۸٬۲۰۰
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
"''آيه''' در اصطلاح به جمله هاى قرآن با فاصله هاى مشخص گفته می شود که در کنار هم یک سوره را تشکیل می دهند و اكنون با شماره علامت گذارى مى شود. | |||
| خط ۲۶: | خط ۲۶: | ||
نشانه‌هایی را که از منزل‌گاه قبیله در بیابان به جای مانده، آیه می‌خوانند، و می‌دانیم که وصف منزلگه قبیله معشوق، مشهورترین مضمون در «نسیب» قصاید جاهلی است، و میان این معنی و معانی دینی هم که پژوهش‌گران ذکر کرده‌اند تشابهی نیست. | نشانه‌هایی را که از منزل‌گاه قبیله در بیابان به جای مانده، آیه می‌خوانند، و می‌دانیم که وصف منزلگه قبیله معشوق، مشهورترین مضمون در «نسیب» قصاید جاهلی است، و میان این معنی و معانی دینی هم که پژوهش‌گران ذکر کرده‌اند تشابهی نیست. | ||
در این مورد، تنها چنین می‌توان پنداشت که در زمان‌های متأخرتر، به تقلید از مسیحیان و یهودیان جزیرة العرب، معانی ثانوی تازه‌ای بر دوش کلمه بار شده است، متأسفانه لغت نویسان، همه به شواهدی که تا قرن ۴ق/۱۰م در معجم ابن فارس گرد آمده است بسنده کرده‌اند و طی هزار سال بعد، شاهد جدیدی بر آن‌ها نیفروده‌اند (مجموعاً ۴ بیت برای لفظ آیه و ۷ بیت برای مشتقات فعلی آن. برخی از این ابیات نیز متعلق به بعد از اسلام است). | در این مورد، تنها چنین می‌توان پنداشت که در زمان‌های متأخرتر، به تقلید از مسیحیان و یهودیان جزیرة العرب، معانی ثانوی تازه‌ای بر دوش کلمه بار شده است، متأسفانه لغت نویسان، همه به شواهدی که تا قرن ۴ق/۱۰م در معجم ابن فارس گرد آمده است بسنده کرده‌اند و طی هزار سال بعد، شاهد جدیدی بر آن‌ها نیفروده‌اند (مجموعاً ۴ بیت برای لفظ آیه و ۷ بیت برای مشتقات فعلی آن. برخی از این ابیات نیز متعلق به بعد از اسلام است). | ||
اما پیداست که استعمال کلمه در عصر جاهلی رایج‌تر از آن بوده که کتاب‌های لغت نشان می‌دهند؛ شواهد تازه‌ای که می‌شناسیم عبارتند از عدی بن زید. | اما پیداست که استعمال کلمه در عصر جاهلی رایج‌تر از آن بوده که کتاب‌های لغت نشان می‌دهند؛ شواهد تازه‌ای که می‌شناسیم عبارتند از عدی بن زید. <ref>لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۴۴۴، بیروت، دارالمشرق.</ref> عبید، <ref>لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۶۱۲، بیروت، دارالمشرق.</ref> امرؤالقیس، <ref>لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۶۶، بیروت، دارالمشرق.</ref> حارث بن حلزة، <ref>دوبار، لویس شیخو، ج۱، ص۴۱۹، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، بیروت، دارالمشرق.</ref> نابغه، <ref>النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۷۹، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.</ref><ref>النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص۱۲۷، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.</ref> عروة بن الورد. <ref>عروة بن الورد، دیوان، ج۱، ص ۱۷، بیروت، ۱۹۸۰م.</ref> | ||
معنای کلمه آیه در شعر همه این شاعران به جز عروه، همان «نشان منزلگه یار» یعنی معنای اصیل کلمه است. | معنای کلمه آیه در شعر همه این شاعران به جز عروه، همان «نشان منزلگه یار» یعنی معنای اصیل کلمه است. | ||
شواهد، به ترتیب نام‌های فوق، عبارتند از ماتَبِیْن‌ُ الَعْین‌ُ مِن‌ْ آیاتِها غَیْرَ؛ یُعْفّی‌ِ آیَةُ مَرُّالسنین؛ عَفَت‌ْ آیاتُه‌ْ؛ آیاته‌ُ کَمَهارِق الفُرْس‌ِ؛ آیةِ الدَعْس‌ِ؛ تَوَهَّمْت‌ُ آیات؛ نیز شاهد جوهری و ابن منظور؛ لم یُبْق هذا الدَّهْرُ من آیائه. | شواهد، به ترتیب نام‌های فوق، عبارتند از ماتَبِیْن‌ُ الَعْین‌ُ مِن‌ْ آیاتِها غَیْرَ؛ یُعْفّی‌ِ آیَةُ مَرُّالسنین؛ عَفَت‌ْ آیاتُه‌ْ؛ آیاته‌ُ کَمَهارِق الفُرْس‌ِ؛ آیةِ الدَعْس‌ِ؛ تَوَهَّمْت‌ُ آیات؛ نیز شاهد جوهری و ابن منظور؛ لم یُبْق هذا الدَّهْرُ من آیائه. | ||
در همه این شواهد آیه، آیات، آیاء به معنی آثار منزل‌گاهی است که زمان اندک اندک آن را نابود می‌کند. | در همه این شواهد آیه، آیات، آیاء به معنی آثار منزل‌گاهی است که زمان اندک اندک آن را نابود می‌کند. | ||
متأسفانه هیچ شاهدی برای این کلمه، در معنای نشان سر راه که در عبری موجود است، یافت نشد و کتاب‌های لغت نیز تنها به ذکر این معنی بسنده کرده و شاهدی نیاورده‌اند. از این رو بعید نیست که لغت نویسان این معنی را به قرینه دریافته باشند، نه در استعمال عرب. | متأسفانه هیچ شاهدی برای این کلمه، در معنای نشان سر راه که در عبری موجود است، یافت نشد و کتاب‌های لغت نیز تنها به ذکر این معنی بسنده کرده و شاهدی نیاورده‌اند. از این رو بعید نیست که لغت نویسان این معنی را به قرینه دریافته باشند، نه در استعمال عرب. | ||
در این زمان آیه احتمالاً به معنی عَلَم و رایت نیز به کار می‌رفته است، شاهد ابن منظور: خرجنا من النَقْبین... بآیاتنا و همین ترکیب در شعر بُرج بن مُسْهِر | در این زمان آیه احتمالاً به معنی عَلَم و رایت نیز به کار می‌رفته است، شاهد ابن منظور: خرجنا من النَقْبین... بآیاتنا و همین ترکیب در شعر بُرج بن مُسْهِر <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای.</ref><ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای.</ref> شاید به عَلَم‌ها و رایت‌هایی اشاره دارد که مردان قبیله با خود به جنگ می‌برده‌اند، اما همه لغت شناسان به تقلید از خلیل بن احمد، آیات را در شعر ابن مسهر، به «جماعت» مردم تفسیر کرده‌اند. | ||
شاید در پرتو همین تفسیر، بعدها این کلمه به مجموعه‌ای از کلمات و حروف نیز اطلاق شده است. | شاید در پرتو همین تفسیر، بعدها این کلمه به مجموعه‌ای از کلمات و حروف نیز اطلاق شده است. | ||
=== نشانه امر غیرعادی=== | === نشانه امر غیرعادی=== | ||
دومین معنای آیه که «نشان یک امر غیر مادی» است نیز در شعر جاهلی به کار رفته است. | دومین معنای آیه که «نشان یک امر غیر مادی» است نیز در شعر جاهلی به کار رفته است. | ||
عبید: آیةُ الاعراض‌ِ، و یا به صورت اضافه به فعل: بآیة تقدِمون‌َ، و یا در شعر عمرو بن صعق: بآیةِ ماتُحِبُون (رجوع کنید به شاهدهای ابن منظور | عبید: آیةُ الاعراض‌ِ، و یا به صورت اضافه به فعل: بآیة تقدِمون‌َ، و یا در شعر عمرو بن صعق: بآیةِ ماتُحِبُون (رجوع کنید به شاهدهای ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref>) | ||
=== نشان خشم=== | === نشان خشم=== | ||
گویی این معنای اخیر است که پس از تحول، در معنی تازه‌تری که همانا نشان خشم و تهدید و انذار است، به کار گرفته شده: نابغة: مَن‌ْ مُبْلِغ‌ٌ عَمرو بن هند½ آیه، | گویی این معنای اخیر است که پس از تحول، در معنی تازه‌تری که همانا نشان خشم و تهدید و انذار است، به کار گرفته شده: نابغة: مَن‌ْ مُبْلِغ‌ٌ عَمرو بن هند½ آیه، <ref>النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۱۲۷، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.</ref> عروه: أبلِغ‌ْ بِآیِة ما. <ref>عروة بن الورد، دیوان، ج۱، ص ۱۷، بیروت، ۱۹۸۰م.</ref> | ||
لفظ آیه که معنای جاهلی آن تقریباً به همین ۳ مفهوم منحصر است، همین که وارد قرآن می‌شود، ده‌ها معنی تازه می‌یابد که مفسران به آن‌ها اشاره کرده‌اند. | لفظ آیه که معنای جاهلی آن تقریباً به همین ۳ مفهوم منحصر است، همین که وارد قرآن می‌شود، ده‌ها معنی تازه می‌یابد که مفسران به آن‌ها اشاره کرده‌اند. | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
== اشتقاق== | == اشتقاق== | ||
چنان‌که ملاحظه می‌شود، آیه از یک همزه آغازی (حمله صوتی)، یک مصوت طویل و یک نیم مصوت ترکیب یافته است که در زبان عربی بسیار نادر است. | چنان‌که ملاحظه می‌شود، آیه از یک همزه آغازی (حمله صوتی)، یک مصوت طویل و یک نیم مصوت ترکیب یافته است که در زبان عربی بسیار نادر است. | ||
همین امر لغت شناسان را که پیوسته در صدد یافتن اشتقاق کلمه از یک فعل ثلاثیند، به راه‌های گوناگون و بی سرانجام کشانده است: ایشان نخست می‌بایست ۳ حرف اصلی کلمه را می‌یافتند و برای این کار، اجباراً ۲ راه موجود است: ۱. همزه + نیم مصوت + نیم مصوت؛ ۲. همزه + همزه+ نیم مصوت. حال بر حسب این‌که نیم مصوت‌ها واو باشند یا یاء)، Y) چند شکل تازه به وجود می‌آید: أی ی، | همین امر لغت شناسان را که پیوسته در صدد یافتن اشتقاق کلمه از یک فعل ثلاثیند، به راه‌های گوناگون و بی سرانجام کشانده است: ایشان نخست می‌بایست ۳ حرف اصلی کلمه را می‌یافتند و برای این کار، اجباراً ۲ راه موجود است: ۱. همزه + نیم مصوت + نیم مصوت؛ ۲. همزه + همزه+ نیم مصوت. حال بر حسب این‌که نیم مصوت‌ها واو باشند یا یاء)، Y) چند شکل تازه به وجود می‌آید: أی ی، <ref>خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۸، ص۴۴۱، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق. </ref><ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref><ref>حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.</ref><ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> أوی (نظر سیبویه که مورد تأیید ابن فارس، <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref> جوهری، <ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.</ref> راغب، <ref>حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.</ref> فیروزآبادی <ref>محمد فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل ای ا.</ref> و ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> است)، أ اُ ی، (مورد توجه ابن فارس <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref>) و أی (ابن دُرید <ref>ابن درید، جمهرة اللغة، ج۱، ص۱۹۲.</ref> آیه را ذیل این ریشه آورده و به اصل دیگری اشاره نکرده است). | ||
=ریشه= | =ریشه= | ||
آیا هم وزن فَعْلَة (أیَیَة یا أویَة) است که پس از ادغام نیم مصوت اول در همزه آغازی، آیه شده، | آیا هم وزن فَعْلَة (أیَیَة یا أویَة) است که پس از ادغام نیم مصوت اول در همزه آغازی، آیه شده، <ref>خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۸، ص۴۴۱، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.</ref><ref>زبیدی، تاج العروس، ذیل ای ی ة.</ref> یا به قول فراء <ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.</ref> و کسایی، <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> فاعِلَة (ءاییة) است که یای دوم آن از باب تخفیف حذف شده، و یا فَعْلَه (أَیَیة = أَیَة). <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> پس از آن هر یک از دانشمندان، برای تأیید نظر خود، شکل‌های مُصَغَر و جمع و صفت نسبی کلمه را ذکر می‌کنند. | ||
در این میان حتی به شکل غریب اُوَوی‌َ اشاره شده که گویا وجود خارجی هم نداشته است، اما جوهری | در این میان حتی به شکل غریب اُوَوی‌َ اشاره شده که گویا وجود خارجی هم نداشته است، اما جوهری <ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.</ref> آن را به سیبویه نسبت داده، و سپس ابن بَرّی بر او خرده می‌گیرد و می‌گوید: سیبویه چنین چیزی ندارد و این وجه از ساخته‌های جوهری است. <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> | ||
== ریشه فعلی== | == ریشه فعلی== | ||
علاوه بر این لازم است ریشه فعلی کلمه نیز بررسی شود، از این رو چندین فعل و چندین شاهد شعری در کتاب‌های لغت آمده است که معنای آن‌ها از معنای آیه = علامت، به دور نیست: تَأیَّا (با حرف اضافه ب): در جایی ماندن، آهنگ چیزی کردن؛ تَأَیَّافی: در کاری نگریستن. | علاوه بر این لازم است ریشه فعلی کلمه نیز بررسی شود، از این رو چندین فعل و چندین شاهد شعری در کتاب‌های لغت آمده است که معنای آن‌ها از معنای آیه = علامت، به دور نیست: تَأیَّا (با حرف اضافه ب): در جایی ماندن، آهنگ چیزی کردن؛ تَأَیَّافی: در کاری نگریستن. <ref>ابن درید، جمهرة اللغة، ج۱، ص۱۹۲.</ref> | ||
همین باب و همین معنی را ابن فارس | همین باب و همین معنی را ابن فارس <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref> نیز آورده است، اما معنی «انتظار چیزی داشتن» را بر آن افزوده و شاهدی از لبید در تأیید آن آورده است. | ||
علاوه بر این، وی باب تفاعل را از همین فعل ذکر کرده می‌گوید: تآیَیْت‌ُ، یعنی آهنگ کسی یا چیزی کردن. وی شاهدی بی نام نیز در تأیید کلام خود آورده است. | علاوه بر این، وی باب تفاعل را از همین فعل ذکر کرده می‌گوید: تآیَیْت‌ُ، یعنی آهنگ کسی یا چیزی کردن. وی شاهدی بی نام نیز در تأیید کلام خود آورده است. | ||
فعل ثلاثی مجرد آن، یعنی أَیَّا به معنی نشان گذاردن که ابن منظور | فعل ثلاثی مجرد آن، یعنی أَیَّا به معنی نشان گذاردن که ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> (بدون شاهد) آورده، ظاهراً در آثار کهن‌تر و از جمله در شعر جاهلی موجود نیست. | ||
اگر آیه - چنان‌که گذشت - به معنای نشان سر راه نیامده باشد، دیگر دلیلی ندارد که فعلی به معنای نشان گذاردن از آن اخذ شده باشد. | اگر آیه - چنان‌که گذشت - به معنای نشان سر راه نیامده باشد، دیگر دلیلی ندارد که فعلی به معنای نشان گذاردن از آن اخذ شده باشد. | ||
== جمع== | == جمع== | ||
در جمع کلمه، علاوه بر آی و آیات، شکل آیاء نیز یک بار در شعر آمده | در جمع کلمه، علاوه بر آی و آیات، شکل آیاء نیز یک بار در شعر آمده <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref><ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ، ذیل ای ی.</ref> که برخی جمع الجمع پنداشته به شاذ بودن آن اشاره کرده‌اند. | ||
مجموعه مباحث دانشمندان لغت شناس، نخست در ابن منظور | مجموعه مباحث دانشمندان لغت شناس، نخست در ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> و سپس در زبیدی <ref>زبیدی، تاج العروس، ذیل ای ی.</ref> و از آن پس در همه قاموس‌های بزرگ جمع آوری شده است. لِیْن نیز همه این اقوال را جمع و ترجمه کرده ذیل آیه آورده است. | ||
=معانی قرآنی= | =معانی قرآنی= | ||
واژه آیه به صورت مفرد و تثنیه (آیتین) و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است. | واژه آیه به صورت مفرد و تثنیه (آیتین) و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است. <ref>محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۸، قاهره، ۱۳۶۴ق.</ref> | ||
معنی اصلی آن در این‌جا نیز نشان و علامت است. | معنی اصلی آن در این‌جا نیز نشان و علامت است. | ||
| خط ۷۱: | خط ۷۱: | ||
== معجزات== | == معجزات== | ||
معجزات پیامبران قبلی و پیامبر اسلام (ص) نیز آیه خوانده شده است، از آن رو که نشان راست‌گویی و صدق رسالت آنان است؛ برای مثال: رستاخیز نزدیک شد و ماه بشکافت. و اگر آیتی ببینند، روی برگردانند و گویند جادویی پیوسته است. | معجزات پیامبران قبلی و پیامبر اسلام (ص) نیز آیه خوانده شده است، از آن رو که نشان راست‌گویی و صدق رسالت آنان است؛ برای مثال: رستاخیز نزدیک شد و ماه بشکافت. و اگر آیتی ببینند، روی برگردانند و گویند جادویی پیوسته است. <ref>قمر/سوره۵۴، آیه۱-۲. </ref> | ||
چنان‌كه در مورد معجزه معروف موسی (عليه‌السلام ) ید بیضاء مى‌خوانيم: «و اضمم يدك الى جناحك تخرج بيضاء من غير سوء آية اخرى»؛ دستت را در گریبان تا زير بغل فرو بر، به هنگامى كه خارج مى شود سفيدى و درخشندگى بى‌عيب و نقصى دارد و اين معجزه ديگر است. | چنان‌كه در مورد معجزه معروف موسی (عليه‌السلام ) ید بیضاء مى‌خوانيم: «و اضمم يدك الى جناحك تخرج بيضاء من غير سوء آية اخرى»؛ دستت را در گریبان تا زير بغل فرو بر، به هنگامى كه خارج مى شود سفيدى و درخشندگى بى‌عيب و نقصى دارد و اين معجزه ديگر است.<ref>طه/سوره۲۰، آیه۲۲. </ref> | ||
== دلیل خداشناسی و معاد== | == دلیل خداشناسی و معاد== | ||
به معنى دليل و نشانه خداشناسی و يا معاد نيز آمده است ، چنان‌كه مى‌خوانيم: «و جعلنا الليل و النهار آيتين»؛ ما شب و روز را دو دليل (براى شناسایى خدا) قرار داديم. | به معنى دليل و نشانه خداشناسی و يا معاد نيز آمده است ، چنان‌كه مى‌خوانيم: «و جعلنا الليل و النهار آيتين»؛ ما شب و روز را دو دليل (براى شناسایى خدا) قرار داديم. <ref>اسراء/سوره۱۷، آیه۱۲. </ref> | ||
و در مورد استدلال براى معاد مى‌فرمايد: «و من آياته انك ترى الارض خاشعة فاذا انزلنا عليها الماء اهتزت و ربت ان الذى احياها لمحيى الموتى انه على كل شى ء قدير»؛ از نشانه‌هاى او اين است كه زمین را پژمرده و خاموش می‌بينى؛ اما هنگامى كه آب (باران) بر آن فرو مى ريزيم به جنبش مى‌آيد و گیاهان آن مى‌رويد، همان كسى كه زمين را زنده كرد مردگان را نيز زنده مى‌كند، او بر همه چيز قادر است. | و در مورد استدلال براى معاد مى‌فرمايد: «و من آياته انك ترى الارض خاشعة فاذا انزلنا عليها الماء اهتزت و ربت ان الذى احياها لمحيى الموتى انه على كل شى ء قدير»؛ از نشانه‌هاى او اين است كه زمین را پژمرده و خاموش می‌بينى؛ اما هنگامى كه آب (باران) بر آن فرو مى ريزيم به جنبش مى‌آيد و گیاهان آن مى‌رويد، همان كسى كه زمين را زنده كرد مردگان را نيز زنده مى‌كند، او بر همه چيز قادر است. <ref>فصلت/سوره۴۱، آیه۳۹. </ref> | ||
== اشیا چشم‌گیر== | == اشیا چشم‌گیر== | ||
به معنى اشياء چشم‌گير مانند بناهاى مرتفع و عالى، نيز آمده است، چنان‌كه مى‌خوانيم: «اتبنون بكل ريع آية تعبثون»؛ آيا در هر مكان مرتفعى بنائی مى‌سازيد و در آن سرگرم مى‌شويد؟ | به معنى اشياء چشم‌گير مانند بناهاى مرتفع و عالى، نيز آمده است، چنان‌كه مى‌خوانيم: «اتبنون بكل ريع آية تعبثون»؛ آيا در هر مكان مرتفعى بنائی مى‌سازيد و در آن سرگرم مى‌شويد؟ <ref>شعراء/سوره۲۶، آیه۱۲۸. </ref> | ||
== معانی تبعی== | == معانی تبعی== | ||
معانی تبعی و فرعی که در لابه‌لای تفاسیر به آن‌ها اشاره شده است، عبارت است از حکمی از احکام | معانی تبعی و فرعی که در لابه‌لای تفاسیر به آن‌ها اشاره شده است، عبارت است از حکمی از احکام <ref>بقره/سوره۲، آیه۱۸۷. </ref> و نیز: قصه، رسالت، شخص، کالبد، جماعت، سخن سودمند. <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref><ref>حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.</ref><ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن المجید، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۴، تهران، ۱۳۶۰ش.</ref> | ||
=اسامی آیات خاص= | =اسامی آیات خاص= | ||
برخی آیات با نام خاصّی خوانده می‌شوند مانند آیة الکرسی، آیۀ سخره و آیۀ نبأ. گاه نیز بر مجموع آیات مرتبط با یکدیگر نام خاصّی اطلاق شده است مانند آیات سجده و آیات الاحکام. | برخی آیات با نام خاصّی خوانده می‌شوند مانند آیة الکرسی، آیۀ سخره و آیۀ نبأ. گاه نیز بر مجموع آیات مرتبط با یکدیگر نام خاصّی اطلاق شده است مانند آیات سجده و آیات الاحکام. | ||
بسمله: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ در آغاز هر سوره نزد فقهای امامیّه، آیه‌ای مستقل است. | بسمله: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ در آغاز هر سوره نزد فقهای امامیّه، آیه‌ای مستقل است. <ref>جواهر الکلام ج۳، ص۴۳. </ref><ref>جواهر الکلام ج۹، ص۲۹۶. </ref> | ||
=آیات قرآن= | =آیات قرآن= | ||
یکی از معانی اصطلاحی «آیه» (که آن هم ناشی از معنای نشان و علامت است) کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن است که سوره از آن‌ها تشکیل می‌یابد و تعداد آن‌ها در هر سوره‌ای معین و توقیفی است. | یکی از معانی اصطلاحی «آیه» (که آن هم ناشی از معنای نشان و علامت است) کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن است که سوره از آن‌ها تشکیل می‌یابد و تعداد آن‌ها در هر سوره‌ای معین و توقیفی است. | ||
هر کدام از این بخش‌ها یک علامت است که همانند علائم طبیعی به خدای سبحان و یا بخشی از معارف اعتقادی، احکام عملی، و یا اصول اخلاقی که منظور خداوند است دلالت می‌کند. | هر کدام از این بخش‌ها یک علامت است که همانند علائم طبیعی به خدای سبحان و یا بخشی از معارف اعتقادی، احکام عملی، و یا اصول اخلاقی که منظور خداوند است دلالت می‌کند. <ref>محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج۱۸، ص۱۵۹، بیروت، ۱۳۹۳ق.</ref> | ||
== تعریف== | == تعریف== | ||
فرازهاى قرآن كه با نشانه‌هاى خاصى از هم تفكيك شده، آيه نام دارد؛ چنان‌كه در خود قرآن مى‌خوانيم: «تلك آيات الله نتلوها عليك بالحق». | فرازهاى قرآن كه با نشانه‌هاى خاصى از هم تفكيك شده، آيه نام دارد؛ چنان‌كه در خود قرآن مى‌خوانيم: «تلك آيات الله نتلوها عليك بالحق». <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۵۲. </ref> | ||
== تعداد== | == تعداد== | ||
تعداد آیات قرآن از مسائل مورد اختلاف میان قراء صدر اسلام بوده است. قراءِ مدینه دو رقم ۶ هزار و ۲۱۴، ۶ را به دست داده‌اند، قراء مکه شمار آیات را ۲۱۹، ۶، قراء شام ۲۲۵، ۶ و قراء بصره ۲۰۴، ۶ و قراء کوفه ۲۳۶، ۶ گفته‌اند. | تعداد آیات قرآن از مسائل مورد اختلاف میان قراء صدر اسلام بوده است. قراءِ مدینه دو رقم ۶ هزار و ۲۱۴، ۶ را به دست داده‌اند، قراء مکه شمار آیات را ۲۱۹، ۶، قراء شام ۲۲۵، ۶ و قراء بصره ۲۰۴، ۶ و قراء کوفه ۲۳۶، ۶ گفته‌اند. <ref>سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.</ref><ref>فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۱، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.</ref> | ||
== اقسام== | == اقسام== | ||
در این‌جا چند مطلب دیگر درباره آیات قرآن مجید مطرح است که ذیلاً بررسی می‌شود: | در این‌جا چند مطلب دیگر درباره آیات قرآن مجید مطرح است که ذیلاً بررسی می‌شود: | ||
۱. بلندترین و کوتاه‌ترین آیه: بلندترین آیه قرآن کریم «آیه دَین» است. | ۱. بلندترین و کوتاه‌ترین آیه: بلندترین آیه قرآن کریم «آیه دَین» است. <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۸۲. </ref> | ||
کوتاه‌ترین آیه را می‌توان «مدهامَتان» | کوتاه‌ترین آیه را می‌توان «مدهامَتان» <ref>رحمن/سوره۵۵، آیه۶۴. </ref> شمرد یا آیاتی مانند «والضحی»، و «والفجر» یا فواتح سوره‌ها بدان‌گونه که یاد شد. | ||
۲. اولین و آخرین آیات: صحیح‌ترین و رایج‌ترین اقوال این است که اولین آیات فرود آمده بر پیامبر گرامی (ص) ۵ آیه نخست سوره ۹۶ (علق) است. | ۲. اولین و آخرین آیات: صحیح‌ترین و رایج‌ترین اقوال این است که اولین آیات فرود آمده بر پیامبر گرامی (ص) ۵ آیه نخست سوره ۹۶ (علق) است. <ref>محمد فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیات علق، بیروت، داراحیاء التراث العربی، جم. </ref><ref>فضل طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیات علق، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم. </ref><ref>محمدحسین طباطبائی، المیزان، ذیل آیات علق، بیروت، ۱۳۹۳ق. </ref><ref>محمود آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات علق، قاهره، ادارةالطباعة المنیریة، جم.</ref> ولی درباره آخرین آیه یا آیات، اختلاف نظر بسیار است. | ||
۳. آیات صاحب عنوان: شمار بسیاری از آیات قرآن در سوره‌های گوناگون دارای نام‌های ویژه گشته‌اند که درباره خواندن یا حفظ کردن یا نوشتن و با خود همراه داشتن برخی از آن‌ها احادیث یا اقوالی در میان مردم رایج است، برخی مستند و برخی غیر مستند. | ۳. آیات صاحب عنوان: شمار بسیاری از آیات قرآن در سوره‌های گوناگون دارای نام‌های ویژه گشته‌اند که درباره خواندن یا حفظ کردن یا نوشتن و با خود همراه داشتن برخی از آن‌ها احادیث یا اقوالی در میان مردم رایج است، برخی مستند و برخی غیر مستند. | ||
بعضی از آیات که نام ویژه دارند، بدین قرارند: آیة الکرسی، | بعضی از آیات که نام ویژه دارند، بدین قرارند: آیة الکرسی، <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۵۵-۲۵۷. </ref> آیة النور، <ref>نور/سوره۲۴، آیه۳۵. </ref> آیة الشهادة، <ref>آل عمران/سوره۳، آیه۱۸. </ref> آیة الافْک، <ref>نور/سوره۲۴، آیه۱۲. </ref> آیة الامانة، <ref>احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲. </ref> آیة الملک، <ref>آل عمران/سوره۳، آیه۲۶. </ref> آیة المباهلة، <ref>آل عمران/سوره۳، آیه۶۱. </ref> آیة التطهیر، <ref>احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳. </ref> آیة السیف <ref>توبه/سوره۹، آیه۵. </ref> و جز این‌ها. | ||
=روابط آیات قرآن با یکدیگر= | =روابط آیات قرآن با یکدیگر= | ||
| خط ۱۳۴: | خط ۱۳۴: | ||
=روابط سور قرآن با یکدیگر= | =روابط سور قرآن با یکدیگر= | ||
وضع سوره‌ها نسبت به یکدیگر نیز چنین است (ارتباط و مناسبت بین سوره‌ها). | وضع سوره‌ها نسبت به یکدیگر نیز چنین است (ارتباط و مناسبت بین سوره‌ها). <ref>سیوطی، الاتقان، ج۳، ص۳۶۹-۳۷۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.</ref> | ||
== مفسران== | == مفسران== | ||
از میان همه مفسران مسلمان، آن‌که بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، طبرسی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، | از میان همه مفسران مسلمان، آن‌که بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، طبرسی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، <ref>فضل طبرسی، مجمع البیان، تفسیر سوره‌ها، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.</ref> ربط و مناسبت آن را با سوره قبلی بیان داشته است و در طی تفسیر هر آیه ذیل عنوان «النظم» به شرح پیوند معنوی آن با آیات قبل و بعد پرداخته است. | ||
از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، محمود بن عبدالله آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق/ ۱۸۰۲-۱۸۵۴م) در روح المعانی، سید محمدرشید رضا (۱۲۸۱-۱۳۵۳ق/ ۱۸۶۴-۱۹۳۴م) در المنار، را می‌توان نام برد. | از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، محمود بن عبدالله آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق/ ۱۸۰۲-۱۸۵۴م) در روح المعانی، سید محمدرشید رضا (۱۲۸۱-۱۳۵۳ق/ ۱۸۶۴-۱۹۳۴م) در المنار، را می‌توان نام برد. | ||
== کتب تألیف شده== | == کتب تألیف شده== | ||
مهم‌ترین کتابی که تاکنون مستقلاً در زمینه کشف مناسبات آیات و سوره‌های قرآن مجید نوشته شده، نظم الدرر فی مناسبات الآیات و السور از ابوالحسن برهان‌الدین عمر بقاعی (۸۰۹ - ۸۸۵ق/۱۴۰۶- ۱۴۸۰م) است که چاپ آن در ۲۰ و اندی مجلد در حیدرآباد دکن از ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م تا فراتر از ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م ادامه یافته است. | مهم‌ترین کتابی که تاکنون مستقلاً در زمینه کشف مناسبات آیات و سوره‌های قرآن مجید نوشته شده، نظم الدرر فی مناسبات الآیات و السور از ابوالحسن برهان‌الدین عمر بقاعی (۸۰۹ - ۸۸۵ق/۱۴۰۶- ۱۴۸۰م) است که چاپ آن در ۲۰ و اندی مجلد در حیدرآباد دکن از ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م تا فراتر از ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م ادامه یافته است. <ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۶۱-۱۹۶۲، استانبول، ۱۹۳۱م.</ref> | ||
=احکام آیات قرآن= | =احکام آیات قرآن= | ||
| خط ۱۵۰: | خط ۱۵۰: | ||
۲. احکام مترتّب بر پاره‌ای عنوان‌های خاص از آیات مانند آیات سجده، آیات الاحکام و آیة الکرسی که در مدخل‌های مربوط از آن‌ها یاد می‌شود. | ۲. احکام مترتّب بر پاره‌ای عنوان‌های خاص از آیات مانند آیات سجده، آیات الاحکام و آیة الکرسی که در مدخل‌های مربوط از آن‌ها یاد می‌شود. | ||
۳. احکام مترتّب بر عنوان آیه که در این جا به آن اشاره می‌شود. | ۳. احکام مترتّب بر عنوان آیه که در این جا به آن اشاره می‌شود. | ||
کسی که نمی‌تواند سورۀ حمد را بخواند و وقت برای آموختن تنگ است، واجب است در نماز هفت آیه از سورۀ دیگر که می‌داند، بخواند. | کسی که نمی‌تواند سورۀ حمد را بخواند و وقت برای آموختن تنگ است، واجب است در نماز هفت آیه از سورۀ دیگر که می‌داند، بخواند. <ref>جواهر الکلام ج۹، ص۳۰۴. </ref> | ||
== تکرار آیه در نماز== | == تکرار آیه در نماز== | ||
تکرار آیه در نماز اعم از واجب و مستحب جایز است. | تکرار آیه در نماز اعم از واجب و مستحب جایز است. <ref>العروة الوثقی ج۱، ص۶۶۲.</ref> | ||
== ترتیب و موالات در قرائت== | == ترتیب و موالات در قرائت== | ||
رعایت ترتیب بین آیات حمد و نیز سوره | رعایت ترتیب بین آیات حمد و نیز سوره <ref>جواهر الکلام ج۹، ص۳۰۰. </ref> و موالات بین آن‌ها هنگام قرائت در نماز واجب است. <ref>جواهر الکلام ج۱۰، ص۱۱. </ref> | ||
== نماز جمعه== | == نماز جمعه== | ||
اکتفا به قرائت یک آیه به جای سورۀ کوتاه در خطبه نماز جمعه، جایز است. | اکتفا به قرائت یک آیه به جای سورۀ کوتاه در خطبه نماز جمعه، جایز است. <ref>جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۴. </ref> | ||
== جنب و حائض و نفساء== | == جنب و حائض و نفساء== | ||
قرائت بیش از هفت آیه از غیر عزائم بر جنب، حائض و نفساء، مکروه است. | قرائت بیش از هفت آیه از غیر عزائم بر جنب، حائض و نفساء، مکروه است. <ref>جواهر الکلام ج۳، ص۶۷. </ref><ref>جواهر الکلام ج۳، ص۲۲۲. </ref><ref>جواهر الکلام ج۳، ص۳۹۸. </ref> | ||
== مستحبات هنگام قرائت== | == مستحبات هنگام قرائت== | ||
مستحب است قاری قرآن هنگام تلاوت آیاتی که با «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» یا «أَیُّهَا النّٰاسُ» آغاز می‌شود، «لبیّک ربّنا» بگوید. هم‌چنین مستحب است اگر آیه متضمّن رحمت الهی است، آن را از خدا بخواهد و چنان‌چه متذکّر غضب و عذاب الهی است، از آن به خدا پناه ببرد. | مستحب است قاری قرآن هنگام تلاوت آیاتی که با «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» یا «أَیُّهَا النّٰاسُ» آغاز می‌شود، «لبیّک ربّنا» بگوید. هم‌چنین مستحب است اگر آیه متضمّن رحمت الهی است، آن را از خدا بخواهد و چنان‌چه متذکّر غضب و عذاب الهی است، از آن به خدا پناه ببرد. <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۱۸۹.</ref><ref>العروة الوثقی ج۱، ص۶۶۱.</ref> | ||
== نمازهای مستحبی== | == نمازهای مستحبی== | ||
در برخی نمازهای مستحبی مانند غفیله آیاتی خاص خوانده می‌شود. هم‌چنین قرائت بعضی آیات در برخی نمازها مستحب است مانند قرائت پنج آیه (۱۹۰-۱۹۴) از سورۀ آل‌عمران در رکعت پنجم از نافله‌های ظهر، آیات ۲۱ تا پایان سورۀ حشر در رکعت دوم نوافل ظهر | در برخی نمازهای مستحبی مانند غفیله آیاتی خاص خوانده می‌شود. هم‌چنین قرائت بعضی آیات در برخی نمازها مستحب است مانند قرائت پنج آیه (۱۹۰-۱۹۴) از سورۀ آل‌عمران در رکعت پنجم از نافله‌های ظهر، آیات ۲۱ تا پایان سورۀ حشر در رکعت دوم نوافل ظهر <ref>الحدائق الناضرة ج۶، ص۸۲-۸۳. </ref> و رکعت چهارم از نوافل مغرب، <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۹.</ref> ده آیۀ اول سورۀ بقره در رکعت نخست از دو رکعت نافلۀ بین مغرب و عشا، و آیات ۲۸۴ تا پایان سورۀ یاد شده در رکعت دوم آن. <ref>جواهر الکلام ج۷، ص۴۳. </ref> | ||
== موارد استحباب قرائت== | == موارد استحباب قرائت== | ||
قرائت بعضی آیات در برخی حالت‌ها، زمان‌ها یا مکان‌ها مستحب است مانند قرائت آخرین آیۀ سورۀ کهف هنگام خوابیدن، | قرائت بعضی آیات در برخی حالت‌ها، زمان‌ها یا مکان‌ها مستحب است مانند قرائت آخرین آیۀ سورۀ کهف هنگام خوابیدن، <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۴۶۸.</ref> پنجاه آیه بعد از تعقیب نماز صبح، <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۲۳۴.</ref> ده آیۀ نخست سورۀ بقره و سه آیۀ پایانی آن، همراه آیة الکرسی، آیۀ سخره ، سورۀ توحید و سه آیۀ آخر سورۀ حشر برای حاجی هنگام وقوف در عرفات. <ref>جواهر الکلام ج۱۹، ص۵۴. </ref> | ||
=نماز آیات= | =نماز آیات= | ||
رخدادهای طبیعی مهم و غیر عادی مانند خورشید گرفتگی، ماه‌گرفتگی، زلزله و هر حادثۀ آسمانی یا زمینی که بروز آن موجب ترس مردم می‌شود، سبب وجوب نماز آیات است. | رخدادهای طبیعی مهم و غیر عادی مانند خورشید گرفتگی، ماه‌گرفتگی، زلزله و هر حادثۀ آسمانی یا زمینی که بروز آن موجب ترس مردم می‌شود، سبب وجوب نماز آیات است. <ref>العروة الوثقی ج۱، ص۷۲۵.</ref> | ||
=فهرست منابع= | =فهرست منابع= | ||
| خط ۲۲۶: | خط ۲۲۶: | ||
(۲۵) ابن منظور، لسان العرب. | (۲۵) ابن منظور، لسان العرب. | ||
=پانویس= | |||