جبر و اختیار: تفاوت میان نسخه‌ها

جبر در علم کلام نیز معنای خاص خودش را دارد. نوشته اند:« الجبر عند أهل الكلام یستعمل كثیرا بمعنى إسناد فعل العبد إلى اللّه سبحانه، و هو خلاف القدر، و هو إسناد فعل العبد إلیه لا إلى اللّه تعالى. فالجبر إفراط فی تفویض الأمر إلى اللّه تعالى بحیث یصیر العبد بمنزلة الجماد لا إرادة له و لا اختیار. و القدر تفریط فی ذلك بحیث یصیر العبد خالقا لأفعاله بالاستقلال، و كلاهما باطلان عند أهل الحق و هم أهل السّنة و الجماعه.»<ref> تهانوی محمد بن علی بن محمد ، كشاف اصطلاحات الفنون ، ج‏1، ص 549</ref>یعنی جبر نزد اهل کلام بیشتر به معنای اسناد افعال عباد به خدای متعال و نوعی زیاده روی در واگذار کردن امور بنده به خدای متعال است آن گونه که عبد همانند جماد فرض می شود که هیچ گونه اختیار و اراده ای از خود ندارد و قدر به معنای تفریط واگذاری امور عبد به خدای متعال است گویا که عبد مستقلا خالق افعال خویش است. و نیز نوشته اند:«الجبر و هو اسناد فعل العبد الى اللّه‏» .<ref> جرجانی میر سید شریف ، التعریفات ، ص 33</ref> جبر یعنی اسناد فعل بنده به خدا. اما تفویض ( اختیار) در لغت به معنای واگذار کردن امور جهت تصرف کردن در چیزی است. در مصادر لغت نوشته شده است: «والتفویض (فوّض) الأمر إلیه جعل له التصرف فیه.» <ref> سعدی ابو حبیب ، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحا ، ص 290</ref>تفویض یعنی در اختیار قرار دادن امر یا کار به کسی برای تصرف کردن. علاوه نوشته اند: و«التَّفْویض‏ رد الأمر إلى الغیر»<ref> سعدی ابو حبیب ،  القاموس الفقهی لغه و اصطلاحا ، ص 290</ref> تفویض ارجاع امر به غیر است. هم چنین نوشته اند: تفویض به معنای تسلیم امور و حاکم کردن او بر آن امور و یا سپردن امری به شخصی دیگر است:« فَوَّضَ‏ إلیه الأمرَ أى ردَّه إلیه.» <ref> جوهری ،  صحاح اللغه ، جلد سوم، ص 1099</ref>و «فوَّضَ‏ إلیه أمرَه، إذا ردَّه‏»<ref> ابن فارس ، معجم مقاییس اللغه ، جلد چهارم، ص 460</ref> و «فَوَّضَ ‏أَمْرَهُ إِلَیْهِ تَفْوِیضاً سَلَّمَ أَمْرَهُ إِلَیْه‏»  <ref>فیومی احمد بن محمد ،  مصباح المنیر ، ص 483</ref> .معنای هر سه تعریف در این جمله خلاصه می شود که مقصود از تفویض، سپردن کار به شخص دیگر است. یعنی به او در انجام کار اختیار داده است.

[[شیخ مفید]]( محمد بن محمد بن نعمان 336-413) از اعاظم علما و [[متکلمان]] نامدار [[امامیه]] است. این شخصیت محوری [[جهان اسلام]] با مرام تقریبی در قرن پنجم هجری می زیست و شاهد این ادعا در آثاری  که از وی بر جای مانده است قابل مشاهده است.   

این متکلم در توضیح [[جبر و اختیار]] مطابق با تعالیم اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین در تفسیر جبر و اختیار مسیر [[امر بین الامرین]] را انتخاب کرده است و البته در تفسیر این  نظریه نگاه خاص به [[توحید]] در خالقیت افکنده و مطابق با همین نگاه از به کار بردن واژه خلق برای انسان پرهیز کرده آن را مکروه می داند. به نظر نگارنده این کراهت در [[علم کلام]] به معنای کراهت در [[فقه]] نیست، بلکه کراهت در تفسیر کلامی به معنای نوعی پرهیز الزام آور است.  

شیخ مفید در توضیح حد وسط میان جبر و اختیار نوشته است:«و الواسطه بین القولین ان الله اقدر الخلق علی افعالهم و مکنهم من اعمالهم و حد لهم الحدود فی ذلک  رسم لهم الرسوم و نهاهم عن القبایح با الزجر و التخویف و الوعد و الوعید .... فلم یکن بتمکینهم من الاعمال مجبرا لهم علیها و لم یفوض الاعمال الیهم لمنعهم من اکثرها و وضع الحدود لهم فیها و امرهم بحسنها و نهاهم عن قبیحها ثم قال فهذا هو الفصل بین الجبر و التفویض...» ( شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه،ص 46 ) یعنی قول وسط میان دو قول این است که خدای متعال مخلوقاتش را قادر و متمکن کرده است تا بتوانند افعال و اعمال خود را انجام دهند و برای آن ها نسبت به افعال شان مرزهایی ترسیم کرده است و آن ها را با [[وعده و وعید]] از زشتی ها و نیز ترس(از عذاب [[جهنم]]) باز داشته است. از طرفی چنین نبوده است که چون خلق را قادر و متکمن بر اعمال کرده آن ها را بر انجام کار مجبورشان کرده باشد، همان طور به خلق تفویض نداده است چون از بسیاری از اعمال منع شان کرده است. و برای خلق حدود را وضع کرده و به نیکی امر کرده و از بدی باز داشته و معنای امر میان دو امر ([[جبر و تفویض]]) همین است.

این متکلم شیعی اعتقاد خود را در باره خلق افعال عباد این گونه بیان می کند:«القول فی كراهة إطلاق لفظ خالق على أحد من العباد و أقول إن الخلق یفعلون و یحدثون و یخترعون و یصنعون و یكتسبون و لا أطلق القول علیهم بأنهم یخلقون و لا أقول إنهم خالقون و لا أتعدی ذكر ذلك فیما ذكر الله تعالى و لا أتجاوز به مواضعه من القرآن»  (شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ص 58 )  یعنی مسئله در باره ناخوشایند بودن استفاده از لفظ [[خالق]] برای بندگان خدا است. اعتقاد من این است که بندگان انجام می دهند، احداث می کنند، اختراع می کنند، صنعت و کسب می کنند،( اما خلق نمی کنند) و من برای آن ها کلمه خلق را اطلاق نمی کنم و از آن چه که در [[کتاب خدا]] نسبت به این موضوع بیان و حدود آن تعیین شده است، تعدی نمی کنم.