مسجد الحرام: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'کوششها' به 'کوششها') |
|||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:مسجد الحرام.jpg|بی‌قاب|چپ]] | |||
'''مسجد‌الحرام''' مشهورترین و مقدس‌ترین [[مسجد]] در [[جهان اسلام]]، واقع در شهر [[مکه]] است که [[کعبه]]، [[قبله]] [[مسلمان|مسلمانان]]، در آن قرار دارد. اشیا، بناها و اماکن مقدسی همچون [[حجر الاسود]]، ملتزم، مستجار، حطیم و [[حجر اسماعیل]] در این مسجد جای گرفته‌اند. مسجد‌الحرام در [[فقه|فقه اسلامی]]، افزون بر احکام عمومی مسجد، احکامی ویژه نیز دارد. در [[شریعت]] [[اسلام]] بر هر مسلمانی [[واجب]] است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر [[حج]]) و [[مناسک حج|مناسکی]] را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، انجام دهد. | |||
== واژه‌شناسی == | |||
المسجد‌الحرام کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی است. سبب توصیف این مسجد به «[[حرام]]» آن است که برخی افعال که در مساجد دیگر حرام نیست، در این مسجد و پیرامون آن(حرم)به لحاظ فقهی حرام شمرده شده است و این مسجد احترام و احکام خاصی دارد<ref>نک: راغب اصفهانی، ص۲۳۰</ref> وارتکاب [[گناه]] در آن، نسبت به دیگر مکان‌ها، ممنوعیت و حرمت شرعی بیشتری دارد و به گفته برخی منابع، اراده گناه هر چند به انجام نرسد، در مسجد‌الحرام گناه محسوب می‌شود<ref>ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳</ref>. | |||
</ | |||
از منابع دینی اسلام، به ویژه [[قرآن|قرآن کریم]] چنین برمی‌آید که [[مسجد الحرام|مسجد‌الحرام]]، پیش از [[اسلام]] نیز بدین نام نزد مردمان [[حجاز]] شهرت داشته، هرچند در پیرامون [[کعبه]]، بنا یا دیوار و حصاری نبوده ولی کعبه و محیط پیرامونی آن -که محل [[طواف]] زائران بوده- بدین نام شناخته می‌شده است. [[قرآن]] بارها ترکیب وصفی المسجد‌الحرام را به کار برده است؛ از جمله درباره جلوگیری [[شرک|مشرکان]] از [[زیارت]] کعبه و [[حج]] مسلمانان در قرآن آمده است: {{متن قرآن |وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ |سوره = انفال |آیه = ۳۴ }} و چرا خدا آنان را عذاب نکند در حالی که[دیگران را]از مسجد‌الحرام منع می‌کنند؟!» ترکیب «المسجد‌الحرام» در آیات و روایات، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و منطقه حرم نیز به کار رفته است<ref>ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۱،۱۶۲</ref>. | |||
= | == موقعیت جغرافیایی و حدود مسجد == | ||
مسجد‌الحرام، در شهر مکه [[عربستان سعودی]] میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع است. حدود کنونی مسجد‌الحرام: از شرق به [[کوه ابوقبیس]]، از غرب به کوه عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود می‌شود. | |||
حدود حرم تا مسجد‌الحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از تنعیم تا مسجد‌الحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر [[طائف]] در نقطه هُدی تا مسجد‌الحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجد‌الحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است. | |||
== فضایل مسجد‌الحرام == | |||
مسجد‌الحرام از دیرباز برای مردمان حجاز محترم بوده است. به لحاظ تاریخی اطلاع دقیقی از این که از چه زمان چنین موقعیتی پیدا کرده است، در دست نیست. بنابر روایات محلی و مذهبی، این محل از زمان پیدایش زمین محترم بوده است. در روایات اسلامی، مسجد‌الحرام بافضیلت‌ترین مکان روی زمین است<ref>نک: ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳</ref>. | |||
== فضایل | |||
بنابر حدیثی منسوب به پیامبر اکرم( | بنابر حدیثی منسوب به [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)]] مسجد‌الحرام قدیم‌ترین مسجد زمین است و حتی پیش از [[مسجد الاقصی|مسجدالاقصی]] بنیان نهاده شده است <ref>ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳</ref>. | ||
در حدیث "شد رحال" که بنابر آن پیامبر اکرم( | در حدیث "شد رحال" که بنابر آن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «سفر مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی از این مساجد، مسجد‌الحرام است. | ||
بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعیل در | بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعیل در مسجد‌الحرام است<ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۷۳</ref>. | ||
در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای | در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای مسجد‌الحرام و مکه وضع شده است. برای نمونه، [[جنگ]] در مسجد‌الحرام و بلکه حرم مکه گناه بزرگی است مگر به قصد دفاع<ref>نک:ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴</ref>. عباداتی از جمله [[نماز]] در مسجد‌الحرام بسیار بیشتر از مکان‌های دیگر، دارای اثرات معنوی و مادی شمرده شده است<ref>نک:ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲</ref>. | ||
== | == تاریخچه == | ||
مسجد‌الحرام، رویدادها، تغییرات، بازسازی‌ها و توسعه‌های متعددی داشته که در منابع تاریخی و روایی ثبت شده‌اند<ref>برای تفصیل بیشتر نک: ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۵۵</ref>. و مهمترین آنها عبارتند از: | |||
پیش از اسلام، پیرامون کعبه را | === دوره پیش از اسلام === | ||
مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر‌این منابع، مکان فعلی | پیش از اسلام، پیرامون کعبه را مسجد‌الحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌است<ref>نک: ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۲</ref>. | ||
برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به آدم( | مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر‌این منابع، مکان فعلی مسجد‌الحرام برای بنای کعبه، پیش از آفرینش انسان برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد<ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۴</ref>. | ||
در روایتی از پیامبر اکرم( | برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به [[حضرت آدم|آدم(علیه السلام)]] نسبت می‌دهند<ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۶</ref>. پس از او، ابراهیم و اسماعیل(علیه السلام)آن را بازسازی کردند<ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۹</ref>. | ||
تا پیش از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم( | در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بنای مسجد به [[حضرت ابراهیم|ابراهیم(علیه السلام)]] نسبت داده شده است. در این روایت، مسجد‌الحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین است <ref>ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳</ref>. | ||
تا پیش از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و پیشوای قریش، مردم مکه در نزدیکی مسجد خانه نمی‌ساخته‌اند و فاصله‌ای را رعایت می‌کرده‌اند. در زمان قصی، او مردم را به خانه‌سازی در نزدیک کعبه با فاصله‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد<ref>سباعی، ص۶۵؛ جعفریان، ص۴۳</ref>. | |||
=== دوره خلفای چهارگانه === | |||
نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید<ref>ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۷</ref>. و دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود<ref>جعفریان، ص۷۲</ref>. | نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید<ref>ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۷</ref>. و دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود<ref>جعفریان، ص۷۲</ref>. | ||
[[خلیفه سوم]] نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران | [[خلیفه سوم]] نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران مسجد‌الحرام، خانه‌های اطراف مسجد را خراب و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف ساخت <ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۹؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۷،۱۷۸؛ سباعی، ۸۴ و ۸۵</ref>. | ||
== دوره | === دوره اموی === | ||
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد‌الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازی کرد. او رواق‌هایی در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستونهایی عظیم سرپا نگاه داشت. این ستونها به صورت زیبایی تزیین شد و در قسمت‌هایی از آنها طلا به کار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد<ref>جعفریان، ص۷۳</ref>. | |||
=== دوره عباسی === | |||
[[منصور]]، دومین خلیفه [[عباسی]] (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزدیک پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواق‌هایی در اطراف آن ساخت. همچنین منصور منارهایی در رکن غربی مسجد احداث و تزیینات روی دیوارها و ستونها را بیشتر کرد<ref>جعفریان، ص۷۳ و ۷۴</ref>. | [[منصور]]، دومین خلیفه [[عباسی]] (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزدیک پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواق‌هایی در اطراف آن ساخت. همچنین منصور منارهایی در رکن غربی مسجد احداث و تزیینات روی دیوارها و ستونها را بیشتر کرد<ref>جعفریان، ص۷۳ و ۷۴</ref>. | ||
[[مهدی عباسی]] فرزند منصور(حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) در سال ۱۶۱ق باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود <ref>سباعی، ص۱۵۸-۱۶۰؛ جعفریان، ص۷۴</ref>.بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای متعددی را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقی ماند. | [[مهدی عباسی]] فرزند منصور(حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) در سال ۱۶۱ق باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود <ref>سباعی، ص۱۵۸-۱۶۰؛ جعفریان، ص۷۴</ref>.بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای متعددی را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقی ماند. | ||
| خط ۷۲: | خط ۴۶: | ||
در دوران مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوشش‌های بسیاری برای بازسازی و نوسازی مسجد و از جمله تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت<ref>جعفریان، ص۷۶</ref>. | در دوران مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوشش‌های بسیاری برای بازسازی و نوسازی مسجد و از جمله تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت<ref>جعفریان، ص۷۶</ref>. | ||
== دوره سعودی == | === دوره سعودی === | ||
ملک عبدالعزیز آل‌سعود، در سال ۱۳۶۸ق. /۱۳۲۸ ش. دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه از سال ۱۳۷۵ ق. / ۱۳۳۵ ش. آغاز شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ افزایش یافت<ref>جعفریان، ص۷۷</ref>. | |||
ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق. ، افزایش مساحت مسجد‌الحرام را به صورت بی‌سابقهای آغاز کرد. مطالعه این طرح و خرید برخی اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. آغاز شده بود. این افزایش، بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجد‌الحرام صورت گرفته است. محدوده‌ای به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا گردید. سه گنبد بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد‌الحرام، نُه عدد است. | |||
هم اکنون مسجد‌الحرام مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و نزدیک یک میلیون نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجد‌الحرام سه طبقه‌است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است<ref>[http://www.alharamain.gov.sa/index.cfm?do=cms.conarticle&contentid=4046&categoryid=234 سایت الحرمین]</ref> | |||
== مهمترین بناهای داخلی و اشیای مسجد == | |||
=== کعبه === | |||
کعبه، خانه مکعب شکل مشهوری است که میان مسجد‌الحرام در شهر مکه قرار دارد. کعبه، قبله و مهمترین عبادتگاه مسلمانان است که زیارت آن از گذر عمل عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند استطاعت مالی، یک بار در طول عمر بر هر مسلمانی واجب است. | |||
=مهمترین بناهای داخلی و اشیای مسجد= | |||
== کعبه == | |||
کعبه، خانه مکعب شکل مشهوری است که میان | |||
=== حجر الاسود === | |||
الحَجَرُ الأسوَد، سنگی مقدّس، دارای پیشینه کهن و جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و مناسک حج است. این سنگ در رُکن شرقی کعبه (که به رکن اسود یا رکن حَجَری نیز معروف است) در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است. | الحَجَرُ الأسوَد، سنگی مقدّس، دارای پیشینه کهن و جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و مناسک حج است. این سنگ در رُکن شرقی کعبه (که به رکن اسود یا رکن حَجَری نیز معروف است) در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است. | ||
== مقام ابراهیم == | === مقام ابراهیم === | ||
منظور سنگی است که می‌گویند حضرت ابراهیم هنگام بازسازی کعبه، زیر پای خود گذاشته تا دستش به قسمت بالای دیوار برسد. به نقلی، این سنگ پیش از اسلام درون کعبه بود؛ اما وقتی آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، به دستور پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آن را از کعبه بیرون آورده در پیرامون کعبه نهادند. | |||
منظور سنگی است که می‌گویند حضرت ابراهیم هنگام بازسازی کعبه، زیر پای خود گذاشته تا دستش به قسمت بالای دیوار برسد. به نقلی، این سنگ پیش از اسلام درون کعبه بود؛ اما وقتی آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، به دستور پیامبر اکرم( | |||
حِجْرِ اسماعیل؛ فضای بین کعبه و دیواری نیم‌دایره را گویند که از یال شمالی کعبه (رکن عراقی) تا یال غربی آن (رکن شامی) امتداد دارد. نام دیگر آن حطیم است و برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند. [نیازمند منبع] پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. هاجر و اسماعیل هر دو پس از وفات در همین مکان دفن شدند. [نیازمند منبع] حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. پیامبر اکرم( | === حجر اسماعیل === | ||
حِجْرِ اسماعیل؛ فضای بین کعبه و دیواری نیم‌دایره را گویند که از یال شمالی کعبه (رکن عراقی) تا یال غربی آن (رکن شامی) امتداد دارد. نام دیگر آن حطیم است و برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند. [نیازمند منبع] پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. هاجر و اسماعیل هر دو پس از وفات در همین مکان دفن شدند. [نیازمند منبع] حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد. به نظر مشهور فقهای امامی، به استناد احادیث معتبر، حجر اسماعیل جزء کعبه نیست. | |||
== حطیم == | === حطیم === | ||
حد فاصل بین رکن حجرالاسود و درِ کعبه را حطیم گویند و در روایات آمده که بهترین مکان در مسجد‌الحرام است <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۲۵</ref>دلیل نام‌گذاری آن به حطیم این است که مردم در آن جمع می‌شوند و به یکدیگر فشار می‌آورند<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۹۷</ref> | |||
=== زمزم === | |||
چاه آبی در قسمت شرقی مسجد‌الحرام است که آن را بئر زمزم، چاه اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافیه، مَیمونه، طُعم، بَرکة و بَرّة می‌خوانند. چاه در نزدیکی مقام ابراهیم و در حدود هجده متری کعبه و در زیرزمین قرار دارد. | |||
== زمزم == | |||
چاه آبی در قسمت شرقی | |||
== مستجار == | == مستجار == | ||
در گذشته کعبه دو درب داشته است. یکی در دیوار شرقی در نزدیکی رکن حجر الاسود که امروزه نیز وجود دارد، دومین درب در دیوار غربی در نزدیکی رکن یمانی و مقابل در شرقی بوده که در بازسازی قریش این در بسته شد و امروزه جای آن روی دیوار کعبه مشخص است. به محل در غربی مستجار گفته می‌شود. لمس کردن کعبه در این ناحیه و دعا در آن در دور هفتم طواف مستحب است <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۵۸۱</ref>. | در گذشته کعبه دو درب داشته است. یکی در دیوار شرقی در نزدیکی رکن حجر الاسود که امروزه نیز وجود دارد، دومین درب در دیوار غربی در نزدیکی رکن یمانی و مقابل در شرقی بوده که در بازسازی قریش این در بسته شد و امروزه جای آن روی دیوار کعبه مشخص است. به محل در غربی مستجار گفته می‌شود. لمس کردن کعبه در این ناحیه و دعا در آن در دور هفتم طواف مستحب است <ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۵۸۱</ref>. | ||
== ملتزم == | === ملتزم === | ||
ملتزم فاصله مستجار است تا رکن یمانی مقابل حطیم. این محل را از آن روی ملتزم می‌نامند که زائران و حجگزاران در آنجا می‌ایستند و به دیوار ملتزم شده، می چسبند و دعا می‌خوانند. | ملتزم فاصله مستجار است تا رکن یمانی مقابل حطیم. این محل را از آن روی ملتزم می‌نامند که زائران و حجگزاران در آنجا می‌ایستند و به دیوار ملتزم شده، می چسبند و دعا می‌خوانند. | ||
بنابر برخی روایات، پیامبر اکرم( | بنابر برخی روایات، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) صورت و دستهای خود را بر این قسمت از دیوار می‌گذاشت. از آن حضرت نقل کرده‌اند که در این محل، دعای بندگان مستجاب است. اعتراف به گناه و طلب بخشایش، از اعمال مستحب این محل است<ref>کلینی، الکافی، ج ۴، ص۴۱۰</ref>. | ||
== درهای | === درهای مسجد‌الحرام === | ||
مسجد‌الحرام بیش از شصت در دارد. نام سه در اصلی مسجد باب‌العمره، باب‌السلام و باب ملک عبدالعزیز است. | |||
== منابع مکتوب درباره مسجد‌الحرام == | |||
=== منابع تاریخی === | |||
آثار مکتوب بسیاری درباره مسجد‌الحرام نگاشته شده است. این آثار بر دو دسته‌اند: برخی آثار به صورت مستقیم به موضوع مسجد‌الحرام پرداخته‌اند؛ اما برخی دیگر به مناسبت پرداختن به شهر مکه، از مسجد‌الحرام نیز سخن گفته‌اند. قدیم‌ترین اثر موجود که به صورت مفصل مسجد‌الحرام را معرفی کرده، کتاب أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار<ref>نک: ج۲، ص۶۲۱۱۴</ref> نوشته ابوالولید ازرقی مربوط به قرن سوم قمری<ref>[http://hajj.ir/fa/content/id/id=86414/token=0217743a5051c02c29d35345c55faf17cc2e985f سایت حاجی]</ref> و سپس اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه <ref>نک: فاکهی، ج۲، ص۸۶۲۰۹</ref>. نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی از همین قرن است<ref>[http://hajj.ir/fa/content/id/id=86414/token=0217743a5051c02c29d35345c55faf17cc2e985f سایت حاجی]</ref> | |||
برخی دیگر از منابع عبارتند از: | |||
اشارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و الی البیت العقیق نوشته شمس‌الدین محمد بن اسحاق خوارزمی (درگذشتۀ ۸۲۷ق.). العِقد الثَّمین، نوشته تقی الدین فاسی(درگذشتۀ ۸۳۲ق.) که از منابع بسیار مهم در تاریخ مکه و مسجد‌الحرام است. | |||
تاریخ مکة و المسجد‌الحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف نوشتۀ محمد بن محمد بن احمد بن الضیاء مالکی (درگذشتۀ ۸۸۵ق.). | |||
=== سفرنامه‌ها === | |||
درباره شهر مکه و مسجد‌الحرام مطالب بسیاری را می‌توان در میان سفرنامه‌ها بازیافت. بیشتر این سفرنامه‌ها، گزارش سفر حج است که به مناسبت حج، مسجد‌الحرام را معرفی کرده‌اند. از مهمترین و قدیم‌ترین سفرنامه‌های حج که اطلاعات تاریخی ارزشمندی در خود دارند، دو سفرنامه، تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الامصار نوشته ابن جبیر(۵۴۰ -۶۱۴ق/ ۱۱۴۵-۱۲۱۷م) و تحفةالنظار از ابن بطوطه(م. ۷۷۹ق. ۱۳۶۹م.) است. | |||
شیعیان ایرانی نیز در سفرنامه‌های خود، مطالب بسیاری درباره مسجد‌الحرام نوشته‌اند. از مهمترین آثار در این زمینه، سفرنامه ناصرخسرو(درگذشته ۴۸۱ ق. / ۱۰۸۸ م.)، سفرنامه فرهاد میرزا معتمدالدوله(درگذشتۀ ۱۳۰۵ قمری) و دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام و القدس الشریف و مدینة السلام نوشته حسام السلطنه(درگذشتۀ ۱۳۰۰ق.) است. | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
[[رده:مساجد]] | [[رده:مساجد]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۴۵
مسجد‌الحرام مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در جهان اسلام، واقع در شهر مکه است که کعبه، قبله مسلمانان، در آن قرار دارد. اشیا، بناها و اماکن مقدسی همچون حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل در این مسجد جای گرفته‌اند. مسجد‌الحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام عمومی مسجد، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر حج) و مناسکی را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، انجام دهد.
واژه‌شناسی
المسجد‌الحرام کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی است. سبب توصیف این مسجد به «حرام» آن است که برخی افعال که در مساجد دیگر حرام نیست، در این مسجد و پیرامون آن(حرم)به لحاظ فقهی حرام شمرده شده است و این مسجد احترام و احکام خاصی دارد[۱] وارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر مکان‌ها، ممنوعیت و حرمت شرعی بیشتری دارد و به گفته برخی منابع، اراده گناه هر چند به انجام نرسد، در مسجد‌الحرام گناه محسوب می‌شود[۲].
از منابع دینی اسلام، به ویژه قرآن کریم چنین برمی‌آید که مسجد‌الحرام، پیش از اسلام نیز بدین نام نزد مردمان حجاز شهرت داشته، هرچند در پیرامون کعبه، بنا یا دیوار و حصاری نبوده ولی کعبه و محیط پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- بدین نام شناخته می‌شده است. قرآن بارها ترکیب وصفی المسجد‌الحرام را به کار برده است؛ از جمله درباره جلوگیری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانان در قرآن آمده است: 
وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ [انفال–۳۴] 
و چرا خدا آنان را عذاب نکند در حالی که[دیگران را]از مسجد‌الحرام منع می‌کنند؟!» ترکیب «المسجد‌الحرام» در آیات و روایات، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و منطقه حرم نیز به کار رفته است[۳].
موقعیت جغرافیایی و حدود مسجد
مسجد‌الحرام، در شهر مکه عربستان سعودی میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع است. حدود کنونی مسجد‌الحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود می‌شود. حدود حرم تا مسجد‌الحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از تنعیم تا مسجد‌الحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجد‌الحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجد‌الحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است.
فضایل مسجد‌الحرام
مسجد‌الحرام از دیرباز برای مردمان حجاز محترم بوده است. به لحاظ تاریخی اطلاع دقیقی از این که از چه زمان چنین موقعیتی پیدا کرده است، در دست نیست. بنابر روایات محلی و مذهبی، این محل از زمان پیدایش زمین محترم بوده است. در روایات اسلامی، مسجد‌الحرام بافضیلت‌ترین مکان روی زمین است[۴].
بنابر حدیثی منسوب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مسجد‌الحرام قدیم‌ترین مسجد زمین است و حتی پیش از مسجدالاقصی بنیان نهاده شده است [۵]. در حدیث "شد رحال" که بنابر آن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «سفر مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی از این مساجد، مسجد‌الحرام است. بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعیل در مسجد‌الحرام است[۶]. در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای مسجد‌الحرام و مکه وضع شده است. برای نمونه، جنگ در مسجد‌الحرام و بلکه حرم مکه گناه بزرگی است مگر به قصد دفاع[۷]. عباداتی از جمله نماز در مسجد‌الحرام بسیار بیشتر از مکان‌های دیگر، دارای اثرات معنوی و مادی شمرده شده است[۸].
تاریخچه
مسجد‌الحرام، رویدادها، تغییرات، بازسازی‌ها و توسعه‌های متعددی داشته که در منابع تاریخی و روایی ثبت شده‌اند[۹]. و مهمترین آنها عبارتند از:
دوره پیش از اسلام
پیش از اسلام، پیرامون کعبه را مسجد‌الحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌است[۱۰]. مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر‌این منابع، مکان فعلی مسجد‌الحرام برای بنای کعبه، پیش از آفرینش انسان برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد[۱۱]. برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به آدم(علیه السلام) نسبت می‌دهند[۱۲]. پس از او، ابراهیم و اسماعیل(علیه السلام)آن را بازسازی کردند[۱۳]. در روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بنای مسجد به ابراهیم(علیه السلام) نسبت داده شده است. در این روایت، مسجد‌الحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین است [۱۴]. تا پیش از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و پیشوای قریش، مردم مکه در نزدیکی مسجد خانه نمی‌ساخته‌اند و فاصله‌ای را رعایت می‌کرده‌اند. در زمان قصی، او مردم را به خانه‌سازی در نزدیک کعبه با فاصله‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد[۱۵].
دوره خلفای چهارگانه
نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید[۱۶]. و دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود[۱۷]. خلیفه سوم نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران مسجد‌الحرام، خانه‌های اطراف مسجد را خراب و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف ساخت [۱۸].
دوره اموی
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد‌الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازی کرد. او رواق‌هایی در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستونهایی عظیم سرپا نگاه داشت. این ستونها به صورت زیبایی تزیین شد و در قسمت‌هایی از آنها طلا به کار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد[۱۹].
دوره عباسی
منصور، دومین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزدیک پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواق‌هایی در اطراف آن ساخت. همچنین منصور منارهایی در رکن غربی مسجد احداث و تزیینات روی دیوارها و ستونها را بیشتر کرد[۲۰]. مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) در سال ۱۶۱ق باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود [۲۱].بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای متعددی را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقی ماند.
مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. دستور داد تا مسجد از ناحیه جنوبی نیز وسعت یابد و مسجد به شکل مربع در آید و کعبه در میانه آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزایش یافت و رواق‌هایی در اطراف آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته گردید. این ستونها هنوز بر سر پا است و کتیبه‌ای که یادگار دوره مهدی عباسی است، بر آن باقی مانده است[۲۲]. در دوره معتضد عباسی (حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به پیشنهاد حاکم مکه، دستور داد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حج گزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.
مقتدر عباسی(حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدوده‌ای را به مسجد افزود. در دوران مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوشش‌های بسیاری برای بازسازی و نوسازی مسجد و از جمله تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت[۲۳].
دوره سعودی
ملک عبدالعزیز آل‌سعود، در سال ۱۳۶۸ق. /۱۳۲۸ ش. دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه از سال ۱۳۷۵ ق. / ۱۳۳۵ ش. آغاز شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ افزایش یافت[۲۴]. ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق. ، افزایش مساحت مسجد‌الحرام را به صورت بی‌سابقهای آغاز کرد. مطالعه این طرح و خرید برخی اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. آغاز شده بود. این افزایش، بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجد‌الحرام صورت گرفته است. محدوده‌ای به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا گردید. سه گنبد بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد‌الحرام، نُه عدد است. هم اکنون مسجد‌الحرام مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و نزدیک یک میلیون نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجد‌الحرام سه طبقه‌است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است[۲۵]
مهمترین بناهای داخلی و اشیای مسجد
کعبه
کعبه، خانه مکعب شکل مشهوری است که میان مسجد‌الحرام در شهر مکه قرار دارد. کعبه، قبله و مهمترین عبادتگاه مسلمانان است که زیارت آن از گذر عمل عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند استطاعت مالی، یک بار در طول عمر بر هر مسلمانی واجب است.
حجر الاسود
الحَجَرُ الأسوَد، سنگی مقدّس، دارای پیشینه کهن و جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و مناسک حج است. این سنگ در رُکن شرقی کعبه (که به رکن اسود یا رکن حَجَری نیز معروف است) در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است.
مقام ابراهیم
منظور سنگی است که می‌گویند حضرت ابراهیم هنگام بازسازی کعبه، زیر پای خود گذاشته تا دستش به قسمت بالای دیوار برسد. به نقلی، این سنگ پیش از اسلام درون کعبه بود؛ اما وقتی آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، به دستور پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آن را از کعبه بیرون آورده در پیرامون کعبه نهادند.
حجر اسماعیل
حِجْرِ اسماعیل؛ فضای بین کعبه و دیواری نیم‌دایره را گویند که از یال شمالی کعبه (رکن عراقی) تا یال غربی آن (رکن شامی) امتداد دارد. نام دیگر آن حطیم است و برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند. [نیازمند منبع] پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. هاجر و اسماعیل هر دو پس از وفات در همین مکان دفن شدند. [نیازمند منبع] حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد. به نظر مشهور فقهای امامی، به استناد احادیث معتبر، حجر اسماعیل جزء کعبه نیست.
حطیم
حد فاصل بین رکن حجرالاسود و درِ کعبه را حطیم گویند و در روایات آمده که بهترین مکان در مسجد‌الحرام است [۲۶]دلیل نام‌گذاری آن به حطیم این است که مردم در آن جمع می‌شوند و به یکدیگر فشار می‌آورند[۲۷]
زمزم
چاه آبی در قسمت شرقی مسجد‌الحرام است که آن را بئر زمزم، چاه اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافیه، مَیمونه، طُعم، بَرکة و بَرّة می‌خوانند. چاه در نزدیکی مقام ابراهیم و در حدود هجده متری کعبه و در زیرزمین قرار دارد.
مستجار
در گذشته کعبه دو درب داشته است. یکی در دیوار شرقی در نزدیکی رکن حجر الاسود که امروزه نیز وجود دارد، دومین درب در دیوار غربی در نزدیکی رکن یمانی و مقابل در شرقی بوده که در بازسازی قریش این در بسته شد و امروزه جای آن روی دیوار کعبه مشخص است. به محل در غربی مستجار گفته می‌شود. لمس کردن کعبه در این ناحیه و دعا در آن در دور هفتم طواف مستحب است [۲۸].
ملتزم
ملتزم فاصله مستجار است تا رکن یمانی مقابل حطیم. این محل را از آن روی ملتزم می‌نامند که زائران و حجگزاران در آنجا می‌ایستند و به دیوار ملتزم شده، می چسبند و دعا می‌خوانند.
بنابر برخی روایات، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) صورت و دستهای خود را بر این قسمت از دیوار می‌گذاشت. از آن حضرت نقل کرده‌اند که در این محل، دعای بندگان مستجاب است. اعتراف به گناه و طلب بخشایش، از اعمال مستحب این محل است[۲۹].
درهای مسجد‌الحرام
مسجد‌الحرام بیش از شصت در دارد. نام سه در اصلی مسجد باب‌العمره، باب‌السلام و باب ملک عبدالعزیز است.
منابع مکتوب درباره مسجد‌الحرام
منابع تاریخی
آثار مکتوب بسیاری درباره مسجد‌الحرام نگاشته شده است. این آثار بر دو دسته‌اند: برخی آثار به صورت مستقیم به موضوع مسجد‌الحرام پرداخته‌اند؛ اما برخی دیگر به مناسبت پرداختن به شهر مکه، از مسجد‌الحرام نیز سخن گفته‌اند. قدیم‌ترین اثر موجود که به صورت مفصل مسجد‌الحرام را معرفی کرده، کتاب أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار[۳۰] نوشته ابوالولید ازرقی مربوط به قرن سوم قمری[۳۱] و سپس اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه [۳۲]. نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی از همین قرن است[۳۳] برخی دیگر از منابع عبارتند از:
اشارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و الی البیت العقیق نوشته شمس‌الدین محمد بن اسحاق خوارزمی (درگذشتۀ ۸۲۷ق.). العِقد الثَّمین، نوشته تقی الدین فاسی(درگذشتۀ ۸۳۲ق.) که از منابع بسیار مهم در تاریخ مکه و مسجد‌الحرام است. تاریخ مکة و المسجد‌الحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف نوشتۀ محمد بن محمد بن احمد بن الضیاء مالکی (درگذشتۀ ۸۸۵ق.).
سفرنامه‌ها
درباره شهر مکه و مسجد‌الحرام مطالب بسیاری را می‌توان در میان سفرنامه‌ها بازیافت. بیشتر این سفرنامه‌ها، گزارش سفر حج است که به مناسبت حج، مسجد‌الحرام را معرفی کرده‌اند. از مهمترین و قدیم‌ترین سفرنامه‌های حج که اطلاعات تاریخی ارزشمندی در خود دارند، دو سفرنامه، تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الامصار نوشته ابن جبیر(۵۴۰ -۶۱۴ق/ ۱۱۴۵-۱۲۱۷م) و تحفةالنظار از ابن بطوطه(م. ۷۷۹ق. ۱۳۶۹م.) است. شیعیان ایرانی نیز در سفرنامه‌های خود، مطالب بسیاری درباره مسجد‌الحرام نوشته‌اند. از مهمترین آثار در این زمینه، سفرنامه ناصرخسرو(درگذشته ۴۸۱ ق. / ۱۰۸۸ م.)، سفرنامه فرهاد میرزا معتمدالدوله(درگذشتۀ ۱۳۰۵ قمری) و دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام و القدس الشریف و مدینة السلام نوشته حسام السلطنه(درگذشتۀ ۱۳۰۰ق.) است.
پانویس
- ↑ نک: راغب اصفهانی، ص۲۳۰
- ↑ ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳
- ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۱،۱۶۲
- ↑ نک: ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳
- ↑ ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳
- ↑ ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۷۳
- ↑ نک:ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴
- ↑ نک:ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲
- ↑ برای تفصیل بیشتر نک: ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۵۵
- ↑ نک: ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۲
- ↑ ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۴
- ↑ ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۶
- ↑ ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۹
- ↑ ابن ضیاء، تاریخ مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳
- ↑ سباعی، ص۶۵؛ جعفریان، ص۴۳
- ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۷
- ↑ جعفریان، ص۷۲
- ↑ ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۹؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۷،۱۷۸؛ سباعی، ۸۴ و ۸۵
- ↑ جعفریان، ص۷۳
- ↑ جعفریان، ص۷۳ و ۷۴
- ↑ سباعی، ص۱۵۸-۱۶۰؛ جعفریان، ص۷۴
- ↑ جعفریان، ص۷۵
- ↑ جعفریان، ص۷۶
- ↑ جعفریان، ص۷۷
- ↑ سایت الحرمین
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۲۵
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۹۷
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۵۸۱
- ↑ کلینی، الکافی، ج ۴، ص۴۱۰
- ↑ نک: ج۲، ص۶۲۱۱۴
- ↑ سایت حاجی
- ↑ نک: فاکهی، ج۲، ص۸۶۲۰۹
- ↑ سایت حاجی