سجده بر زمین و استفاده از مهر (مقاله)

انسان در حال سجده از هر حال دیگر به خدا نزدیک‌تر است، سجده‏‌های طولانی برای خدا، روح و جان انسان را پرورش می‏دهد و بارزترین نشانه ‏های عبودیت و خضوع در پیشگاه پروردگار است. به همین دلیل در هر رکعت نماز دستور دو سجده داده شده است، و سجده شکر و سجده‏ های واجب و مستحب تلاوت قرآن نیز از بارزترین مصادیق سجده است. سجده هم امر مهمی است و هم دارای شرایط و آدابی، که یکی از شرایط آن چیزی است که می توان برای و بر آن سجده کرد، در داسلام سجده جز برای خدا جایز نیست، اما سجده بر چه چیزی درست و بر چه چیزی نادرست است؟

سجده بر زمین و استفاده از مهر

اهمیت سجده

در حدیث آمده که هیچ کار انسان برای شیطان ناراحت‏‌کننده‏‌تر از سجده نیست، و در حدیثی دیگر پیغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) به يکى از ياران خود فرمود: «وَ إِذَا أرَدْتَ أنْ يَحْشُرَکَ اللهُ مَعِى يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأطِلِ السُّجُودَ بَيْنَ يَدَىِ اللهِ الوَاحِدِ الْقَهّارِ»اگر مى‏خواهى در قيامت با من محشور شوى براى خداوند قهّار سجده‏هاى طولانى بجا آور

سجود مختص خداست

جمله‏ (لَهُ يَسْجُدُونَ) و همچنين تعبير (وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) با توجه به مقدّم شدن «للّه» در جمله مزبور، آيه دلالت بر حصر دارد يعنى همه و همه در آسمان و زمين فقط براى خدا سجده مى‏کنند! جالب‌توجه این‌که در کتاب «وسائل الشيعة» در ابواب سجده نماز، بابى تحت عنوان «عدم جواز السجود لغير الله» ذکر شده و در آن هفت حديث از پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) و امامان معصوم نقل شده است که سجده براى غير خدا جايز نيست. از اين سخن در بحث‏هاى آينده نتيجه‏گيرى می‌کنیم.

سجده شرایط و آدابی دارد که یکی از آنها چیزی است که می‌توان بر آن سجده کرد

فقهاى اهل‌سنت عموماً معتقد به جواز سجده بر همه چيز هستند البتّه گروهى از آنان سجده بر آستين لباس يا گوشه عمامه و مانند آن را استثنا کرده و جايز ندانسته‏ اند. پیروان مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) متّفقاً بر اين عقيده هستند که تنها بر دو چیز می توان سجده کرد: زمين و آنچه از زمين مى‏رويد، به‌شرط آن که خوردنى و پوشيدنى نباشد مانند برگ و چوب درختان و حصير و بوريا و امثال آنها.

پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به استناد رواياتى که از رسول خدا (صلی‌الله عليه و آله) و ائمّه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و عمل صحابه نقل شده، بر اين عقيده اصرار دارند، لذا در مسجدالحرام و مسجد پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) ترجيح مى‏دهند روى فرش‏ها سجده نکنند بلکه روى سنگ‏ها سجده کنند و گاه حصيرى همراه خود مى‏آورند و روى حصير سجده مى‏کنند.

در مساجد ايران و عراق و کشورهاى شيعه‏نشين که تمام مساجد مفروش است، قطعه خاکى را به نام «مهر نماز» درست کرده و آن را روى فرش گذارده و بر آن سجده مى‏کنند تا پيشانى که اشرف اعضاى انسان است، در پيشگاه خداوند به خاک ساييده شود و نهايت تواضع در پيشگاه خدا به عمل آيد. گاه اين قطعه خاک را از تربت شهيدان انتخاب مى‏کنند که يادآور جانفشانى‏هاى آنها در راه خدا باشد و حضور قلب بيشترى در نماز حاصل کنند، و تربت شهيدان کربلا را بر ديگران ترجيح مى‏دهند، ولى نه هميشه مقيّد به تربت هستند و نه خاک، بلکه همان‏طور که گفته شد بر سنگ‏هاى کف مساجد- مانند مسجد الحرام و مسجد النبى (صلی‌الله عليه و آله)- به راحتى سجده مى‏کنند. (دقّت کنيد)

=== احاديث و سیره پيامبر اسلام (صلی‌الله عليه و آله) ===

الف) حديث معروف نبوى در مورد سجده بر زمين‏

اين حديث را شيعه و اهل سنّت از پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) نقل کرده‏اند که‏ فرمود: «جُعِلَتْ لِىَ الأرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً؛ زمين براى من محلّ سجده و طهارت (تيمّم) قرار داده شده است». بعضى گمان کرده‏اند معناى حديث آن است که سراسر روى زمين محلّ عبادت پروردگار است و انجام عبادات، مخصوص محلّ معيّنى نيست، آن گونه که يهود و نصارى گمان مى‏کرده‏اند که عبادت حتماً بايد در کليسا و معابد خاص انجام گردد، ولى اين تفسير با کمى دقّت با معناى واقعى حديث سازگار نيست، زيرا پيامبر فرمود: «زمين هم طهور است و هم مسجد» و مى‏دانيم آنچه طهور است و با آن مى‏توان تيمّم کرد، خاک و سنگ زمين است، بنابراين سجده‏گاه نيز بايد همان خاک و سنگ باشد.

اگر پيامبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) مى‏خواست آن معنا را که جمعى از فقهاى اهل‌سنت از حديث استفاده کرده‏اند، بيان کند بايد بگويد: «جعلت لى الارض مسجداً و ترابها طهوراً؛ سرتاسر زمين براى من مسجد است و خاک آن وسيله طهارت و تيمم» ولى چنين نفرمود.

بنابراين شکّى نيست که مسجد در اينجا به معناى سجده‏گاه است و سجده‏گاه بايد همان چيزى باشد که بتوان بر آن تيمّم کرد. پس اگر شيعيان مقيّد هستند بر زمين سجده کنند و سجده بر فرش و مانند آن را مجاز نمى‏دانند، کار خطايى نکرده‏اند، چون به دستور رسول‌الله (صلی‌الله عليه و آله) عمل مى‏کنند.

ب) سيره پيامبر

(صلی‌الله عليه و آله) از روايات متعدّدى استفاده مى‏شود که پيامبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) نيز بر زمين سجده مى‏کرد، نه بر فرش، لباس و مانند آن. در حديثى از أبو هريره مى‏خوانيم که مى‏گويد: «سجد رسول الله فى يوم مطير حتّى أنّى لانظر إلى أثر ذلک فى جبهته و ارنبته؛ رسول خدا را در يک روز بارانى ديدم که بر زمين سجده مى‏کرد و اثر آن بر پيشانى و بينى او نمايان بود». اگر سجده بر فرش و پارچه جايز بود، لزومى نداشت آن حضرت در روز بارانى بر زمين سجده کند.

عايشه نيز مى‏گويد: «ما رأيت رسول الله متقياً وجهه بشى‏ء؛ من هرگز نديدم پيامبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) (به هنگام سجده) پيشانى خود را به چيزى بپوشاند». ابن حجر در شرح اين حديث مى‏گويد: اين حديث اشاره به اين است که اصل در سجده اين است که پيشانى به زمين برسد ولى در موقع عدم توانايى واجب نيست.

در روايت ديگرى از ميمونه (همسر ديگر رسول خدا) آمده است: «و رسول‌الله يصلى على الخُمرة فيسجد؛ پيامبر بر قطعه حصيرى نماز مى‏خواند و سجده مى‏کرد».

بديهى است مفهوم حديث اين است که پيامبر بر همان سجّاده حصيرى سجده مى‏کرد. روايات متعدّدى در منابع معروف اهل سنّت آمده است که پيامبر بر «خمره» نماز مى‏خواند، (خُمره حصير کوچک يا سجّاده‏اى است که از برگ درخت نخل مى‏بافتند).

سيره صحابه

1- جابر بن عبد الله انصارى

مى‏گويد: «کنت اصلّى مع النبى (صلی‌الله عليه و آله) الظهر فآخذ قبضة من الحصى فاجعلها فى کفّى ثم احولها إلى الکف الأخرى حتّى تبرد ثمّ اضعها لجبينى حتّى اسجد عليها من شدّة الحرّ؛ من با پيغمبر اکرم (صلی‌الله عليه و آله) نماز ظهر مى‏خواندم، مقدارى از سنگريزه‏ها را در يک کف دست مى‏گرفتم و آن را از اين دست به آن دست مى‏کردم تا خنک شود و بر آن سجده کنم، اين کار به خاطر شدّت گرما بود». اين حديث به خوبى نشان مى‏دهد که اصحاب پيامبر (صلی‌الله عليه و آله) مقيّد بودند بر زمين سجده کنند، حتّى براى موقع گرما چاره مى‏انديشيدند. اگر سجده بر زمين لازم نبود اين کار پرزحمت لزومى نداشت.

2- برخی اصحاب به شهادت انس بن مالک

انس بن مالک مى‏گويد: «کنّا مع رسول الله (صلی‌الله عليه و آله) فى شدّة الحرّ فيأخذ أحدنا الحصباء فى يده فإذا برد وضعه و سجد عليه؛ ما در شدّت گرما در خدمت رسول خدا (صلی‌الله عليه و آله) بوديم بعضى از ما سنگريزه را در دستش مى‏گرفت تا خنک شود سپس آن را بر زمين مى‏نهاد و بر آن سجده مى‏کرد». اين تعبير نيز نشان مى‏دهد که اين کار در بين اصحاب رايج بوده است.

3- ابن مسعود

أبو عبيده نقل مى‏کند «أنّ ابن مسعود لا يسجد- أو قال لا يصلّى- إلّا على الأرض؛ عبد الله بن مسعود نماز نمى‏خواند يا گفت: سجده نمى‏کرد، مگر بر زمين». اگر منظور از زمين، فرش باشد احتياج به گفتن ندارد، بنابراين زمين به همان معناى خاک، سنگ، شن و مانند اينهاست.

4- در حالات مسروق بن اجدع

از ياران ابن مسعود آمده است: «کان لا يرخص فى السجود على غير الأرض حتّى فى السفينة و کان يحمل فى السفينة شيئاً يسجد عليه؛ او اجازه نمى‏داد بر غير زمين سجده کنند، حتّى هنگامى که به کشتى سوار مى‏شد، چيزى با خود به کشتى مى‏برد و بر آن سجده مى‏کرد».

5- على بن عبد الله بن عبّاس

على بن عبد الله بن عبّاس به «رزين» نوشت: «ابعث إلىّ بلوح من أحجار المروة عليه اسجد؛ قطعه صافى از سنگ‏هاى «مروه» براى من بفرست تا بر آن سجده کنم».

6- عمر بن عبد العزيز

در نقل ديگرى در کتاب فتح البارى (شرح صحيح بخارى) آمده است: «کان عمر بن عبد العزيز لا يکتفى بالخمرة بل يضع عليها التراب و يسجد عليه؛ عمر بن عبد العزيز قناعت به سجده بر حصير نمى‏کرد بلکه مقدارى خاک بر آن مى‏گذارد و بر آن سجده مى‏کرد». از مجموع اين اخبار مى‏فهميم که سيره اصحاب و تابعین، در قرون نخستين اين بوده است که بر زمين يعنى خاک و سنگ و شن و مانند آن سجده مى‏کردند.

روايتى از امامان اهل‌بیت (علیهم‌السلام)

حديث امام صادق (علیه‌السلام): هشام بن حکم که از ياران دانشمند آن حضرت است سؤال کرد، بر چه چيز مى‏توان سجده کرد و بر چه چيز نمى‏توان سجده کرد؟ امام فرمود: «السُّجُودُ لَا يَجُوزُ إِلَّا عَلَى الأرْضِ أَوْ مَا أنْبَتَتْ الأرْضُ إِلَّا مَا أُکِلَ أوْ لُبِسَ‏؛ سجود جايز نيست مگر بر زمين يا چيزى که از زمين مى‏رويد، مگر خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها».هشام مى‏گويد: گفتم فدايت شوم حکمت آن چيست؟

فرمود: «لَانَّ السُّجُودَ هُوَ الْخُضُوعُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا يَنْبَغِى أنْ يَکُونَ عَلَى مَا يُؤْکَلُ وَ يُلْبَسُ لَانَّ أبْنَاءَ الدُّنْيَا عَبِيدُ مَا يَأْکُلُونَ وَ يَلْبَسُونَ وَ السَّاجِدُ فِى سُجُودِهِ فِى عِبَادَةِ اللهِ فَلَا يَنْبَغِى أنْ يَضَعَ جَبْهَتَهُ فِى سُجُودِهِ عَلَى مَعْبُودِ أبْنَاءِ الدُّنْيَا الَّذِينَ اغْتَرُّوا بِغُرُورِهَا ؛ زيرا سجود خضوع براى خداوند متعال است و سزاوار نيست بر خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها سجده کرد، زيرا دنياپرستان بنده خوردنى‏ها و پوشيدنى‏ها مى‏باشند و کسى که سجده مى‏کند در حال سجود مشغول عبادت خداست. بنابراين سزاوار نيست پيشانى را در سجده‏اش بر چيزى بگذارد که معبود دنياپرستانى است که فريفته زرق و برق دنيا هستند.

سپس امام افزود:«وَ السُّجُودُ عَلَى الأرْضِ أَفْضَلُ لَانَّهُ أبْلَغُ لِلتَّوَاضُعِ وَ الْخُضُوعِ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏؛ سجده بر زمين افضل است، چرا که تواضع و خضوع در برابر خدا را بهتر نشان مى‏دهد».

منابع

مکارم شيرازى، ناصر، شيعه پاسخ مى گويد، 1جلد، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام - قم - ايران، چاپ: 8.