حرم مکه

محدوده

واژه حرم در چند آیه قرآن ذکر شده است که مفسران مراد از آن را در بیش‌تر موارد، حرم مکّی شمرده‌اند [۴۶][۴۷] [۴۸]

شماری از مفسران مراد از مسجدالحرام و مقام ابراهیم و کعبه و مکه را در برخی آیات ، محدوده حرم دانسته‌اند [۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵] [۵۶]

طبق احادیث، محدوده حرم تا فراز آسمان‌های هفت‌ ‌گانه و تا فرود زمین‌های هفت‌ ‌گانه است و تا روز قیامت حرم باقی می‌ماند. [۵۷][۵۸][۵۹]

شکستن حرمت حرم، موجب نفرین خدا و تمام پیامبران است. [۶۰]

بنابر حدیثی، پیامبراکرم شفاعت خود را برای حج‌گزارنده‌ای که در حرم بمیرد، تضمین کرده است. [۶۱][۶۲][۶۳]

حدود منطقه حرم از دیرباز معهود بوده است؛ از این ‌رو، درباره تعیین محدوده آن احادیث اندکی وجود دارد.

طبق یکی از این احادیث، طول و عرض حرم یک برید (چهار فرسخ) است و مسجدالحرام در مرکز آن قرار دارد. [۶۴]

بر پایه گزارش‌های تاریخی، نخست حضرت ابراهیم علیه‌السلام طبق وحی و با راهنمایی جبرئیل، محدوده حرم را علامت‌گذاشت. [۶۵][۶۶][۶۷][۶۸][۶۹]

محل نصب ستون‌ها و فاصله هریک از حدود تا مسجد الحرام به شرح زیر است:

۱. مسیر جده به مکه، در حدیبیه (شمیس) بیست کیلومتر.

۲. مسیر مدینه به مکه، در تنعیم، شش کیلومتر.

۳. مسیر جعرانه به مکه، در بطن نَمِره، پانزده کیلومتر.

۴. راه عراق از ذات عرق به مکه، در وادى نخله، نوزده کیلومتر.

۵. راه طائف از عرفات به مکه، در مزدلفه ۲۱ کیلومتر.

۶. مسیر یمن به مکه، در اضاءَة لبن، دوازده کیلومتر. [۷۰]

مراد از امن بودن

در آیات متعدد، [۷۱][۷۲] سرزمین یا حرم مکه امن خوانده شده است (حَرَمآ آمِناً).

در شماری از آیات، دعای حضرت ابراهیم علیه‌السلام برای این‌که خداوند سرزمین مکه را امن قرار دهد، ذکر شده است. [۷۳][۷۴]

در آیه ۱۲۵ سوره بقره ، وصف امن برای «البَیت» آمده که برخی مفسران مراد از آن را حرم مکه دانسته‌اند.

درباره آن‌که مراد از امنیت حرم در قرآن چیست، در احادیث و تفاسیر آرای گوناگونی مطرح شده است.

برخی مفسران این تعبیر را از باب اخبار و حاکی از واقعیتی دانسته‌اند که در منطقه حرم وجود دارد.

به بیان دیگر، مراد از آن را امنیت تکوینی ذکر کرده‌اند، یعنی در امان بودن منطقه حرم از حوادث ناگوار و عذاب دنیوی و اخروی. [۷۵][۷۶][۷۷] [۷۸]

در برخی احادیث نیز مراد از امنیت حرم، در امان بودن حیوانات آن از صدمه دیدن و شکار شدن به وسیله حیوانات دیگر و نیز کسانی که وارد آن‌جا می‌شوند، امنیت اهل حرم از قتل و غارت و مصونیت آنان از عذاب الهی در دنیا و آخرت و مانند این‌ها ذکر شده است. [۷۹][۸۰][۸۱][۸۲][۸۳]

برخی مفسران مراد از امنیت حرم را امنیت تشریعی و آن را حاکی از فرمان الهی به رعایت کردن قداست حرم و احکام مربوط به آن دانسته‌اند، زیرا وقوع حوادثِ مخلّ امنیت، از قبیل جنگ و سیل و زلزله ، در این منطقه انکارناپذیر است.

البته به نظر آنان، شماری از آیات مزبور ناظر به تشریعِ احکامِ مربوط به محدودیت‌های حرم در شرایع پیشین، از جمله شریعت حضرت ابراهیم علیه‌السلام، است [۸۴][۸۵][۸۶] [۸۷] [۸۸] [۸۹] [۹۰]

در برخی احادیث، مراد از امنیت حرم، مصادیقی از امنیت تشریعی و احکام مربوط به آن دانسته شده، مانند حرمت شکار حیوانات و سلب امنیت از آنان و حرمت اجرای حدود و قصاص بر جنایتکاری که در خارج از منطقه حرم مرتکب جنایتی شده است. [۹۱][۹۲][۹۳][۹۴][۹۵]

برخی مفسران مُفاد آیه ۹۷ سوره آل‌عمران را مربوط به ایمن بودن پناهندگان به حرم در زمان پیش از اسلام دانسته‌اند که در اسلام منسوخ شده است. [۹۶][۹۷][۹۸][۹۹]

بنابر آیه ۵۷ سوره قصص ، نیز خداوند ثمرات تمام سرزمین‌ها را در مکه فراهم آورده است. [۱۰۰][۱۰۱]

روند بازسازی

پس از حضرت ابراهیم، اسماعیل علیه‌السلام نشانه‌های حرم را بازسازی کرد.

عصر جاهلیت

در عصر جاهلیت ، عدنان بن اُدَد و قُصَیّبن کِلاب به این کار مبادرت کردند. قریش نیز در آغاز بعثت پیامبر نشانه‌های حرم را بازسازی کردند.

۷.۲ - پس از فتح مکه

پس از فتح مکه در سال هشتم، تمیم بن اسد خزاعی و اسود بن خلف قرشی زُهری ، به دستور پیامبراکرم، نشانه‌های حرم را تعمیر و بازسازی نمودند.

۷.۳ - زمان خلفا

در ادوار بعد نیز کسانی به دستور برخی خلفا ــاز جمله عمر بن خطّاب (سال ۱۷)، عثمان بن عفان (سال ۲۶)، معاویة بن ابی‌سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰)، عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵ـ ۸۶) و مهدی عباسی (حک: ۱۵۸ـ۱۶۹) ــ نشانه‌های حرم را بازسازی و تکمیل کردند. [۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶] پس از دوره مهدی عباسی، نشانه‌هایی که بر روی کوه‌ها بودند بازسازی نشدند و تنها آن‌ها که در راه‌های ورودیِ مکه (یعنی مسیرهای مدینه ، یمن ، عراق ، طائف ، جعرانه و جده ) قرار داشتند، مرمت شدند. [۱۰۷]

۷.۴ - ادوار دیگر

در ادوار بعد نیز کسانی به بازسازی یا ساختن نشانه‌های حرم اقدام کردند، از جمله راضی عباسی در ۳۲۵؛ مظفر بن ابوبکر ، پادشاه ایوبی، در ۶۱۶؛ ملک مظفر یوسف بن عمر ، حاکم یمن، در ۶۸۳؛ قایتبای محمودی ، از پادشاهان چرکس‌های مصر ، در ۸۷۴؛ [۱۰۸] شریف‌زید بن محسن ، امیر مکه، در ۱۰۷۳؛ و سلطان عبدالمجید اول عثمانی در ۱۲۶۲. [۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱]

۷.۵ - دوران آل سعود

بازسازی نشانه‌ها در دوران آل‌سعود نیز ادامه یافت. عبدالعزیز ، مؤسس سلطنت سعودی، در ۱۳۴۳ دو نشانه موجود در مسیر جده و پس از او، پسرش سعود در ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ش دو نشانه در منطقه شمیسی، در ۱۳۷۷/ ۱۳۳۷ش دو نشانه در مسیر طائف و در ۱۳۸۳/ ۱۳۴۲ش نشانه‌هایی را در سمت عرفه بازسازی یا بنا کردند. همچنین خالدبن عبدالعزیز دو نشانه در مسیر طائف و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت و فهدبن عبدالعزیز در ۱۴۰۴/ ۱۳۶۲ش دو نشانه جدید در وادی تنعیم بنا کرد. [۱۱۲][۱۱۳] در سال‌های ۱۳۸۰/۱۳۳۹ش، ۱۳۸۴/۱۳۴۳ش و ۱۴۰۰/ ۱۳۵۹ش گروه‌هایی از صاحب‌نظران برخی نشانه‌های حرم را بررسی کردند. [۱۱۴]

علائم

در احادیث، علاوه بر احکام مربوط به حرم، به ویژگی‌هایش و آداب حضور در آن اشاره شده است. در متون حدیثی و تاریخی، به نشانه‌هایی که محدوده حرم مکه را مشخص می‌کنند، اَعلام، اَنصاب، مَنار، مَعالم، اَزلام و اَمْیالِ حرم گفته شده است. [۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸] در منابع مربوط به نشانه‌های حرم، تنها به فواصل نشانه‌ها در راه‌های اصلی مکه پرداخته شده و میزان آن‌ها، به میل یا ذراع ، ذکر شده است. [۱۱۹][۱۲۰][۱۲۱][۱۲۲] فاسی [۱۲۳] اقوال مختلف را در این باره ذکر کرده و علت اختلاف اقوال را امور گوناگونی دانسته است، از جمله اختلاف‌نظر درباره مبدأ اندازه‌گیریِ فواصل (که به نظر برخی درهای مسجدالحرام بوده است و به نظر شماری دیگر دروازه مکه، مانند بابُ الشَبیکه)، اختلاف نظر درباره طول دقیق هر میل و زراع، و دقت‌کردن یا نکردن در اندازه‌گیری با طناب و در نظر گرفتن پستی و بلندی زمین. عبدالملک بن عبداللّه بن دهیش [۱۲۴] نشانه‌های حرم را ۹۳۴ عدد تخمین زده است. بیشتر این نشانه‌ها بر ۴۵کوهی که مکه را احاطه کرده است قرار دارد، زیرا علاوه بر این‌که مشاهده اَعلام موجود در بلندی‌ها آسان‌تر است، ساختن آن‌ها در زمین‌های هموار، به دلایلی از جمله شنی بودن زمین، آنان را در معرض تخریب قرار می‌دهد. فاصله نشانه‌ها از یکدیگر پنجاه تا دویست متر است. عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش [۱۲۵] فاصله آن‌ها را تا مسجدالحرام با واحد متر محاسبه کرده است. مصالح به‌کار رفته در نشانه‌های نوساز، سنگ مرمر و سیمان و در نشانه‌های قدیمی، سنگ و گچ است. طبق محاسبات او، [۱۲۶] مساحتِ حرم مکه ۳۰۰، ۵۵۰ مترمربع است. [۱۲۷]

تألیفات

برخی مورخان متقدم درباره محدوده حرم مکه به بحث و بررسی پرداخته‌اند، از جمله محمد بن عبداللّه اَزرقی (متوفی ح۲۵۰) در أخبار مکّة و ما جاء فیها مِنَ الآثار، محمد بن اسحاق فاکهی (متوفی ۲۷۲) در أَخبارُ مکّة فی قَدیم الدَّهر وَ حَدیثِه و نیز مورخان دوره‌های بعد، مانند احمد بن عبداللّه طبری (متوفی ۶۹۴) در القِری لِقاصِدِ اُمِّ القُری، محمد بن احمد فاسی مکّی (متوفی ۸۳۲) در شِفاءُ الغَرام بِاَخْبارِ الْبَلَدِ الحَرام، و ابراهیم رفعت‌باشا (متوفی ۱۳۵۳) در مِرْآةُ الْحَرَمَین. اما کامل‌ترین اثر مکتوب درباره نشانه‌های حرم مکّی، کتابِ مصورِ الحرمُ المکّیُ الشَریف و الاَعْلامُ المُحیطَةُ بِه، تألیف عبدالملک بن عبداللّه‌بن دهیش در ۱۴۱۵ است.

احکام

در فقه برای حرم مکّی احکام خاصی مقرر شده که گاه خَصائص‌الحرم نامیده شده و برخی منابع احکامی را که از نوع ممنوعیت است، مَحْظُورت‌الحرم نامیده‌اند [۱۲۸][۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱] البته بیش‌تر فقها این احکام را به ‌طور پراکنده در بخش‌هایی مانند نماز ، حج ، حدود و کفارات مطرح کرده‌اند. برخی از مهم‌ترین احکام خاص حرم مکّی عبارت‌اند از:

۱۰.۱ - عدم جواز سکونت غیرمسلمانان

جایز نبودن سکونت غیر مسلمانان در حرم طبق نظر تمامی فقها، و نیز حرمت ورود آنان به منطقه حرم به نظر همه فقها به جز ابوحنیفه . [۱۳۲][۱۳۳]

۱۰.۲ - وجوب احرام بستن

وجوب احرام بستن برای مسلمانانی که در هر موقع از سال قصد ورود به مکه را دارند در یکی از میقات‌ها ، مگر برای کسانی که به‌طور مکرر به این منطقه تردد دارند، مانند رانندگان. شافعیان احرام را مستحب دانسته‌اند. [۱۳۴][۱۳۵][۱۳۶][۱۳۷]

۱۰.۳ - حرمت کشتن حیوانات

حرمت کشتن حیوانات، به جز حیوانات اهلی (مانند شتر و گاو و گوسفند ) و جانوران آزار رساننده (مانند عقرب و مار و افعی) در منطقه حرم. [۱۳۸][۱۳۹] [۱۴۰] [۱۴۱] ممنوع بودن شکار جانوران زمینی یا راهنمایی شکارچیان و آسیب رساندن به گیاهان در محدوده حرم، به استناد آیات [۱۴۲] و احادیث [۱۴۳]شکار حیوانات وحشىِ غیر دریایىِ حرم حرام و موجب ضمان است. [۱۴۴] [۱۴۵] شکارچى محل ضامن قیمت آن است و شکارچى محرم علاوه بر ضمان قیمت، کفاره آن (قربانی کردن) را باید بدهد و در صورت نداشتن کفاره، ضامن دو برابر قیمت آن است. [۱۴۶] آیا صید حیوانى که مى‌خواهد وارد حرم شود در بیرون حرم بر محل جایز است یا حرام؟ مسئله اختلافى است. متأخران و برخى قدما آن را مکروه دانسته‌اند. [۱۴۷] بنابر مشهور، خوردن حیوان وحشىِ ذبح شده توسط محرم- خواه در حرم یا بیرون حرم- بر محرم و محل حرام است. [۱۴۸] همچنین است حکم حیوانى که محل آن را در حرم ذبح کرده است. [۱۴۹]

۱۰.۴ - حکم قطع گیاه حرم

قطع گیاهان و درختان حرم، جز درختان میوه، خرما، اذخر و آنچه در ملک شخصى روییده حرام است. البته اگر گیاه و درخت قبل از ساختن خانه وجود داشته، کندن و قطع آن جایز نیست. برخى در ثبوت حکم یاد شده براى سایر املاک جز خانه اشکال کرده‌اند. در جواز قطع گیاهان و درختان خشکیده اختلاف است. [۱۵۰] در قطع درختان کفاره نیز ثابت است. کفاره قطع درختان حرم بنابر قول مشهور- بلکه بر آن ادعاى اجماع شده- در درخت بزرگ یک گاو و در درخت کوچک یک گوسفند و در قطع بعض آن، قیمت درخت است. دیگر اقوال در مسئله عبارت است از: عدم لزوم کفاره مطلقا، ثبوت یک گاو به جهت کفاره مطلقا و ثبوت قیمت درخت مطلقا. [۱۵۱] چرانیدن شتر و مانند آن در حرم براى محرم و محل جایز است. [۱۵۲]

۱۰.۵ - حرمت خوردن گوشت حیوانی که نا مشروع شکار شده و جنگ

حرمتِ خوردن گوشت حیوانی که به‌گونه‌ای نامشروع در محدوده حرم شکار شده است. [۱۵۳][۱۵۴] ) حرمتِ جنگ و خون‌ریزی در منطقه حرم [۱۵۵][۱۵۶] و نیز ممنوع بودن حمل اسلحه به نظر برخی فقها. [۱۵۷][۱۵۸] هنگام فتح مکه (سال هشتم هجرت)، خداوند به پیامبراکرم تنها برای ساعتی اجازه نبرد داد. طبق احادیث و نیز گزارش‌های تاریخی، تصمیم قطعی امام حسین علیه‌السلام برای خروج از مکه و حرکت به سوی کوفه ، در روز هشتم ذیحجه ــکه آغاز موسم حج است ــ پیشگیری از ریخته شدن خون ایشان در منطقه حرم و شکستن حریم آن به دست مأموران خلیفه اموی بود، که دستور داشتند در یک غائله و با استفاده از ازدحام حاجیان امام را به قتل برسانند. [۱۵۹] [۱۶۰][۱۶۱] [۱۶۲] [۱۶۳][۱۶۴]

۱۰.۶ - ممنوع بودن خارج کردن سنگ و ریگ و برداشتن اشیای گمشده

ممنوع بودن خارج کردن ریگ و سنگ از محدوده حرم به نظر برخی فقهای شیعه و اهل سنّت [۱۶۵] [۱۶۶] بیشتر شافعیان وارد کردن سنگ و خاک را از منطقه حِلّ به حرم نیز مکروه شمرده‌اند. [۱۶۷]حرمت یا کراهت برداشتن اشیای گمشده در محدوده حرم. [۱۶۸][۱۶۹][۱۷۰]

۱۰.۷ - ممنوع بودن اجرای حد و قصاص

ممنوعیت اجرای حد و قصاص در مورد کسی که در خارج از حرم مرتکب جنایت شده و به حرم پناه آورده است [۱۷۱] و اِعمال برخی محدودیت‌ها درباره او به نظر فقهای برخی مذاهب اسلامی ، از جمله غذا ندادن به وی و خودداری از معامله با او، به منظور وادار کردنش به خروج از حرم و اجرای حد الهی در خارج از حرم. به نظر حنفیان و فقهای شیعه ، جنایتکار در حرم، به سبب شکستن حرمت آن، از این مصونیت برخوردار نیست. [۱۷۲][۱۷۳][۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶]

۱۰.۸ - طلب دین

در اینکه براى طلبکار جایز است از بدهکارى که در بیرون حرم مالى را از او قرض کرده، آن را در حرم مطالبه کند یا نه، اختلاف است. [۱۷۷] برخى گفته‌اند: اگر مدیون براى فراراز پرداخت بدهى به حرم پناه آورده، طلبکار حق مطالبه در حرم ندارد. [۱۷۸]

۱۰.۹ - افزایش دیه و حرمت دفن مشرکان

افزایش دیه در قتل عمد یا غیرعمد که در حرم صورت گرفته باشد، به میزان یک سومِ دیه کامل [۱۷۹][۱۸۰] [۱۸۱] [۱۸۲]حرمت دفن مشرکان در منطقه حرم. شافعیان خارج کردن جسد مشرک را از حرم نیز لازم دانسته‌اند. [۱۸۳][۱۸۴][۱۸۵]

۱۰.۱۰ - حرمت خرید و فروش یا اجاره خانه‌ها

حرمت خرید و فروش یا اجاره خانه‌های حرم مکّی‌ به‌طور کلی یا در موسم حج ، به نظر برخی فقها، به استناد آیه ۲۵ سوره حج و احادیث . [۱۸۶][۱۸۷][۱۸۸][۱۸۹][۱۹۰] بیشتر فقها، با استناد به احادیث، ارتکاب برخی محرّماتِ حرم را موجب پرداختن کفاره دانسته‌اند، هرچند درباره میزان آن اختلاف‌نظر وجود دارد. [۱۹۱] [۱۹۲] [۱۹۳] [۱۹۴] [۱۹۵] [۱۹۶] [۱۹۷] شماری از فقهای اهل سنّت تنها به حرمتِ تکلیفی قائل شده و ثبوت کفاره را نپذیرفته‌اند. [۱۹۸] [۱۹۹] [۲۰۰] علاوه بر ممنوعیت‌های شرعی که بر حضور در حرم مترتب است، ممنوعیت‌ها و الزاماتی نیز برای کسانی که برای حج یا عمره احرام می‌بندند، مقرر شده است. بر پایه احادیث، به سبب قداست ویژه حرم مکّی، کیفر گناهان و پاداش کارهای نیک در آن مضاعف است. حتی نیت انجام دادن گناه در حرم موجب مؤاخذه الهی است. در مقابل، بر انجام دادن برخی کارهای خیر و عبادات (مانند تلاوت قرآن، نماز خواندن و روزه گرفتن) در منطقه حرم تأکید شده و بنابر حدیثی، ثواب آن صد هزار برابر اماکن دیگر است. [۲۰۱][۲۰۲][۲۰۳] فقها، به استناد احادیث، ورود به حرم با پای پیاده و بدون کفش، غسل کردن و وضو گرفتن پیش از ورود به حرم و پس از خروج از حرم، خوشبو ساختن دهان و خواندن دعاهای خاص را مستحب دانسته‌اند [۲۰۴][۲۰۵][۲۰۶] [۲۰۷] دفن مردگان در حرم نیز مستحب به شمار رفته است. [۲۰۸] به نظر بیش‌تر فقهای امامی و مالکی و حنفی ، سکونت و مجاورت در مکه، به سبب ضعف ایمان مردم و قصور آن‌ها در به‌جا آوردن احکام حرم، کراهت دارد. شافعیان و حنبلیان مجاورت را برای کسی که احتمال ارتکاب کارهای ممنوع در مورد او نمی‌رود، مستحب دانسته‌اند. [۲۰۹] [۲۱۰] [۲۱۱][۲۱۲] این اَعمال از جمله کارهای مکروه در حرم مکّی است: طلب کردن بدهی از مدیون، مگر آن‌که مدیون بودن در داخل حرم واقع شده باشد؛ درخواست کردن چیزی از مردم در حرم؛ خواندن شعر ؛ و ضرب و شتم خدمتکار. [۲۱۳][۲۱۴][۲۱۵] [۲۱۶] [۲۱۷]