. آثاری چون '''«ابتلاء الاولیاء»'''، '''«ازالة الاوهام فی البکاء»'''، '''«اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة»'''، و '''«مُحرِق القلوب»''' از این دستهاند<ref>«درباره منابع تاریخ عاشورا»؛ جعفریان؛ ص ۵۱ و ۵۲.</ref> کتاب '''«قمقام زخّار و صمصام بَتّار»'''، بهمعنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ ''فرهاد میرزا معتمدالدوله'' (۱۲۳۳ - ۱۳۰۵ ق)، از پرآوازهترین مقاتل تألیفشده در چند سده اخیر دانسته شده است<ref>«قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»؛ رحیمی، ص۲۸.</ref> کتاب '''«مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان»'''، ''ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری'' قرن ۱۳ نیز از مقاتل معروف و معتبر است. | سه قرن هشتم، نهم و دهم قمری، دورۀ افول مقتلنویسی گزارش شده است<ref>«سیری در مقتلنویسی»؛ رنجبر؛ ص۸۴.</ref> آثاری هم که در این دوره نوشته شده، برگرفته از گزارشهای اولیه از واقعۀ کربلا بوده یا با گزارشهای نامعتبر و بدون سند آمیخته شده است. برخی از این آثار نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشتهاند؛ مانند کتاب '''«روضة الشهداء»''' تألیف ملاحسین کاشفی (۸۲۰ - ۹۱۰ ق) که در اوایل قرن دهم قمری، نوشته شده است<ref>لؤلؤ و مرجان؛ نوری؛ ص ۲۵۲ و ۲۲۰.</ref> با رویکارآمدن دولت صفوی، مراسم عاشورا جایگاهی رسمی یافت و مقتلهای جدیدی نگاشته شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعۀ عاشورا را بیشتر از زاویۀ اندوه، مصیبت و بلا روایت میکردند. بیشتر این آثار، با هدف استفاده در مجالس روضهخوانی و [[عزاداری|سوگواری]] و فراهمساختن زمینه برای گریه نوشته شدهاند. آثاری چون '''«ابتلاء الاولیاء»'''، '''«ازالة الاوهام فی البکاء»'''، '''«اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة»'''، و '''«مُحرِق القلوب»''' از این دستهاند<ref>«درباره منابع تاریخ عاشورا»؛ جعفریان؛ ص ۵۱ و ۵۲.</ref> کتاب '''«قمقام زخّار و صمصام بَتّار»'''، بهمعنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ ''فرهاد میرزا معتمدالدوله'' (۱۲۳۳ - ۱۳۰۵ ق)، از پرآوازهترین مقاتل تألیفشده در چند سده اخیر دانسته شده است<ref>«قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»؛ رحیمی، ص۲۸.</ref> کتاب '''«مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان»'''، ''ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری'' قرن ۱۳ نیز از مقاتل معروف و معتبر است. | ||
خط ۵۸: | خط ۶۰: | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
* [[حسین بن علی ( | * [[حسین بن علی (سید الشهدا)]] | ||
* [[عاشورا]] | * [[عاشورا]] | ||
* [[اربعین]] | * [[اربعین]] | ||
خط ۶۹: | خط ۷۱: | ||
* ثواب الأعمال و عقاب الاعمال؛ نوشتۀ محمد بن علی صدوق. | * ثواب الأعمال و عقاب الاعمال؛ نوشتۀ محمد بن علی صدوق. | ||
* «سیری در مقتلنویسی و تاریخنگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (۳)» نوشتۀ محسن رنجبر؛ در مجلۀ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش۱۶، زمستان ۱۳۷۶ ش. | * «سیری در مقتلنویسی و تاریخنگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر (۳)» نوشتۀ محسن رنجبر؛ در مجلۀ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش۱۶، زمستان ۱۳۷۶ ش. | ||
* «مقتل و | * «مقتل و مقتلنگاران» نوشتۀ محمدجواد صاحبی؛ در مجله کیهان فرهنگی، ش ۱۱۱ ، تیر ۱۳۷۳ ش. | ||
* | * مقتل جامع سیدالشهدا (علیهالسلام)؛ گروهی از تاریخ پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی؛ قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ ش. | ||
* دانشنامه حسینبنعلی (علیهالسلام)؛ نوشتۀ محمد محمدی ریشهری؛ قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۸ ش. | * دانشنامه حسینبنعلی (علیهالسلام)؛ نوشتۀ محمد محمدی ریشهری؛ قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۸ ش. | ||
* ر. ک: کتاب: درباره منابع تاریخ عاشورا. | * ر. ک: کتاب: درباره منابع تاریخ عاشورا. |