حماد بن عثمان: تفاوت میان نسخه‌ها

برخى، حماد را «مولى أَزْد» خوانده‌اند <ref>(رجوع کنید به برقى، ص 21؛ طوسى، 1415، ص 334)</ref>، كه از پيوند ولاء قبيله او در يمن با قبيله ازد (رجوع کنید به جوهرى، ذيل «ازد»؛ <ref>خويى، ج 6، ص 215)</ref> حكايت دارد <ref>(قس شوشترى، ج 3، ص 651</ref>، كه غنوى و ازدى را غیر قابل جمع مى‌داند).

<ref>كشّى (ص 375)،</ref> لقب حماد بن عثمان را ناب <ref>(نيز رجوع کنید به برقى، همانجا؛ طوسى، 1420، ص 156)</ref> و نام جدّش را زياد آورده است، حال آنكه نجاشى <ref>(ص 143)</ref> از حماد بن عثمان‌بن عمرو سخن گفته است. در عين حال، وفات هر دو، سال 190 در كوفه ذكر شده است (كشّى، نجاشى؛ طوسى، همانجاها).  

ظاهر عبارات علامه حلّى (ص 125) و ابن‌داوود حلّى (ستون 131ـ132) نيز تغاير آن دو را مى‌رساند، چه اين دو نام را مستقلا آورده و به يكى بودن آن اشاره‌اى نكرده‌اند. طُرَيحى<ref>(ص 107)</ref> و كاظمى<ref>(ص 197)</ref>، نيز حماد بن عثمان را نام مشترك ميان دو نفر به‌شمار آورده و وجه تمايز آن دو را در راويان از آن دو دانسته‌اند. همچنين بهبهانى<ref>(ص 157)</ref> با استناد به اختلاف در لقب، نسبت، نام جد و نام برادران اين دو، تصريح به مغايرت و تعدد كرده است. در مقابل، محمدتقى مجلسى<ref>(ج 14، ص 48)</ref>، كلباسى<ref>(ج 3، ص 239ـ240)</ref>، مامقانى<ref>(ج 24، ص 80)، خويى (ج 6، ص 213)</ref> و شوشترى<ref>(ج 3، ص 648)</ref> اين دو نام را از آنِ يك فرد دانسته‌اند.

با توجه به اينكه حماد بن عثمان ناب از راويان مشهور بوده و در زمره اصحاب اجماع شمرده شده و نجاشى رجال خود را پس از كتابهاى كشّى و شيخ‌طوسى نگاشته و از كتابهاى پيشين بهره‌مند بوده، بسيار بعيد است كه نجاشى نام چنين شخصى را از قلم انداخته باشد و در عين حال شخص ديگرى را با نام مشابه ــكه در كتب رجالى پيشين نامى از او برده نشده، اما تصادفآ نام پدر، طبقه رجالى، سال و محل وفاتش با او همسان است ــ در رجال خود آورده باشد<ref>(رجوع کنید به كلباسى، ج 3، ص 235ـ 240؛ شوشترى، ج 3، ص 648ـ651؛ خويى، ج 6، ص 213ـ 215).</ref> ازاين‌رو، در مجموع مى‌توان اطمينان يافت كه حماد بن عثمان فزارى در رجال نجاشى، همان حماد ناب است. به گفته نجاشى (همانجا) وى ساكن «عرزَم» بوده است. ظاهرآ شهرت وى به فزارى <ref>(رجوع کنید به همانجا)</ref> به سبب انتساب وى به قبيله عرزم ــ شاخه‌اى از فزاره ساكن در كوفه ــ بوده است <ref>(رجوع کنید به سمعانى، ج 4، ص 178؛ مامقانى، ج 9، ص 212)</ref> و از آنجا كه غنى و فزاره دو تيره از قبيله عطفان‌اند، احتمال اتحاد حماد ناب و حماد بن عثمان تقويت مى‌شود<ref>(رجوع کنید به خويى، ج 6، ص 214؛ قس كلباسى، ج 3، ص 229 كه عرزم را تصحيف عرازه دانسته و فزارى را به عرازى تصحيح كرده است).</ref> اما بر فرض تعدد، بر صحت روايات منقول از حماد بن عثمان خدشه‌اى وارد نمى‌شود، زيرا هر دو ثقه‌اند<ref>(رجوع کنید به شوشترى، ج 3، ص 651؛ خويى، ج 6، ص 215؛ براى بحث مبسوط درباره ثمره بحث از اتحاد و تعدد رجوع کنید به كلباسى، ج 3، ص 241ـ242).</ref>.