جریان‌شناسی سلفیه در عربستان سعودی (مقاله)

جریان‌ شناسی سلفی‌های سعودی عنوان مقاله‌ای به زبان فارسی است که ناظر به شناخت جریانات سلفی گرای چند دهه اخیر عربستان سعودی است.

الف. جریان وهابیت سنتی

این جریان عمده‌ترین و گسترده‌ترین جریان موجود در عربستان سعودی است. برخی از افراد وابسته به این جریان عبارتند از:

ب. جریان سروریه / قطبیه

«سروریه» یکی از جریان‌های نوین سلفی است که از زمره گروه‌های فعال در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شناخته می‌شود. این جریان از زمره جریان‌های فعال در عرصه بیداری اسلامی شناخته می‌شود و در دهه هشتاد میلادی از قرن گذشته به صورتی پرقوت به صحنه آمد. این جریان از جهت فکری بر باورها و آموزه‌های وهابی تکیه دارد. اما رویکرد و ساختارش از اخوان المسلمین متأثر است. چنان‌که، وصف «سروری» از جانب رقبا و معارضان این جریان بر آن اطلاق می‌شود. این عنوان از نام شخصیت محوری و پرچم‌دار این جریان «شیخ محمدسرور زین العابدین بن نایف» اقتباس شده است. چنان‌که، به لحاظ تأثر این جریان از سیدقطب و برادرش، عنوان «قطبی» نیز از طرف رقبا و معارضانش بر این جریان اطلاق می‌شود. این نوشتار به معرفی این جریان می‌پردازد.

شخصیت‌های جریان سروریه در عربستان

اصلی‌ترین شخصیت این جریان در عربستان را می‌توان به صورت زیر معرفی کرد:

شیخ محمدسرور زین العابدین: مؤسس و پدر معنوی

شیخ محمدسرور زین العابدین بن نایف در سال 1938م در سوریه به دنیا آمد. او پیش از آن‌که در دهه شصت میلادی به عربستان بیاید، عضوی در مراتب میانی اخوان المسلمین در سوریه بود. پس از آن به گروه کوچکی پیوست که در درون اخوان المسلمین سوریه از تمایلات قطبی برخوردار بودند. این گروه تحت زعامت «مروان حداد» فعالیت می‌کرد و مروان حداد نخستین کسی بود که به مبارزه مسلحانه دعوت کرد. شیخ محمدسرور پس از دیدن اوضاع درونی اخوان المسلمین در اواسط دهه شصت میلادی تصمیم به خروج از سوریه گرفت و در پی آن به عرستان سعودی مهاجرت کرد. چه‌آن‌که، عمل‌گرایی و پراگماتیسم در آن دوران بر اخوان سوریه غلبه یافته بود. این مسأله حتی در شاخه دمشق به رهبری «عصام العطار» نیز ـ که بیش از دو شاخه حلب و حماة به مسائل اعتقادی اهمیت می‌داد ـ وجود داشت. فعالیت‌های او پس از این مرحله را می‌توان بدین صورت برشمرد: 1. بیش از هشت سال فعالیت در عربستان به عنوان استاد در «معهد بریدة العلمی»؛ 2. عزیمت به کویت و اقامت در آنجا به مدت چهار سال؛ 3. انتقال به لندن و توسعه فعالیت‌های فرهنگی در آنجا؛ 4. انتقال به عمّان پایتخت اردن در زمان جنگ دوم خلیج فارس. برخی از فعالیت‌های شیخ محمدسرور در انگلیس عبارتند از: 1. تأسیس «مرکز مطالعات سنت نبوی(ص)» در شهر بیرمنگام انگلیس؛ 2. تأسیس نشریه «السنة النبویة». شایان ذکر است که این نشریه در مقطع جنگ دوم خلیج فارس تأثیر چشم‌گیری در ماجرای تقابل با دولت سعودی از خود بر جای نهاد. در این زمان شیخ محمدسرور در عمان پایتخت اردن استقرار داشت. شیخ محمدسرور پدر معنوی جریان سروریه و مؤسس آن، شخصیت تأثیرگذاری بوده است که تأثیر فراوانی در ساحت فعالیت‌های سلفی ـ اخوانی داشته است. گوآن‌که، در مراحل بعدی حضور اندکی در عرصه عمومی و فعالیت رسانه‌ای از خود نشان داده است. این حضور اندک نیز عمدتاً از طریق حضور در برنامه ماهواره‌ای «مراجعات» انجام گرفته است که توسط نویسنده و متفکر فلسطینی و مسلمان دکتر «عزام التمیمی» ـ مدیر معهد دراسات الفکر السیاسی در لندن ـ برگزار می‌شده است. شایان ذکر است که این برنامه ماهواره‌ای نیز که در لندن اجرا می‌شده‌، به عنوان فعالیت سازمانی اخوان المسلمین تلقی می‌شده است. این شخصیت پر سر و صدا از مخالفان سرسخت داعش بود که در 2019م فوت کرد.

محمد الدرویش

محمد الدرویش را می‌توان نظریه‌پرداز اصلی جریان سروریه در عرصه تربیت دانست.

عبدالعزیز الجلیل

عبدالعزیز الجلیل بنیان‌گذار یکی از کتابخانه‌های جریان سروریه در ریاض دانست.

عبدالعزیز عبداللطیف

عبدالعزیز عبداللطیف استاد معروف اعتقادات در دانشگاه امام ... است. چنان‌که او نقش ضمانت کننده مشروعیت این جریان در میان وهابیان را دارد.

مراکز و رسانه‌های جریان سروریه

جریان سروریه به تدریج رسانه‌های مختلفی را در خدمت گرفته است. از آن جمله:

ج. جریان حدادیه

حدادیه به جریانی از وهابیت گفته می‌شود که برخی دیگر از آنان را متهم به ارجاءگرایی می‌کنند. بدین صورت، آنان خواهان تقویت معیارهای مذهبی در مسائل مربوط به ایمان و کفر و خواهان پرهیز از تساهل مذهبی در جامعه اسلامی هستند. بدین صورت، ضوابط مورد نظر آنان در مقوله ایمان و کفر مقتضی تکفیر کسانی است که عمل را متمایز از ایمان می‌دانند. از جانب طرف‌داران این جریان گفته می‌شود که عنوان «حدادیه» عنوانی است که از طرف مخالفان و به تعبیر دیگر از طرف «مرجئه عصر» بدون ارائه تعریف منضبط از این عنوان، بر آنها اطلاق می‌شود.

ادوار حدادیه

احمد بن یحیی الزهرانی در جزوه «اطوار الحدادیة» چهار مرحله در تطور این جریان معرفی کرده است: مرحله نخست: مرحله ابراز طعن نسبت به شخصیت‌های پیشین مانند نووی، ابن حجر، شوکانی و نسبت به برخی شخصیت‌های معاصر مانند آلبانی. مرحله دوم: مرحله توسعه محدود طعن نسبت به کسانی مانند ربیع المدخلی. مرحله سوم: مرحله توسعه طعن نسبت به همه کسانی که تارک الصلاة را تکفیر نمی‌کنند. در این مرحله، بسیاری از شخصیت‌های مشهور و اهل حدیث پیشین را به ارجاءگرایی یا به تجهم متهم کردند. مرحله چهارم: مرحله توسعه طعن نسبت به نصوص کتاب و سنت.

شخصیت‌های اصلی در جریان حدادیه

برخی از افراد مربوط به این جریان عبارتند از:

ابوعاصم عبدالله بن صوان الغامدی

شکل‌گیری این جریان بر اساس درگیری‌های فکری حادّی با مخالفان رقم خورده است. چنان‌که به طور‌ نمونه: 1. عبدالله الغامدی کسانی مانند آلبانی را متهم به ارجاء و تجهم (مذهب جهم بن صفوان) می‌کند. 2. ابوعاصم الغامی در مقاله «تصحیح حدیث عبد الله بن شقیق» با تأیید این شخیص تاریخی، برخی از باورهای خود را در تأیید حدادیه برجسته کرد. 3. پس از انتشار برخی نقدها بر این نوشته، او در مقاله زیر مبادرت به نگارش پاسخ به آنها کرد: «تعلیق على ما کتب من ردود وتعلیقات على تحقیقی لأثر عبد الله بن شقیق». این نوشته نیز از جانب فردی چون منجد الحداد این پاسخ را دریافت کرد: «وقفات مع عبد الله صوان الغامدی الطویلب المتجاسر على العلم وأهله». در این میان، احمد بازمول نیز از زمره کسانی است که علیه ابوعاصم الغامدی سخن گفته یا به صورت مکتوب قلم زده است. از آن جمله در مقاله: «یا ابن صوان الغامدی : تراجع عن الباطل أم تلاعب بالحق ! والتراجع للخلف أم للأمام».

برخی مخالفان عبدالله الغامدی

1. احمد بازمول؛ 2. منجد الحداد

برخی حامیان عبدالله الغامدی

فالح بن نافع الحربی: (أبی عبد الرحمن فالح بن نافع الحربی)

شخصیت‌های فرعی جریان حدادیه

برخی از شخصیت‌های فرعی عبارتند از:

عماد فراج

برخی از نگاشته‌های عماد فراج در دفاع از باورهای جریان حدادیه و نقدهایی که به مخالفان این گروه نگاشته است، عبارتند از: 1. رسالة إلى أتباع ربیع المدخلی؛ 2. طعن ربیع المدخلی فی أثر عبدالله بن شقیق؛ 3. حمیر المدخلی؛ 4. جحش المدخلی؛ 5. وقاحة المدخلی؛ 6. نباح ربیع المدخلی؛

به‌طور طبیعی، نوشته‌های او ـ که ادبیات و عناوین هتاکانه و فحاشانه‌ای دارد ـ در برخی از پاسخ‌ها را از جریان مدخلی به دنبال داشت.

سایت‌ها و پایگاه‌های جریان حدادیه

اندیشه‌های این جریان در سایت‌ها، منتدی‌ها (= کلوپ) و پایگاه‌های زیر ترویج می‌شود: . سایت «الاثری»؛ .منتدى الآفاق؛ منتدى المغرب الأقصى؛ منتدى دعوة الحق؛ منتدى الأثری؛ منتدى الأمر الأول؛ پایگاه عماد فراج؛ و ... .

د. جریان مدخلیه

برخی از افراد مربوط به این جریان که متهم به گرایش‌های ارجائی شده‌اند، عبارتند از:

ربیع المدخلی

برخی از نگاشته‌های ربیع المدخلی علیه جریان حدادیه عبارتند از: . «متعالم مغرور یرمی جمهور أهل السنة وأئمتهم بالإرجاء؛ رد على عادل حمدان الغامدی». . پس از انتشار مقاله‌ای از عبدالله الغامدی تحت عنوان «تصحیح حدیث عبد الله بن شقیق» در دفاع از این شخصیت حدیثی، ربیع المدخلی مقاله‌ای را به این عنوان علیه جریان حدادیه منتشر کرد: «الحدادیة تتسقط الآثار الواهیة والأصول الفاسدة وهدفها من ذلک تضلیل أهل السنة السابقین واللاحقین». در مقابل، کسی مانند عماد فراج نیز پاسخ‌ها و حمله‌های تندی را متوجه ربیع المدخلی کرد. از آن جمله مقاله‌هایی با عنوان «حمیر المدخلی»، «جحش المدخلی»، «وقاحة المدخلی» در برخی سایت‌ها مانند «السلفیه» منتشر شد که ادبیات تند و هتاکانه‌‌ای داشت. چنان‌که، سایت «سحاب السلفیه» نیز مبادرت به نشر برخی پاسخ‌ها به او کرد.