واصلیه

واصلیه، از فرق متقدم معتزلی است که به پیروان ابوحذیفه واصل بن عطاء، معروف به الغزال گفته می‌شود. وی پایه گذار مکتب اعتزال در جهان اسلام بود.

شرح حال واصل

واصل در سال 80 هجرى در مدينه متولد شد و در سال 131 هجرى در بصره در گذشت. زندگی وی در بصره شکل گرفت. مدتى شاگرد ابو الهاشم عبد الله بن محمد بن حنفيه و حسن بصرى بود.از او تصانيف بسياری نقل شده است از جمله:«اصناف المرجئه»، «المنزلة بين المنزلتين»، «معانى القرآن»، «طبقات اهل العلم و الجهل»، «السبيل الى معرفة الحق».

علت اعتزال واصل

بهانه اعتزال واصل از حلقه درسی حسن بصری، مناقشه در باره احکام مربوط به مرتکبین گناهان کبیره بود. حسن بصرى و پیروانش معتقد بودند مسلمانى كه مرتکب گناه کبیره شود،اگر به خدا و كتاب هاى آسمانى ايمان داشته باشد، فاسق است و فسق وى نام ايمان و اسلام را از او نفى نمى‏ كند. اما واصل می گفت مسلمانی که مرتکب فسق شود نه مومن است و نه کافر. چون حسن بصرى بدعت واصل را شنيد، او را از مجلس خود دور کرد. ( و بنا بر برخی دیگر از نقل ها واصل خود از مجلس درس حسن بصری فاصله گرفت) سپس وی و پیروانش پای یکی از ستون های مسجد بصره حلقه درس جدایی تشکیل دادند و از این جهت به «معتزله» يعنى كناره‏ گيران معروف شدند. ref>مشکور محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی، سال 1372 شمسی، چاپ اول، ص 454 با ویرایش و اصلاح عبارات</ref>

اعتقادات

شرح عقاید فرقه واصلیه را می بایستی در افکار موسس آن یعنی واصل بن عطا جستجو کرد. اکنون به برخی از مهم ترین آرای وی اشاره خواهد شد.

توحید از منظر واصل

توحید از بنیادی ترین اصول اعتقادی اهل اعتزال به شمار می رود تا آن جا که واصل و پیروانش خود را موحده نامیده اند. واصل بن عطا منکر قدیم بودن برخی از صفات ایجابی خداوند نظیر علم قدرت اراده بود، زیرا می گفت که اگر معتقد به قدیم بودن صفات باشیم باید به به جدایی صفات از ذات نیز ملتزم باشیم و نتیجه این جدایی موجب موجب تعدد اله می شود و چون این لازمه باطل است، در نتیجه قدیم بودن صفات خداوند هم باطل و نفی می‌شود.

عدل از منظر واصل بن عطا

تظاهرات و نیز تراوشات اعتقادی و فکری واصل بن عطا و یارانش و به طور کل معتزلیان، بر پایه عدل نهاده شده است، زیرا همه مذاهب در فهم توحید هیچ گونه تشکیکی را به خود راه نمی دهند، اما عدل و ملازمات آن، تابلو اختصاسی تفکر معتزله است. و بر همین اساس به عدلیه معروف شده اند. واصل بن عطا می گوید که اعتقاد به عدالت خداوند متعال و نفی ظلم از او، از اصول و پایه‌های عدل در عقیده اسلامی است که لوازم خاص خود را می‌طلبد. از لوازم این عقیده، آزادی اراده و اختیار انسان است. بدین معنا که انسان خالق افعال و اعمال خود است. به همین دلیل انسان ها مستحق عقاب و یا ثواب می‌شوند. به عقیده وی اگر مسئله عدل را نپذیریم، پس باید خداوند را خالق همه افعال از جمله افعال انسان ها بدانیم و لازمه این سخن آن است که اگر فعل شر و گناهی از ما سر زد، باید بگوییم که خداوند خالق آن افعال بوده است.این نتیجه تفکر جبر گرایانه است.

منزلة بین المنزلتین

این اصل از اصول معروف واصل بن عطا و پیروانش می باشد. پیشینه این اصل به این موضوع باز می گردد که خوارج بر اساس اعتقادات خویش مرتکب گناه کبیره را کافر و مشرک می خواندند مرجئه معتقد بودند که ایمان از عمل جدا است. بنا بر این، ارتکاب گناه کبیره به ایمان کاری ندارد. اما واصل بن عطا به عنوان بنیانگذار مکتب کلامی معتزله، نظریه دیگری را مطرح کرد. معتقد بود که ایمان مجموعه‌ای از ویژگی‌ها است و آن اعتقاد قلبی همراه با اقرار زبانی و عمل در ارکان و جوارح است. از طرف دیگر می گفت که بین اعتقاد از یک سو و ایمان و عمل از سوی دیگر تلازم وجود دارد. از این رو نمی‌توان به صرف این که کسی گناه کبیره انجام داده است، اما در قلبش ایمان دارد و اقرار هم می‌کند، چنین شخص کافر یا مومن باشد بلکه از نگاه واصل این شخص فاسق است.

نبوت از دیدگاه واصل بن عطا

بر اساس اعتقاد واصل بن عطا، عنوان نبوت به شکل امانت به کسی داده می شود که وفاء به آن و قبول و ثبات در این راه، از او مشاهده شود. بر این اساس، نبوت مسئله ای جبری نیست، زیرا خداوند در قرآن می فرماید: که خدا بهتز می‌داند که رسالتش را در کجا قرار دهد. بنا بر این، پیامبری انبیاء بر اساس این شیوه به آنان واگذار شده است.

عقیده واصل در باره قدر

واصل بن عطا مطابق با مشی خاص معتزلی اش معتقد بود که خداوند حکیم و عادل است و هیچ ظلم و فعلی که متصف به شر باشد از او صادر نمی شود. می گفت که محال است خداوند بندگانش را به انجام فعلی وادار کند و آن گا خود خلافش را اراده کند. واصل بن عطا معتقد بود که انسان فاعل خیر و شر است. مومن و کافر می شود. اطاعت و معصیت از او سر می زند. او می گفت خداوند هیچ بنده ای را مجبور نمی کند که مرتکب شر یا ظلمی شود. بلکه می گفت که خداوند فعل اصلح را برای بنده اش تدبیر می کند معتقد بود که انسان دارای اختیار و اراده آزاد است.

امامت از دیدگاه واصل بن عطا

واصل بن عطاء قریشی بودن را از شرایط امامت نمی‌دانست. او می‌گفت که امام می‌تواند غیر قریشی هم باشد.