۸۶٬۲۵۵
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''خانِقاه''' | '''خانِقاه''' مکانی است برای سکونت و عبادت [[تصوف|صوفیانِ]] مقیم و مسافر که در آنجا به تعلیم مبانی [[دین]] و اصول طریقت و ریاضت، مراقبت و تهذیب نفس و اخذ مبانی [[تصوف]] از حدیث و تفسیر و کلمات مشایخ می‌پرداختند. | ||
=واژه خانقاه= | =واژه خانقاه= | ||
| خط ۸: | خط ۷: | ||
=فواید تاسیس خانقاه ها= | =فواید تاسیس خانقاه ها= | ||
برخی از منابع، مهم‌ترین فواید تأسیس خانقاهها برای عامۀ مردم را در این می‌دانند که آنجا محل نزول، اطعام و سکونت فقیران و مسافران درراه‌مانده بوده است؛ ازاین‌رو، مصرف عمدۀ موقوفات خانقاهها | برخی از منابع، مهم‌ترین فواید تأسیس خانقاهها برای عامۀ مردم را در این می‌دانند که آنجا محل نزول، اطعام و سکونت فقیران و مسافران درراه‌مانده بوده است؛ ازاین‌رو، مصرف عمدۀ موقوفات خانقاهها اطعام فقرا و درویشان بوده است و در برخی از شهرها چون [[اصفهان]] و نطنز در عمارت خانقاهها، آیات ۸ و ۹ سورۀ دهر (۷۶) را ــ که ناظر بر اطعام یتیمان و فقیران است ــ کتیبه کرده بودند و آن را شعار اصلی خانقاه می‌دانستند<ref>نیرومند، ۴۵</ref>. | ||
تعدادی خانقاه و رباط در راه یزد به تبریز تا چند منزل بعد از [[قم]] ساخته شده بود که همچون دژی استوار با دیوارهای ستبر و بلند، جان و مال رهگذران و ساکنان روستاهای کنارۀ کویر را در برابر تاخت‌وتازها در امان نگاه می‌داشت<ref>افشار، ۱ / ۳۰۸</ref>. بعضی از خانقاهها نیز درمانگاهی برای معاینۀ رایگان بیماران داشتند و دارو را با گرفتن وجهی مختصر به آنها می‌دادند<ref>بهروزی، ۲۲۱</ref>. | تعدادی خانقاه و رباط در راه یزد به تبریز تا چند منزل بعد از [[قم]] ساخته شده بود که همچون دژی استوار با دیوارهای ستبر و بلند، جان و مال رهگذران و ساکنان روستاهای کنارۀ کویر را در برابر تاخت‌وتازها در امان نگاه می‌داشت<ref>افشار، ۱ / ۳۰۸</ref>. بعضی از خانقاهها نیز درمانگاهی برای معاینۀ رایگان بیماران داشتند و دارو را با گرفتن وجهی مختصر به آنها می‌دادند<ref>بهروزی، ۲۲۱</ref>. | ||
| خط ۱۷: | خط ۱۶: | ||
=تاریخچه= | =تاریخچه= | ||
در مورد پیدایش اولین خانقاه، نظرات متفاوتی وجود دارد. بنابر نظر برخی از | در مورد پیدایش اولین خانقاه، نظرات متفاوتی وجود دارد. بنابر نظر برخی از صوفیان اولین خانقاه ــ مطابق آیۀ ۹۶ سورۀ آل‌عمران (۳) ــ خانۀ کعبه است که در روزگار آدم (ع) به شکل تپه‌ای پدید آمد و نوح (ع) گاه‌گاهی به آن تپه می‌رفت و طواف می‌کرد تا اینکه حضرت ابراهیم (ع)، خانۀ کعبه را ساخت<ref>عبادی، ۲۸</ref>. | ||
حضرت محمد (ص) در مسجد خویش زاویه‌ای معین کرده و گروهی از صحابه را به‌عنوان سالکان طریقت برگزیده بود که در آن زاویه با پیامبر (ص) خلوتها داشتند. این گروه دارای خصلت هایی چون ایثار و عدم ریاکاری بودند<ref>همو، ۲۹، ۱۴۷</ref>. به نظر می‌رسد خانقاه فقط مخصوص صوفیان [[مسلمان]] نبوده است؛ مؤلف حدود العالم از خانقاه مانویان در شهر سمرقند نام برده است<ref>حدود العالم ص ۱۰۷</ref>. جامی نیز از خانقاهی در شام یاد می‌کند که به دستور امیری ترسا تأسیس یافته بود<ref>حدود العالم ص ۳۱-۳۲</ref>. | حضرت محمد (ص) در مسجد خویش زاویه‌ای معین کرده و گروهی از صحابه را به‌عنوان سالکان طریقت برگزیده بود که در آن زاویه با پیامبر (ص) خلوتها داشتند. این گروه دارای خصلت هایی چون ایثار و عدم ریاکاری بودند<ref>همو، ۲۹، ۱۴۷</ref>. به نظر می‌رسد خانقاه فقط مخصوص صوفیان [[مسلمان]] نبوده است؛ مؤلف حدود العالم از خانقاه مانویان در شهر سمرقند نام برده است<ref>حدود العالم ص ۱۰۷</ref>. جامی نیز از خانقاهی در شام یاد می‌کند که به دستور امیری ترسا تأسیس یافته بود<ref>حدود العالم ص ۳۱-۳۲</ref>. | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۷: | ||
=خانقاه و فرهنگ مردم ایران= | =خانقاه و فرهنگ مردم ایران= | ||
بنابر اظهارات سعید نفیسی، خانقاه و آیین و رسوم آن از ابتکارات متصوفۀ ایران بوده است و تردیدی نیست که صوفیۀ ایران مراسم و آیین خانقاه را از مانویان گرفته‌اند. [[سماع]]، | بنابر اظهارات سعید نفیسی، خانقاه و آیین و رسوم آن از ابتکارات متصوفۀ ایران بوده است و تردیدی نیست که صوفیۀ ایران مراسم و آیین خانقاه را از مانویان گرفته‌اند. [[سماع]]، رقص، دست‌افشانی و پای‌کوبی صوفیان نیز اختصاص به خانقاه های تصوف ایران داشته و پیروان فرق دیگر آن را نداشته‌اند، چنان‌که در میان متصوفۀ [[عراق]] و جزیره معمول نبود و فرقه‌های دیار [[مغرب]] آن را [[حرام]] می‌شمردند<ref>نفیسی: ص ۱۰۳-۱۰۴</ref>. | ||
سعید نفیسی یکی‌دیگر از جنبه‌های مخصوص تصوف [[ایران]] را آیین جوانمردی و فتوت معرفی می‌کند. متصوفۀ ایران تصوف را که محتاج به تعلیمات دقیق، ریاضت ها، مراقبه‌ها و | سعید نفیسی یکی‌دیگر از جنبه‌های مخصوص تصوف [[ایران]] را آیین جوانمردی و فتوت معرفی می‌کند. متصوفۀ ایران تصوف را که محتاج به تعلیمات دقیق، ریاضت ها، مراقبه‌ها و عبادتهای خاص بوده است، مخصوص خواص و آموختگان طریقت می‌دانستند و عوام را به اصول فتوت و جوانمردی دعوت می‌کردند (ص ۱۰۴-۱۰۵). از این مرحله به بعد، می‌بینیم که شکل عام‌تری از تصوف در قالب فتوت و جوانمردی در میان عامۀ مردم رواج پیدا می‌کند و پابه‌پای آثاری در باب و توصیف تصوف و متصوفه، آثاری به نظم و نثر در فتوت و جوانمردی تدوین می‌شود (نک : ه د، فتوت). | ||
در | در اعتقاد و تصور عامۀ مردم، بسیاری از این خانقاه ها به‌عنوان مکانی [[مقدس]] مورد توجه بوده‌اند، چنان‌که صاحب کتاب مقامات ژنده‌پیل از مراجعۀ مردم به خانقاه [[شیخ عبدالله انصاری]] برای شفا یاد می‌کند. در همین خانقاه، شیخ‌الاسلام احمد جام کودکی نابینا را به اذن خداوند شفا می‌دهد<ref>غزنوی، ۸۱-۸۲</ref>. | ||
این تقدس حتى نزد سلاطین و امیران نیز پذیرفته بود، چنان‌که از گِل‌کاری و کارگری یکی از امیران در خانقاه شیخ احمد جام به امید نجات در قیامت یاد شده است<ref>همو، ۱۹۳</ref>. گفتنی است بسیاری از سلاطین روزگار، ساختمانها و اسباب و وسایل نفیسی را وقف خانقاهها می‌کردند<ref>معصوم‌علیشاه، ۳ / ۱۳۰</ref>. | این تقدس حتى نزد سلاطین و امیران نیز پذیرفته بود، چنان‌که از گِل‌کاری و کارگری یکی از امیران در خانقاه شیخ احمد جام به امید نجات در قیامت یاد شده است<ref>همو، ۱۹۳</ref>. گفتنی است بسیاری از سلاطین روزگار، ساختمانها و اسباب و وسایل نفیسی را وقف خانقاهها می‌کردند<ref>معصوم‌علیشاه، ۳ / ۱۳۰</ref>. | ||
از دیگر جلوه‌های مشارکت مردم، حضور آنان در خانقاه آقا‌تقی خویی معروف به صمدعلیشاه، از قطبهای طریقۀ | از دیگر جلوه‌های مشارکت مردم، حضور آنان در خانقاه آقا‌تقی خویی معروف به صمدعلیشاه، از قطبهای طریقۀ نعمت‌اللٰهیه در چاله‌میدان [[تهران]] بود که هر هفته عصر پنجشنبه مجلس [[روضه‌خوانی]] در آنجا برپا می‌کرد و مردم در آن حضور داشتند و شب جمعه هم [[نماز]] به‌جماعت می‌خواند<ref>همو، ۳ / ۱۱۲، ۱۱۳</ref>. | ||
بسیاری از عامۀ مردم بدون اینکه وابسته به خانقاهی خاص باشند، به صوفیان روزگار خویش علاقه‌مند بودند؛ از جملۀ این صوفیان صفی‌علیشاه است که بسیاری از مردم، رجال و وزرای مقیم تهران به او ارادت داشتند تا اینکه در ۱۳۱۶ ق در همان‌جا وفات یافت و در خانقاه خود در تهران مدفون گردید. بعد از او، مردم همچنان ارادت خود را به خلیفۀ وی، صفاعلیشاه(خانعلی‌خان ظهیرالدوله) حفظ کردند تا اینکه محمدعلی‌شاه در کودتای ۱۳۲۶ ق، خانقاه وی را خراب کرد. صفاعلیشاه در خانقاه خود انجمنی به نام اخوت تأسیس کرد که هنوز در محل خانقاه قدیم و در بنایی جدید برقرار، و محل مراجعۀ اهل ذوق است<ref>حکمت، ۶۱۵</ref>. | بسیاری از عامۀ مردم بدون اینکه وابسته به خانقاهی خاص باشند، به صوفیان روزگار خویش علاقه‌مند بودند؛ از جملۀ این صوفیان صفی‌علیشاه است که بسیاری از مردم، رجال و وزرای مقیم تهران به او ارادت داشتند تا اینکه در ۱۳۱۶ ق در همان‌جا وفات یافت و در خانقاه خود در تهران مدفون گردید. بعد از او، مردم همچنان ارادت خود را به خلیفۀ وی، صفاعلیشاه(خانعلی‌خان ظهیرالدوله) حفظ کردند تا اینکه محمدعلی‌شاه در کودتای ۱۳۲۶ ق، خانقاه وی را خراب کرد. صفاعلیشاه در خانقاه خود انجمنی به نام اخوت تأسیس کرد که هنوز در محل خانقاه قدیم و در بنایی جدید برقرار، و محل مراجعۀ اهل ذوق است<ref>حکمت، ۶۱۵</ref>. | ||
| خط ۶۶: | خط ۶۵: | ||
یکی از جنبه‌های بااهمیت خانقاهها در ارتباط با فرهنگ مردم، دیوارنوشته‌های این مکانها ست. این نوشته‌ها ضمن آنکه از وسایل نشر شعر در میان مردم بوده<ref>شفیعی،«راهها ...»، ۶۰</ref>، بخشی از باورها، دعاها و سوگندهای مردمی را نیز حفظ کرده‌اند. | یکی از جنبه‌های بااهمیت خانقاهها در ارتباط با فرهنگ مردم، دیوارنوشته‌های این مکانها ست. این نوشته‌ها ضمن آنکه از وسایل نشر شعر در میان مردم بوده<ref>شفیعی،«راهها ...»، ۶۰</ref>، بخشی از باورها، دعاها و سوگندهای مردمی را نیز حفظ کرده‌اند. | ||
=منابع= | =منابع= | ||
آلوسی، عادل کامل، «الربط البغدادیة فی التاریخ و الخطط»، المورد، بغداد، ۱۳۹۸ ق / ۱۹۷۸ م، ج ۷، شم ۱؛ | آلوسی، عادل کامل، «الربط البغدادیة فی التاریخ و الخطط»، المورد، بغداد، ۱۳۹۸ ق / ۱۹۷۸ م، ج ۷، شم ۱؛ | ||
| خط ۱۳۲: | خط ۱۲۹: | ||
[[رده: اماکن دینی]] | [[رده: اماکن دینی]] | ||
<references /> | |||