مسجد‌ الحرام

مسجد الحرام

نام مسجد	مسجد الحرام
موقعیت	شهر مکه
سال تأسیس	پیش از اسلام
وجه اهمیت	قبله مسلمانان جهان و قدیمی ترین مسجد کره زمین

مسجد الحرام مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در جهان اسلام، واقع در شهر مکه است که کعبه، قبله مسلمانان، در آن قرار دارد. اشیا، بناها و اماکن مقدسی همچون حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل در این مسجد جای گرفته‌اند. مسجد الحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام عمومی مسجد، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر حج) و مناسکی را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، انجام دهد.

واژه‌شناسی

المسجد الحرام کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی است. سبب توصیف این مسجد به «حرام» آن است که برخی افعال که در مساجد دیگر حرام نیست، در این مسجد و پیرامون آن(حرم)به لحاظ فقهی حرام شمرده شده است و این مسجد احترام و احکام خاصی دارد وارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر مکان‌ها، ممنوعیت و حرمت شرعی بیشتری دارد و به گفته برخی منابع، اراده گناه هر چند به انجام نرسد، در مسجد الحرام گناه محسوب می‌شود.

از منابع دینی اسلام، به ویژه قرآن کریم چنین برمی‌آید که مسجد الحرام، پیش از اسلام نیز بدین نام نزد مردمان حجاز شهرت داشته، هرچند در پیرامون کعبه، بنا یا دیوار و حصاری نبوده ولی کعبه و محیط پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- بدین نام شناخته می‌شده است.قرآن بارها ترکیب وصفی المسجد الحرام را به کار برده است؛ از جمله درباره جلوگیری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانان در قرآن آمده است: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ و چرا خدا آنان را عذاب نکند در حالی که[دیگران را]از مسجد الحرام منع می‌کنند؟!» سوره انفال، آیه ۳۴ ترکیب «المسجد الحرام» در آیات و روایات، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و منطقه حرم نیز به کار رفته است .

موقعیت جغرافیایی و حدود مسجد

مسجد الحرام، در شهر مکه عربستان سعودی میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع است.حدود کنونی مسجد الحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود می‌شود. حدود حرم تا مسجد الحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از تنعیم تا مسجد الحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجد الحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجد الحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است.

مسجد الحرام

فضایل مسجد الحرام

مسجد الحرام از دیرباز برای مردمان حجاز محترم بوده است. به لحاظ تاریخی اطلاع دقیقی از این که از چه زمان چنین موقعیتی پیدا کرده است، در دست نیست. بنابر روایات محلی و مذهبی، این محل از زمان پیدایش زمین محترم بوده است. در روایات اسلامی، مسجد الحرام بافضیلت‌ترین مکان روی زمین است.

بنابر حدیثی منسوب به پیامبر اکرم(ص) مسجد الحرام قدیم‌ترین مسجد زمین است و حتی پیش از مسجدالاقصی بنیان نهاده شده است . در حدیث شد رحال، که بنابر آن پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «سفر مکنید جز برای زیارت سه مسجد....» یکی از این مساجد، مسجد الحرام است. بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعیل در مسجد الحرام است. در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای مسجد الحرام و مکه وضع شده است. برای نمونه، جنگ در مسجد الحرام و بلکه حرم مکه گناه بزرگی است مگر به قصد دفاع. عباداتی از جمله نماز در مسجد الحرام بسیار بیشتر از مکان‌های دیگر، دارای اثرات معنوی و مادی شمرده شده است.

تاریخچه

مسجد الحرام، رویدادها، تغییرات، بازسازی‌ها و توسعه‌های متعددی داشته که در منابع تاریخی و روایی ثبت شده‌اند . و مهمترین آنها عبارتند از:

دوره پیش از اسلام

پیش از اسلام، پیرامون کعبه را مسجد الحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌است. مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر این منابع، مکان فعلی مسجد الحرام برای بنای کعبه، پیش از آفرینش انسان برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد. برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به آدم(ع)نسبت می‌دهند. پس از او، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را بازسازی کردند. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) نسبت داده شده است. در این روایت، مسجد الحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین است . تا پیش از قُصَی ‌بن کِلاب‌ بن مُرَّة‌ بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم(ص) و پیشوای قریش، مردم مکه در نزدیکی مسجد خانه نمی‌ساخته‌اند و فاصله‌ای را رعایت می‌کرده‌اند. در زمان قصی، او مردم را به خانه‌سازی در نزدیک کعبه با فاصله‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.

دوره خلفای چهارگانه

نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید. و دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود. خلیفه سوم نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران مسجد الحرام، خانه‌های اطراف مسجد را خراب و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف ساخت .

دوره اموی

ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازی کرد. او رواق‌هایی در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‌هایی عظیم سرپا نگاه داشت. این ستونها به صورت زیبایی تزیین شد و در قسمت‌هایی از آنها طلا به کار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد.

دوره عباسی

منصور، دومین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزدیک پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواق‌هایی در اطراف آن ساخت. همچنین منصور منارهایی در رکن غربی مسجد احداث و تزیینات روی دیوارها و ستون‌ها را بیشتر کرد. مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) در سال ۱۶۱ق باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود .بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای متعددی را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقی ماند.

مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. دستور داد تا مسجد از ناحیه جنوبی نیز وسعت یابد و مسجد به شکل مربع در آید و کعبه در میانه آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزایش یافت و رواقهایی در اطراف آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته گردید. این ستونها هنوز بر سر پا است و کتیبه ای که یادگار دوره مهدی عباسی است، بر آن باقی مانده است. در دوره معتضد عباسی (حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به پیشنهاد حاکم مکه، دستور داد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حج گزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.

مقتدر عباسی(حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدوده ای را به مسجد افزود. در دوران مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بسیاری برای بازسازی و نوسازی مسجد و از جمله تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت.

دوره سعودی

ملک عبد العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. آغاز شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ افزایش یافت. ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، افزایش مساحت مسجد الحرام را به صورت بی‌سابقهای آغاز کرد. مطالعه این طرح و خرید برخی اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. آغاز شده بود. این افزایش، بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجد الحرام صورت گرفته است. محدودهای به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا گردید. سه گنبد بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد است. هم اکنون مسجد الحرام مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و نزدیک یک میلیون نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجد الحرام سه طبقه‌است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است

مهمترین بناهای داخلی و اشیای مسجد

کعبه

کعبه، خانه مکعب شکل مشهوری است که میان مسجد الحرام در شهر مکه قرار دارد. کعبه، قبله و مهم‌ترین عبادت‎گاه مسلمانان است که زیارت آن از گذر عمل عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند استطاعت مالی، یک بار در طول عمر بر هر مسلمانی واجب است.

حجر الاسود

الحَجَرُ الأسوَد، سنگی مقدّس، دارای پیشینه کهن و جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و مناسک حج است. این سنگ در رُکن شرقی کعبه (که به رکن اسود یا رکن حَجَری نیز معروف است) در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است.

مقام ابراهیم

منظور سنگی است که می‌گویند حضرت ابراهیم هنگام بازسازی کعبه، زیر پای خود گذاشته تا دستش به قسمت بالای دیوار برسد. به نقلی، این سنگ پیش از اسلام درون کعبه بود؛ اما وقتی آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، به دستور پیامبر اکرم(ص) آن را از کعبه بیرون آورده در پیرامون کعبه نهادند.

حجر اسماعیل

حِجْرِ اسماعیل؛ فضای بین کعبه و دیواری نیم‌دایره را گویند که از یال شمالی کعبه (رکن عراقی) تا یال غربی آن (رکن شامی) امتداد دارد. نام دیگر آن حطیم است و برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند.[نیازمند منبع] پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. هاجر و اسماعیل هر دو پس از وفات در همین مکان دفن شدند.[نیازمند منبع] حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. پیامبر اکرم(ص) نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد. به نظر مشهور فقهای امامی، به استناد احادیث معتبر، حجر اسماعیل جزء کعبه نیست.

حطیم

حد فاصل بین رکن حجرالاسود و درِ کعبه را حطیم گویند و در روایات آمده که بهترین مکان در مسجد الحرام است دلیل نام‌گذاری آن به حطیم این است که مردم در آن جمع می‌شوند و به یکدیگر فشار می‌آورند

زمزم

چاه آبی در قسمت شرقی مسجد الحرام است که آن را بئر زمزم، چاه اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافیه، مَیمونه، طُعم، بَرکة و بَرّة می‌خوانند. چاه در نزدیکی مقام ابراهیم و در حدود هجده متری کعبه و در زیرزمین قرار دارد.

مستجار

در گذشته کعبه دو درب داشته است. یکی در دیوار شرقی در نزدیکی رکن حجر الاسود که امروزه نیز وجود دارد، دومین درب در دیوار غربی در نزدیکی رکن یمانی و مقابل در شرقی بوده که در بازسازی قریش این در بسته شد و امروزه جای آن روی دیوار کعبه مشخص است. به محل در غربی مستجار گفته می‌شود.لمس کردن کعبه در این ناحیه و دعا در آن در دور هفتم طواف مستحب است .

ملتزم

ملتزم فاصله مستجار است تا رکن یمانی مقابل حطیم. این محل را از آن روی ملتزم می­‌نامند که زائران و حج‌گزاران در آنجا می‌­ایستند و به دیوار ملتزم شده، می­ چسبند و دعا می­‌خوانند.

بنابر برخی روایات، پیامبر اکرم(ص) صورت و دستهای خود را بر این قسمت از دیوار می‌گذاشت. از آن حضرت نقل کرده‌اند که در این محل، دعای بندگان مستجاب است. اعتراف به گناه و طلب بخشایش، از اعمال مستحب این محل است.

درهای مسجد الحرام

مسجد الحرام بیش از شصت در دارد. نام سه در اصلی مسجد باب‌العمره، باب‌السلام و باب ملک عبدالعزیز است.

منابع مکتوب درباره مسجد الحرام

منابع تاریخی

آثار مکتوب بسیاری درباره مسجد الحرام نگاشته شده است. این آثار بر دو دسته‌اند: برخی آثار به صورت مستقیم به موضوع مسجد الحرام پرداخته‌اند؛ اما برخی دیگر به مناسبت پرداختن به شهر مکه، از مسجد الحرام نیز سخن گفته‌اند. قدیم‌ترین اثر موجود که به صورت مفصل مسجد الحرام را معرفی کرده، کتاب أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار نوشته ابوالولید ازرقی مربوط به قرن سوم قمری و سپس اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه . نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی از همین قرن است برخی دیگر از منابع عبارتند از:

اشارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و الی البیت العقیق نوشته شمس‌الدین محمد بن اسحاق خوارزمی (درگذشتۀ ۸۲۷ق.). العِقد الثَّمین، نوشته تقی الدین فاسی(درگذشتۀ ۸۳۲ق.) که از منابع بسیار مهم در تاریخ مکه و مسجد الحرام است. تاریخ مکة و المسجد الحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف نوشتۀ محمد بن محمد بن احمد بن الضیاء مالکی (درگذشتۀ ۸۸۵ق.).

سفرنامه‌ها

درباره شهر مکه و مسجد الحرام مطالب بسیاری را می‌توان در میان سفرنامه‌ها بازیافت. بیشتر این سفرنامه‌ها، گزارش سفر حج است که به مناسبت حج، مسجد الحرام را معرفی کرده‌اند. از مهمترین و قدیم‌ترین سفرنامه‌های حج که اطلاعات تاریخی ارزشمندی در خود دارند، دو سفرنامه، تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الامصار نوشته ابن جبیر(۵۴۰ -۶۱۴ق‌/ ۱۱۴۵-۱۲۱۷م) و تحفةالنظار از ابن بطوطه(م.۷۷۹ق. ۱۳۶۹م.) است. شیعیان ایرانی نیز در سفرنامه‌های خود، مطالب بسیاری درباره مسجد الحرام نوشته‌اند. از مهمترین آثار در این زمینه، سفرنامه ناصرخسرو(درگذشته ۴۸۱ ق. / ۱۰۸۸ م.)، سفرنامه فرهاد میرزا معتمدالدوله(درگذشتۀ ۱۳۰۵ قمری) و دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام و القدس الشریف و مدینة السلام نوشته حسام السلطنه(درگذشتۀ ۱۳۰۰ق.) است.