سید مصطفی خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←پانویس) |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | {{جعبه اطلاعات شخصیت | ||
| عنوان = سید مصطفی خمینی | | عنوان = سید مصطفی خمینی | ||
| تصویر = | | تصویر = سید مصطفی خمینی.jpg | ||
| نام = | | نام = | ||
| نام‌های دیگر = آیت الله سید مصطفی خمینی | | نام‌های دیگر = آیت الله سید مصطفی خمینی | ||
| سال تولد = | | سال تولد = ۱۳۰۹ ش | ||
| تاریخ تولد = ۲۱ آذر | | تاریخ تولد = ۲۱ آذر | ||
| محل تولد = [[قم]] | | محل تولد = [[قم]] | ||
| سال درگذشت = | | سال درگذشت = ۱۳۵۶ ش | ||
| تاریخ درگذشت = ۱ آبان | | تاریخ درگذشت = ۱ آبان | ||
| محل درگذشت = [[نجف|نجف اشرف]] | | محل درگذشت = [[نجف|نجف اشرف]] | ||
| استادان = {{فهرست جعبه افقی |امام خمینی|آیت‌الله سید محسن حکیم|آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی}} | | استادان = {{فهرست جعبه افقی |امام خمینی|آیت‌الله سید محسن حکیم|آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی}} | ||
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
| دین = [[اسلام]] | | دین = [[اسلام]] | ||
| مذهب = [[مذهب شیعه|شیعه]] | | مذهب = [[مذهب شیعه|شیعه]] | ||
| آثار = {{فهرست جعبه افقی |الواجبات فی الصلاة | | آثار = {{فهرست جعبه افقی |الواجبات فی الصلاة|الفوائد والعوائد|تحریرات فی الاصول|کتاب الصوم| الکفر والایمان| البداء| الاحتجاج فی الامامة| الملاحم| النّوادر| یوم و لیلة| التوحید}} | ||
الفوائد والعوائد | }} | ||
تحریرات فی الاصول | |||
کتاب الصوم| الکفر والایمان| البداء| الاحتجاج فی الامامة| الملاحم| النّوادر| یوم و لیلة| التوحید}} | |||
'''سید مصطفی خمینی'''، از مجتهدان و فقیهان [[شیعه]] و فعالان [[انقلاب اسلامی ایران]] بود. او فرزند ارشد [[سید روح الله موسوی خمینی|امام خمینی]] بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران است. او از ابتدای حرکت امام خمینی علیه حکومت پهلوی، وارد فعالیت‌های سیاسی شد و مدتی پس از دستگیری و تبعید پدرش، او نیز به اتهام اقدام علیه امنیت ملی [[ایران]] به دست ساواک دستگیر و به [[ترکیه]] و سپس به همراه پدرش به [[عراق]] تبعید شد. نگاه سیاسی وی از جمله حمایت از جنبش آزادی‌بخش [[فلسطین]] و نیز رویکرد نقادانۀ علمی او در زمینۀ علوم اسلامی، جایگاه قابل توجهی را در [[حوزه علمیه نجف]] برای او رقم زد. مصطفی خمینی آثار متعددی در فقه، اصول و تفسیر نگاشته است. تفسیر القرآن الکریم، تحریرات فی الاصول و تعلیقات علی الحکمة المتعالیة از آثار اوست. او داماد [[مرتضی حائری|مرتضی حائری یزدی]] است. مصطفی خمینی در ۴۷ سالگی درگذشت. مزارش در حرم [[علی بن ابی طالب|امیرالمومنین (علیه‌السلام)]] است. | |||
==زندگی‌نامه== | |||
سید مصطفی خمینی، ۲۱ آذر ۱۳۰۹ش در [[قم]] متولد شد<ref>ثقفی، «مصاحبه با والدۀ مکرمۀ شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ص۲۹</ref> و تحصیلات دورۀ ابتدایی را در همان جا به پایان برد. | سید مصطفی خمینی، ۲۱ آذر ۱۳۰۹ش در [[قم]] متولد شد<ref>ثقفی، «مصاحبه با والدۀ مکرمۀ شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ص۲۹</ref> و تحصیلات دورۀ ابتدایی را در همان جا به پایان برد. | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۵: | ||
از ۱۵ سالگی تحصیل در [[حوزه علمیه قم]] را آغاز کرد. در مدتی کمتر از شش سال دوره‌های مقدماتی و سطح را به پایان برد و در سال ۱۳۳۰ش مشغول به فراگیری درس خارج شد<ref>میری، نگاهی به زندگی علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ص۳۵۶؛ «شهید ثانی از تبار امام خمینی»، ص۱۷</ref>. | از ۱۵ سالگی تحصیل در [[حوزه علمیه قم]] را آغاز کرد. در مدتی کمتر از شش سال دوره‌های مقدماتی و سطح را به پایان برد و در سال ۱۳۳۰ش مشغول به فراگیری درس خارج شد<ref>میری، نگاهی به زندگی علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ص۳۵۶؛ «شهید ثانی از تبار امام خمینی»، ص۱۷</ref>. | ||
او در دورۀ سطح نزد استادانی چون محمدجواد اصفهانی، | او در دورۀ سطح نزد استادانی چون محمدجواد اصفهانی، شهید صدوقی، مهدی حائری، فقه و اصول را فراگرفت و هم‌زمان به فراگیری فلسفه نزد [[سید رضا صدر]] و شرح منظومۀ حکیم سبزواری نزد محمد فکور یزدی پرداخت. سپس به فرا گیری اسفار نزد سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و [[علامه طباطبائی|علامه طباطبایی]] پرداخت <ref>باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۱؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳</ref>. | ||
[[سید حسین بروجردی]]، [[سید محمد محقق داماد]] و [[امام خمینی]]، استادان سید مصطفی در درس خارج فقه و اصول بودند<ref>میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، صص۳۵۶- ۳۵۷</ref>. او در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید<ref>«آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۰۸</ref>. سید مصطفی خمینی زمانی که به همراه پدرش به [[نجف اشرف]] تبعید شد در حوزۀ علمیۀ نجف، با وجود اینکه قبلاً مدارج علمی را طی کرده بود، در درس استادانی چون آیات [[سید محسن حکیم]]، محمد باقر زنجانی، سید محمود شاهرودی و [[سید ابوالقاسم | [[سید حسین بروجردی]]، [[سید محمد محقق داماد]] و [[سید روح الله موسوی خمینی|امام خمینی]]، استادان سید مصطفی در درس خارج فقه و اصول بودند<ref>میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، صص۳۵۶- ۳۵۷</ref>. او در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید<ref>«آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۰۸</ref>. سید مصطفی خمینی زمانی که به همراه پدرش به [[نجف اشرف]] تبعید شد در حوزۀ علمیۀ نجف، با وجود اینکه قبلاً مدارج علمی را طی کرده بود، در درس استادانی چون آیات [[سید محسن حکیم]]، محمد باقر زنجانی، سید محمود شاهرودی و [[سید ابوالقاسم خوئی]] حاضر می‌شد. سید مصطفی خمینی به مسائل اخلاقی و عرفانی نیز توجه داشت و مدتی نیز شاگرد [[سید هاشم حداد]] بود. | ||
سید مصطفی خمینی در سال ۱۳۳۳ش و در ۲۴ سالگی با دختر مرتضی حائری یزدی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج یک دختر و یک پسر با نام‌های مریم و حسین بود. مریم پزشک است و در سوئیس زندگی می‌کند. سید حسین از نظر سیاسی دیدگاه متفاوتی به انقلابی‌ها داشت و از حامیان [[بنی‌صدر]] و مجاهدین خلق محسوب می‌شد. وی به عراق و [[آمریکا]] سفر کرد و در سال‌های اخیر به ایران بازگشت و در قم ساکن شد<ref>[https://aftabnews.ir/vdccxmqs42bq1e8.ala2.html سایت خبری آفتاب]</ref>. | سید مصطفی خمینی در سال ۱۳۳۳ش و در ۲۴ سالگی با دختر مرتضی حائری یزدی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج یک دختر و یک پسر با نام‌های مریم و حسین بود. مریم پزشک است و در سوئیس زندگی می‌کند. سید حسین از نظر سیاسی دیدگاه متفاوتی به انقلابی‌ها داشت و از حامیان [[بنی‌صدر]] و مجاهدین خلق محسوب می‌شد. وی به عراق و [[آمریکا]] سفر کرد و در سال‌های اخیر به ایران بازگشت و در قم ساکن شد<ref>[https://aftabnews.ir/vdccxmqs42bq1e8.ala2.html سایت خبری آفتاب]</ref>. | ||
=شروع فعالیت‌های سیاسی= | ==شروع فعالیت‌های سیاسی== | ||
سید مصطفی از ابتدای نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۲ش وارد فعالیت‌های سیاسی شد<ref>اشراقی، «مصاحبه با آیت‌الله حاج شیخ شهاب‌الدین اشراقی (ره)»، ص۶۹</ref>. پس از دستگیری امام خمینی در [[قیام ۱۵ خرداد]] او برای آزادی امام خمینی و ادامۀ نهضت در غیاب وی تلاش زیادی کرد. در این مرحله، اعلامیه‌هایی تهیه و برای روحانیون می‌فرستاد و دستورها و پیام‌های امام خمینی را، که در آن زمان در حبس به سر می‌برد، به آگاهی طرفداران او می‌رسانید<ref>تشیع، «چهره سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۷۲-۷۸؛ برای نمونه از اقدامات سید مصطفی رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۲، ۵، ۸</ref>. | سید مصطفی از ابتدای نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۲ش وارد فعالیت‌های سیاسی شد<ref>اشراقی، «مصاحبه با آیت‌الله حاج شیخ شهاب‌الدین اشراقی (ره)»، ص۶۹</ref>. پس از دستگیری امام خمینی در [[قیام ۱۵ خرداد]] او برای آزادی امام خمینی و ادامۀ نهضت در غیاب وی تلاش زیادی کرد. در این مرحله، اعلامیه‌هایی تهیه و برای روحانیون می‌فرستاد و دستورها و پیام‌های امام خمینی را، که در آن زمان در حبس به سر می‌برد، به آگاهی طرفداران او می‌رسانید<ref>تشیع، «چهره سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۷۲-۷۸؛ برای نمونه از اقدامات سید مصطفی رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۲، ۵، ۸</ref>. | ||
== زندان و تبعید == | === زندان و تبعید === | ||
سید مصطفی پس از دستگیری مجدد امام خمینی در ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ش، که پس از سخنرانی تند و صریح ایشان در اعتراض به تصویب لایحۀ کاپیتولاسیون صورت گرفت، بازاریان قم را ترغیب کرد تا بازار را تعطیل کنند. به دنبال آن، مأموران شهربانی قم و ساواک او را در منزل آیت‌الله شهاب‌الدین مرعشی نجفی دستگیر و به زندان قزل قلعه در تهران منتقل کردند. پس از بازداشت سید مصطفی، دادستانی ارتش در ۱۴ آبان ۱۳۴۳ش به اتهام اقدام بر ضد امنیت ملی برای او قرار بازداشت موقت صادر کرد<ref>رک: رجبی، زندگینامۀ سیاسی امام خمینی (ره)، ج۱، صص۳۳۱-۳۳۸؛ فلاحی، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، ص۹۵؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۱۶-۱۷</ref>. | سید مصطفی پس از دستگیری مجدد امام خمینی در ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ش، که پس از سخنرانی تند و صریح ایشان در اعتراض به تصویب لایحۀ کاپیتولاسیون صورت گرفت، بازاریان قم را ترغیب کرد تا بازار را تعطیل کنند. به دنبال آن، مأموران شهربانی قم و ساواک او را در منزل آیت‌الله شهاب‌الدین مرعشی نجفی دستگیر و به زندان قزل قلعه در تهران منتقل کردند. پس از بازداشت سید مصطفی، دادستانی ارتش در ۱۴ آبان ۱۳۴۳ش به اتهام اقدام بر ضد امنیت ملی برای او قرار بازداشت موقت صادر کرد<ref>رک: رجبی، زندگینامۀ سیاسی امام خمینی (ره)، ج۱، صص۳۳۱-۳۳۸؛ فلاحی، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، ص۹۵؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۱۶-۱۷</ref>. | ||
ساواک این حکم را در ۸ دی ۱۳۴۳، به شرط تبعید سید مصطفی به [[ترکیه]] لغو کرد و او آزاد شد. سید مصطفی به [[قم]] بازگشت و با مشورت با برخی علمای قم تصمیم گرفت به ترکیه نرود. ساواک هم چند روز بعد مجدداً وی را دستگیر و در ۱۴ دی ۱۳۴۳ش به ترکیه تبعید کرد<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۳۲-۳۳</ref>. | ساواک این حکم را در ۸ دی ۱۳۴۳، به شرط تبعید سید مصطفی به [[ترکیه]] لغو کرد و او آزاد شد. سید مصطفی به [[قم]] بازگشت و با مشورت با برخی علمای قم تصمیم گرفت به ترکیه نرود. ساواک هم چند روز بعد مجدداً وی را دستگیر و در ۱۴ دی ۱۳۴۳ش به ترکیه تبعید کرد<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۳۲-۳۳</ref>. | ||
== حضور در ترکیه == | === حضور در ترکیه === | ||
سید مصطفی در ترکیه به شهر بورسه، محل تبعید امام خمینی انتقال داده شد. در آن زمان امام خمینی مشغول نگارش [[تحریر الوسیله]] بودند و سید مصطفی نیز با بحث‌های علمی خود با امام بر سر مسائل مختلف فقهی فعالیت علمی خود را ادامه داد<ref>روحانی، «شهید هجرت و جهاد آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵</ref>. | سید مصطفی در ترکیه به شهر بورسه، محل تبعید امام خمینی انتقال داده شد. در آن زمان امام خمینی مشغول نگارش [[تحریر الوسیله]] بودند و سید مصطفی نیز با بحث‌های علمی خود با امام بر سر مسائل مختلف فقهی فعالیت علمی خود را ادامه داد<ref>روحانی، «شهید هجرت و جهاد آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵</ref>. | ||
| خط ۴۷: | خط ۴۶: | ||
سید مصطفی طی این مدت در تلاش بود به ایران بازگردد و درخواست خود را نیز به ساواک منتقل کرد. ساواک نیز ابتدا موافقت خود را مشروط به این کرد که سید مصطفی بپذیرد که در امور سیاسی مداخله نکند با مخالفان حکومت تماس نداشته باشد و محل زندگی خود و خانواده‌اش را از قم به یکی از روستاهای خمین منتقل کند و در آنجا نیز فقط با خانواده و اقوام خود در ارتباط باشد. سید مصطفی برخی از این شروط را پذیرفت اما در نهایت، ساواک به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی، مانع از بازگشت او به [[ایران]] شد<ref>باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۳؛ برای نمونه از این تلاش‌ها رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۴۱- ۴۲</ref>. | سید مصطفی طی این مدت در تلاش بود به ایران بازگردد و درخواست خود را نیز به ساواک منتقل کرد. ساواک نیز ابتدا موافقت خود را مشروط به این کرد که سید مصطفی بپذیرد که در امور سیاسی مداخله نکند با مخالفان حکومت تماس نداشته باشد و محل زندگی خود و خانواده‌اش را از قم به یکی از روستاهای خمین منتقل کند و در آنجا نیز فقط با خانواده و اقوام خود در ارتباط باشد. سید مصطفی برخی از این شروط را پذیرفت اما در نهایت، ساواک به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی، مانع از بازگشت او به [[ایران]] شد<ref>باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۳؛ برای نمونه از این تلاش‌ها رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۴۱- ۴۲</ref>. | ||
== حضور در عراق == | === حضور در عراق === | ||
سید مصطفی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ ش، همراه امام خمینی به [[عراق]] منتقل شد. آنها ابتدا در بغداد و سپس در [[نجف]] اقامت گزیدند. این دوره که دوازده سال به طول انجامید، هم زمان با اوج گیری مخالفت‌ها با حکومت پهلوی در ایران و فعالیت‌های جنبش آزادی‌بخش فلسطین بود. موضع سید مصطفی در برابر جنبش آزادی‌بخش فلسطین تأیید و حمایت عملی از آن بود<ref>قزوینی، «آثار و بازتاب‌های شهادت آیت‌الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، ص۱۵۹؛ روحانی، «شهید هجرت و جهاد آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵</ref>. | سید مصطفی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ ش، همراه امام خمینی به [[عراق]] منتقل شد. آنها ابتدا در بغداد و سپس در [[نجف]] اقامت گزیدند. این دوره که دوازده سال به طول انجامید، هم زمان با اوج گیری مخالفت‌ها با حکومت پهلوی در ایران و فعالیت‌های جنبش آزادی‌بخش فلسطین بود. موضع سید مصطفی در برابر جنبش آزادی‌بخش فلسطین تأیید و حمایت عملی از آن بود<ref>قزوینی، «آثار و بازتاب‌های شهادت آیت‌الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، ص۱۵۹؛ روحانی، «شهید هجرت و جهاد آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵</ref>. | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۲: | ||
او در سرنگونی حکومت پهلوی با دیگر گروه‌ها و جمعیت‌های سیاسی اشتراک نظر داشت. با این حال انگیزه‌های متفاوت و مستقلش مانع همکاری او با بسیاری از این گروه‌ها بود. او صریحاً مخالف همکاری با جریان‌های غیر مذهبی مخالف رژیم بود<ref>رضوی، «تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، صص۳۳۰- ۳۳۴؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ج۲، ص۵۸۵؛ عاشوری لنگرودی، «نگاهی به زندگی سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، ص۱۱۴؛ برای متن گزارش ساواک از ملاقات سید مصطفی و حسن البکر رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲۴</ref>. همچنین او از اولین کسانی بود که برای تحقق عملی اندیشۀ حکومت اسلامی تلاش کرد و رسالۀ «الاسلام و الحکومة» را در این زمینه نگاشت. | او در سرنگونی حکومت پهلوی با دیگر گروه‌ها و جمعیت‌های سیاسی اشتراک نظر داشت. با این حال انگیزه‌های متفاوت و مستقلش مانع همکاری او با بسیاری از این گروه‌ها بود. او صریحاً مخالف همکاری با جریان‌های غیر مذهبی مخالف رژیم بود<ref>رضوی، «تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، صص۳۳۰- ۳۳۴؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ج۲، ص۵۸۵؛ عاشوری لنگرودی، «نگاهی به زندگی سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، ص۱۱۴؛ برای متن گزارش ساواک از ملاقات سید مصطفی و حسن البکر رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲۴</ref>. همچنین او از اولین کسانی بود که برای تحقق عملی اندیشۀ حکومت اسلامی تلاش کرد و رسالۀ «الاسلام و الحکومة» را در این زمینه نگاشت. | ||
=جایگاه علمی= | ==جایگاه علمی== | ||
سید مصطفی خمینی به تدریس اهمیت می‌داد. وی پس از پایان دورۀ فراگیری اسفار، ضمن تدریس آن، حاشیه‌ای هم بر آن نوشت<ref>باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۱؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳</ref>. او هم در حوزۀ علمیه قم و هم در نجف، به تدریس می‌پرداخت <ref>میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۵۴؛ محتشمی، «نور دیدۀ امام: خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، صص۵۱- ۵۲، ۶۲- ۶۳.</ref> از دیگر ویژگی‌های علمی سید مصطفی، دیدگاه و روحیۀ نقادانه‌اش در زمینۀ علوم اسلامی بود. او بر توسعۀ نقد در مباحث اصول فقه، توصیه و اصرار داشت <ref>رک: مبلغی، «نقد اصولی از دیدگاه شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۱۱۹- ۱۲۶</ref>. | سید مصطفی خمینی به تدریس اهمیت می‌داد. وی پس از پایان دورۀ فراگیری اسفار، ضمن تدریس آن، حاشیه‌ای هم بر آن نوشت<ref>باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۱؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳</ref>. او هم در حوزۀ علمیه قم و هم در نجف، به تدریس می‌پرداخت <ref>میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۵۴؛ محتشمی، «نور دیدۀ امام: خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، صص۵۱- ۵۲، ۶۲- ۶۳.</ref> از دیگر ویژگی‌های علمی سید مصطفی، دیدگاه و روحیۀ نقادانه‌اش در زمینۀ علوم اسلامی بود. او بر توسعۀ نقد در مباحث اصول فقه، توصیه و اصرار داشت<ref>رک: مبلغی، «نقد اصولی از دیدگاه شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۱۱۹- ۱۲۶</ref>. | ||
=آثار= | ==آثار== | ||
از سید مصطفی تألیفات بسیاری در زمینۀ علوم اسلامی به جا مانده که بیشتر آنها به چاپ نرسیده است. اسامی برخی از آثار او بدین شرح است: | از سید مصطفی تألیفات بسیاری در زمینۀ علوم اسلامی به جا مانده که بیشتر آنها به چاپ نرسیده است. اسامی برخی از آثار او بدین شرح است: | ||
تفسیر القرآن الکریم درچهارجلد (تهران ۱۳۶۲ ش) | * تفسیر القرآن الکریم درچهارجلد (تهران ۱۳۶۲ ش) | ||
تحریرات فی الاصول در سه جلد (تهران ۱۳۶۶ ش) | * تحریرات فی الاصول در سه جلد (تهران ۱۳۶۶ ش) | ||
تعلیقات علیالحکمة المتعالیة(تهران ۱۳۷۶ ش)[۲۱] | * تعلیقات علیالحکمة المتعالیة(تهران ۱۳۷۶ ش)[۲۱] | ||
الواجبات فی الصلاة | * الواجبات فی الصلاة | ||
الفوائد والعوائد | * الفوائد والعوائد | ||
تحریرات فی الاصول | * تحریرات فی الاصول | ||
کتاب الصوم | * کتاب الصوم | ||
کتاب الطهارة | * کتاب الطهارة | ||
کتاب البیع | * کتاب البیع | ||
کتاب الخیارات | * کتاب الخیارات | ||
المکاسب المحرمه | * المکاسب المحرمه | ||
الخلل فی الصلاة | * الخلل فی الصلاة | ||
الحاشیة علی العروة الوثقی | * الحاشیة علی العروة الوثقی | ||
الحاشیة علی تحریر الوسیلة<ref>[https://article.tebyan.net/105751/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%DB%8C-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9% سایت تبیان]</ref>. | * الحاشیة علی تحریر الوسیلة<ref>[https://article.tebyan.net/105751/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%DB%8C-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9% سایت تبیان]</ref>. | ||
= | =شهادت= | ||
سید مصطفی در ۴۷ سالگی در ۱ آبان ۱۳۵۶ ش در [[نجف اشرف]] و به طور ناگهانی | سید مصطفی در ۴۷ سالگی در ۱ آبان ۱۳۵۶ ش در [[نجف اشرف]] و به طور ناگهانی به [[شهادت]] رسید. امام خمینی بعد از درگذشت فرزندش در پیامی کوتاه چنین نوشت: «در روز یکشنبه نهم ذی القعده الحرام ۱۳۹۷ مصطفی خمینی، نور بصرم و مهجه قلبم دار فانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق تعالی رهسپار شد. اللهم ارحمه واغفر له واسکنه الجنة بحق اولیائک الطاهرین علیهم الصلوة والسلام.»<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج۳، ص ۲۳۳</ref>.پیکر سید مصطفی، پس از تشییع و اقامه نماز توسط آیت‌الله خویی در اتاق کوچک در ضلع شرقی ایوان طلای حرم امیرالمومنین و در کنار قبر [[محمد حسین غروی اصفهانی]] (کمپانی)، به خاک سپردند. پزشکان علت وفات او را مسمومیت دانستند و برای روشن شدن امر پیشنهاد کالبد شکافی دادند که امام خمینی با آن مخالفت کرد. ساواک و دولت عراق علت مرگ او را بروز سکتۀ قلبی اعلام کردند<ref>باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴؛ شهیدی دیگر از روحانیت، صص۶۵- ۶۸</ref>. | ||
با این حال گفته شد حکومت پهلوی و ساواک در مرگ او نقش داشته‌اند<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۳، صص۱۶، ۵۸؛ نیز برای آگاهی از چگونگی بازتاب گستردۀ مرگ وی در ایران و سایر کشورها رک:پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۲، ص۱۰، ش ۳۹۳، صص۱۳-۱۴، ۲۰، ۳۲، ۴۲- ۴۳؛ نیز رک: شهیدی دیگر از روحانیت، صص۱۲۷، ۱۲۹</ref>. | با این حال گفته شد حکومت پهلوی و ساواک در مرگ او نقش داشته‌اند<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۳، صص۱۶، ۵۸؛ نیز برای آگاهی از چگونگی بازتاب گستردۀ مرگ وی در ایران و سایر کشورها رک:پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۲، ص۱۰، ش ۳۹۳، صص۱۳-۱۴، ۲۰، ۳۲، ۴۲- ۴۳؛ نیز رک: شهیدی دیگر از روحانیت، صص۱۲۷، ۱۲۹</ref>. | ||
امام خمینی در سخنرانی روز ۱۰ آبان ۱۳۵۶ در نجف اشرف درگذشت سید مصطفی را از الطاف خفیه الهی دانست<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج۳، ص ۲۳۴</ref>. | امام خمینی در سخنرانی روز ۱۰ آبان ۱۳۵۶ در نجف اشرف درگذشت سید مصطفی را از الطاف خفیه الهی دانست<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج۳، ص ۲۳۴</ref>. | ||
درگذشت سید مصطفی به تشدید مبارزه با حکومت پهلوی تحکیم رهبری امام خمینی و ایجاد [[وحدت]] و یکپارچگی در میان نیروهای مخالف حکومت پهلوی انجامید<ref>قزوینی، «آثار و بازتاب‌های شهادت آیت‌الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، صص۱۵۱- ۱۵۴؛ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، صص۵۰۵- ۵۰۶؛ نیز رک: بازتاب‌ها و پیامدهای رحلت اسرار‌آمیز آیت‌الله مصطفی خمینی به روایت اسناد، صص۶۳ به بعد</ref>. | درگذشت سید مصطفی به تشدید مبارزه با حکومت پهلوی تحکیم رهبری امام خمینی و ایجاد [[وحدت]] و یکپارچگی در میان نیروهای مخالف حکومت پهلوی انجامید<ref>قزوینی، «آثار و بازتاب‌های شهادت آیت‌الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، صص۱۵۱- ۱۵۴؛ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، صص۵۰۵- ۵۰۶؛ نیز رک: بازتاب‌ها و پیامدهای رحلت اسرار‌آمیز آیت‌الله مصطفی خمینی به روایت اسناد، صص۶۳ به بعد</ref>. | ||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[علی بن ابی طالب]] | |||
* [[حوزه علمیه نجف]] | |||
* [[سید روح الله موسوی خمینی]] | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
{{علمای اسلام}} | |||
[[رده:عالمان]] | [[رده:عالمان]] | ||
[[رده:عالمان شیعه]] | [[رده:عالمان شیعه]] | ||
[[رده:مفسران شیعه]] | [[رده:مفسران شیعه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۵:۴۷
| سید مصطفی خمینی | |
|---|---|
 | |
| نام‌های دیگر | آیت الله سید مصطفی خمینی |
| اطلاعات شخصی | |
| سال تولد | ۱۳۰۹ ش، ۱۹۳۱ م، ۱۳۴۹ ق |
| روز تولد | ۲۱ آذر |
| محل تولد | قم |
| سال درگذشت | ۱۳۵۶ ش، ۱۹۷۸ م، ۱۳۹۸ ق |
| روز درگذشت | ۱ آبان |
| محل درگذشت | نجف اشرف |
| دین | اسلام، شیعه |
| استادان |
|
| آثار |
|
سید مصطفی خمینی، از مجتهدان و فقیهان شیعه و فعالان انقلاب اسلامی ایران بود. او فرزند ارشد امام خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران است. او از ابتدای حرکت امام خمینی علیه حکومت پهلوی، وارد فعالیت‌های سیاسی شد و مدتی پس از دستگیری و تبعید پدرش، او نیز به اتهام اقدام علیه امنیت ملی ایران به دست ساواک دستگیر و به ترکیه و سپس به همراه پدرش به عراق تبعید شد. نگاه سیاسی وی از جمله حمایت از جنبش آزادی‌بخش فلسطین و نیز رویکرد نقادانۀ علمی او در زمینۀ علوم اسلامی، جایگاه قابل توجهی را در حوزه علمیه نجف برای او رقم زد. مصطفی خمینی آثار متعددی در فقه، اصول و تفسیر نگاشته است. تفسیر القرآن الکریم، تحریرات فی الاصول و تعلیقات علی الحکمة المتعالیة از آثار اوست. او داماد مرتضی حائری یزدی است. مصطفی خمینی در ۴۷ سالگی درگذشت. مزارش در حرم امیرالمومنین (علیه‌السلام) است.
زندگی‌نامه
سید مصطفی خمینی، ۲۱ آذر ۱۳۰۹ش در قم متولد شد[۱] و تحصیلات دورۀ ابتدایی را در همان جا به پایان برد.
از ۱۵ سالگی تحصیل در حوزه علمیه قم را آغاز کرد. در مدتی کمتر از شش سال دوره‌های مقدماتی و سطح را به پایان برد و در سال ۱۳۳۰ش مشغول به فراگیری درس خارج شد[۲].
او در دورۀ سطح نزد استادانی چون محمدجواد اصفهانی، شهید صدوقی، مهدی حائری، فقه و اصول را فراگرفت و هم‌زمان به فراگیری فلسفه نزد سید رضا صدر و شرح منظومۀ حکیم سبزواری نزد محمد فکور یزدی پرداخت. سپس به فرا گیری اسفار نزد سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و علامه طباطبایی پرداخت [۳].
سید حسین بروجردی، سید محمد محقق داماد و امام خمینی، استادان سید مصطفی در درس خارج فقه و اصول بودند[۴]. او در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید[۵]. سید مصطفی خمینی زمانی که به همراه پدرش به نجف اشرف تبعید شد در حوزۀ علمیۀ نجف، با وجود اینکه قبلاً مدارج علمی را طی کرده بود، در درس استادانی چون آیات سید محسن حکیم، محمد باقر زنجانی، سید محمود شاهرودی و سید ابوالقاسم خوئی حاضر می‌شد. سید مصطفی خمینی به مسائل اخلاقی و عرفانی نیز توجه داشت و مدتی نیز شاگرد سید هاشم حداد بود.
سید مصطفی خمینی در سال ۱۳۳۳ش و در ۲۴ سالگی با دختر مرتضی حائری یزدی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج یک دختر و یک پسر با نام‌های مریم و حسین بود. مریم پزشک است و در سوئیس زندگی می‌کند. سید حسین از نظر سیاسی دیدگاه متفاوتی به انقلابی‌ها داشت و از حامیان بنی‌صدر و مجاهدین خلق محسوب می‌شد. وی به عراق و آمریکا سفر کرد و در سال‌های اخیر به ایران بازگشت و در قم ساکن شد[۶].
شروع فعالیت‌های سیاسی
سید مصطفی از ابتدای نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۲ش وارد فعالیت‌های سیاسی شد[۷]. پس از دستگیری امام خمینی در قیام ۱۵ خرداد او برای آزادی امام خمینی و ادامۀ نهضت در غیاب وی تلاش زیادی کرد. در این مرحله، اعلامیه‌هایی تهیه و برای روحانیون می‌فرستاد و دستورها و پیام‌های امام خمینی را، که در آن زمان در حبس به سر می‌برد، به آگاهی طرفداران او می‌رسانید[۸].
زندان و تبعید
سید مصطفی پس از دستگیری مجدد امام خمینی در ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ش، که پس از سخنرانی تند و صریح ایشان در اعتراض به تصویب لایحۀ کاپیتولاسیون صورت گرفت، بازاریان قم را ترغیب کرد تا بازار را تعطیل کنند. به دنبال آن، مأموران شهربانی قم و ساواک او را در منزل آیت‌الله شهاب‌الدین مرعشی نجفی دستگیر و به زندان قزل قلعه در تهران منتقل کردند. پس از بازداشت سید مصطفی، دادستانی ارتش در ۱۴ آبان ۱۳۴۳ش به اتهام اقدام بر ضد امنیت ملی برای او قرار بازداشت موقت صادر کرد[۹]. ساواک این حکم را در ۸ دی ۱۳۴۳، به شرط تبعید سید مصطفی به ترکیه لغو کرد و او آزاد شد. سید مصطفی به قم بازگشت و با مشورت با برخی علمای قم تصمیم گرفت به ترکیه نرود. ساواک هم چند روز بعد مجدداً وی را دستگیر و در ۱۴ دی ۱۳۴۳ش به ترکیه تبعید کرد[۱۰].
حضور در ترکیه
سید مصطفی در ترکیه به شهر بورسه، محل تبعید امام خمینی انتقال داده شد. در آن زمان امام خمینی مشغول نگارش تحریر الوسیله بودند و سید مصطفی نیز با بحث‌های علمی خود با امام بر سر مسائل مختلف فقهی فعالیت علمی خود را ادامه داد[۱۱].
سید مصطفی طی این مدت در تلاش بود به ایران بازگردد و درخواست خود را نیز به ساواک منتقل کرد. ساواک نیز ابتدا موافقت خود را مشروط به این کرد که سید مصطفی بپذیرد که در امور سیاسی مداخله نکند با مخالفان حکومت تماس نداشته باشد و محل زندگی خود و خانواده‌اش را از قم به یکی از روستاهای خمین منتقل کند و در آنجا نیز فقط با خانواده و اقوام خود در ارتباط باشد. سید مصطفی برخی از این شروط را پذیرفت اما در نهایت، ساواک به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی، مانع از بازگشت او به ایران شد[۱۲].
حضور در عراق
سید مصطفی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ ش، همراه امام خمینی به عراق منتقل شد. آنها ابتدا در بغداد و سپس در نجف اقامت گزیدند. این دوره که دوازده سال به طول انجامید، هم زمان با اوج گیری مخالفت‌ها با حکومت پهلوی در ایران و فعالیت‌های جنبش آزادی‌بخش فلسطین بود. موضع سید مصطفی در برابر جنبش آزادی‌بخش فلسطین تأیید و حمایت عملی از آن بود[۱۳].
اقدامات او در عراق
مهم‌ترین اقدام سید مصطفی خمینی در این دوره، فعال نگهداشتن نهضت امام خمینی بود. او پیام‌ها و اعلامیه‌های امام خمینی را به ایران و سایر کشورها ارسال می‌کرد و اخبار نهضت را به اطلاع امام می‌رساند. در نجف، منزل سید مصطفی مأوا و محل رفت و آمد اشخاصی بود که از ایران و سایر کشورها برای دیدار با امام خمینی می‌آمدند[۱۴].
ادارۀ بیت امام خمینی در نجف اشرف، هماهنگ‌سازی روحانیون با سایر مبارزان و راه‌اندازی و تقویت نشریه‌ای به نام «۱۵ خرداد» در عراق نیز بر عهدۀ او بود. از دیگر فعالیت‌های وی در عراق، افشاگری علیه حکومت پهلوی از رادیوی صدای روحانیت و مسافرت‌های مکرر به مکه و مدینه برای زیارت و تماس با مبارزان و مخالفان حکومت پهلوی که برای حج به عربستان می‌رفتند، بود[۱۵].
رویکرد سید مصطفی در مبارزه
سید مصطفی در مبارزه با حکومت پهلوی به مبارزه مسلحانه و مردمی اعتقاد داشت، به همین دلیل آموزش نظامی دید و آن را برای دیگر مبارزان ضروری می‌دانست [۱۶].
او در سرنگونی حکومت پهلوی با دیگر گروه‌ها و جمعیت‌های سیاسی اشتراک نظر داشت. با این حال انگیزه‌های متفاوت و مستقلش مانع همکاری او با بسیاری از این گروه‌ها بود. او صریحاً مخالف همکاری با جریان‌های غیر مذهبی مخالف رژیم بود[۱۷]. همچنین او از اولین کسانی بود که برای تحقق عملی اندیشۀ حکومت اسلامی تلاش کرد و رسالۀ «الاسلام و الحکومة» را در این زمینه نگاشت.
جایگاه علمی
سید مصطفی خمینی به تدریس اهمیت می‌داد. وی پس از پایان دورۀ فراگیری اسفار، ضمن تدریس آن، حاشیه‌ای هم بر آن نوشت[۱۸]. او هم در حوزۀ علمیه قم و هم در نجف، به تدریس می‌پرداخت [۱۹] از دیگر ویژگی‌های علمی سید مصطفی، دیدگاه و روحیۀ نقادانه‌اش در زمینۀ علوم اسلامی بود. او بر توسعۀ نقد در مباحث اصول فقه، توصیه و اصرار داشت[۲۰].
آثار
از سید مصطفی تألیفات بسیاری در زمینۀ علوم اسلامی به جا مانده که بیشتر آنها به چاپ نرسیده است. اسامی برخی از آثار او بدین شرح است:
- تفسیر القرآن الکریم درچهارجلد (تهران ۱۳۶۲ ش)
- تحریرات فی الاصول در سه جلد (تهران ۱۳۶۶ ش)
- تعلیقات علیالحکمة المتعالیة(تهران ۱۳۷۶ ش)[۲۱]
- الواجبات فی الصلاة
- الفوائد والعوائد
- تحریرات فی الاصول
- کتاب الصوم
- کتاب الطهارة
- کتاب البیع
- کتاب الخیارات
- المکاسب المحرمه
- الخلل فی الصلاة
- الحاشیة علی العروة الوثقی
- الحاشیة علی تحریر الوسیلة[۲۱].
شهادت
سید مصطفی در ۴۷ سالگی در ۱ آبان ۱۳۵۶ ش در نجف اشرف و به طور ناگهانی به شهادت رسید. امام خمینی بعد از درگذشت فرزندش در پیامی کوتاه چنین نوشت: «در روز یکشنبه نهم ذی القعده الحرام ۱۳۹۷ مصطفی خمینی، نور بصرم و مهجه قلبم دار فانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق تعالی رهسپار شد. اللهم ارحمه واغفر له واسکنه الجنة بحق اولیائک الطاهرین علیهم الصلوة والسلام.»[۲۲].پیکر سید مصطفی، پس از تشییع و اقامه نماز توسط آیت‌الله خویی در اتاق کوچک در ضلع شرقی ایوان طلای حرم امیرالمومنین و در کنار قبر محمد حسین غروی اصفهانی (کمپانی)، به خاک سپردند. پزشکان علت وفات او را مسمومیت دانستند و برای روشن شدن امر پیشنهاد کالبد شکافی دادند که امام خمینی با آن مخالفت کرد. ساواک و دولت عراق علت مرگ او را بروز سکتۀ قلبی اعلام کردند[۲۳]. با این حال گفته شد حکومت پهلوی و ساواک در مرگ او نقش داشته‌اند[۲۴].
امام خمینی در سخنرانی روز ۱۰ آبان ۱۳۵۶ در نجف اشرف درگذشت سید مصطفی را از الطاف خفیه الهی دانست[۲۵]. درگذشت سید مصطفی به تشدید مبارزه با حکومت پهلوی تحکیم رهبری امام خمینی و ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان نیروهای مخالف حکومت پهلوی انجامید[۲۶].
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ثقفی، «مصاحبه با والدۀ مکرمۀ شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ص۲۹
- ↑ میری، نگاهی به زندگی علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ص۳۵۶؛ «شهید ثانی از تبار امام خمینی»، ص۱۷
- ↑ باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۱؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳
- ↑ میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، صص۳۵۶- ۳۵۷
- ↑ «آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۰۸
- ↑ سایت خبری آفتاب
- ↑ اشراقی، «مصاحبه با آیت‌الله حاج شیخ شهاب‌الدین اشراقی (ره)»، ص۶۹
- ↑ تشیع، «چهره سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۷۲-۷۸؛ برای نمونه از اقدامات سید مصطفی رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۲، ۵، ۸
- ↑ رک: رجبی، زندگینامۀ سیاسی امام خمینی (ره)، ج۱، صص۳۳۱-۳۳۸؛ فلاحی، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، ص۹۵؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۱۶-۱۷
- ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۳۲-۳۳
- ↑ روحانی، «شهید هجرت و جهاد آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵
- ↑ باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۳؛ برای نمونه از این تلاش‌ها رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۴۱- ۴۲
- ↑ قزوینی، «آثار و بازتاب‌های شهادت آیت‌الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، ص۱۵۹؛ روحانی، «شهید هجرت و جهاد آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵
- ↑ رک: تشیع، «چهره سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۹۰
- ↑ «آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، صص۱۲۲، ۱۲۵؛ فلاحی، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، ص۲۶۵، باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴
- ↑ محتشمی، «نور دیدۀ امام: خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، صص۵۴- ۵۵؛ رضوی، «تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، صص۳۳۵-۳۳۶؛ برای نمونه از چگونگی مناسبات وی با جنبش‌های آزادی‌بخش رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲
- ↑ رضوی، «تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، صص۳۳۰- ۳۳۴؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ج۲، ص۵۸۵؛ عاشوری لنگرودی، «نگاهی به زندگی سیاسی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، ص۱۱۴؛ برای متن گزارش ساواک از ملاقات سید مصطفی و حسن البکر رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، ص۲۴
- ↑ باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۱؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳
- ↑ میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۵۴؛ محتشمی، «نور دیدۀ امام: خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، صص۵۱- ۵۲، ۶۲- ۶۳.
- ↑ رک: مبلغی، «نقد اصولی از دیدگاه شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۱۱۹- ۱۲۶
- ↑ سایت تبیان
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۳، ص ۲۳۳
- ↑ باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت‌الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴؛ شهیدی دیگر از روحانیت، صص۶۵- ۶۸
- ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۳، صص۱۶، ۵۸؛ نیز برای آگاهی از چگونگی بازتاب گستردۀ مرگ وی در ایران و سایر کشورها رک:پروندۀ «شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۲، ص۱۰، ش ۳۹۳، صص۱۳-۱۴، ۲۰، ۳۲، ۴۲- ۴۳؛ نیز رک: شهیدی دیگر از روحانیت، صص۱۲۷، ۱۲۹
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج۳، ص ۲۳۴
- ↑ قزوینی، «آثار و بازتاب‌های شهادت آیت‌الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، صص۱۵۱- ۱۵۴؛ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، صص۵۰۵- ۵۰۶؛ نیز رک: بازتاب‌ها و پیامدهای رحلت اسرار‌آمیز آیت‌الله مصطفی خمینی به روایت اسناد، صص۶۳ به بعد
