افزودن پیوند

    بررسی نظریه قرائات سبعه در قرآن از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    جز (جایگزینی متن - 'می اید' به 'می‌آید')
    جز (جایگزینی متن - 'می کنند' به 'می‌کنند')
    خط ۵۵: خط ۵۵:




    1 ابن کثیر مکی ؛ راوی از او:  قنبل وبزی که بایک واسطه از او نقل می کنند .  
    1 ابن کثیر مکی ؛ راوی از او:  قنبل وبزی که بایک واسطه از او نقل می‌کنند .  


    2 نافع مدنی ؛راوی از او: قالون وورش .
    2 نافع مدنی ؛راوی از او: قالون وورش .
    خط ۶۱: خط ۶۱:
    3 عاصم کوفی ؛ راوی از او : أبوبکر شعبة بن عیاش وحفص ، که قرآن موجود تاکنون به این قرائت با روایت حفص می باشد .
    3 عاصم کوفی ؛ راوی از او : أبوبکر شعبة بن عیاش وحفص ، که قرآن موجود تاکنون به این قرائت با روایت حفص می باشد .


    4 حمزة کوفی ؛ راوی از او  خلف وخلاد می باشد که با یک واسطه از او نقل می کنند .   
    4 حمزة کوفی ؛ راوی از او  خلف وخلاد می باشد که با یک واسطه از او نقل می‌کنند .   


    5 -کسائی کوفی که راوی از او  دوری وأبوالحارث می باشند .
    5 -کسائی کوفی که راوی از او  دوری وأبوالحارث می باشند .




    6 -أبو عمرو بن علاء بصری که راوی از اودوری وسوسی می باشند که با یک واسطه از او نقل می کنند .
    6 -أبو عمرو بن علاء بصری که راوی از اودوری وسوسی می باشند که با یک واسطه از او نقل می‌کنند .
        
        
    7 ابن عامر که راوی از او  هشام وابن ذکوان می باشند که با یک واسطه از او نقل می کنند .
    7 ابن عامر که راوی از او  هشام وابن ذکوان می باشند که با یک واسطه از او نقل می‌کنند .


        
        
    خط ۸۸: خط ۸۸:


    ==7-1-لزوم تفکیک  بین قرائات سبعه و روایات سبع احرف==  
    ==7-1-لزوم تفکیک  بین قرائات سبعه و روایات سبع احرف==  
    در کتب روائی فریقین  احادیثی وجود دارد که مفادش نزول قرآن به سبعه احرف می باشد . برخی از عالمان مساله قرائات سبعه را به این نوع احادیث مرتبط دانسته و ادعا می کنند که از جمله ادله اثبات حجیت قرائات قراء سبعه ، روایات مذکور می باشد .
    در کتب روائی فریقین  احادیثی وجود دارد که مفادش نزول قرآن به سبعه احرف می باشد . برخی از عالمان مساله قرائات سبعه را به این نوع احادیث مرتبط دانسته و ادعا می‌کنند که از جمله ادله اثبات حجیت قرائات قراء سبعه ، روایات مذکور می باشد .
    باید گفت  ادعای مذکور فاقد دلیل می باشد بلکه دلائل متعدد در نفی ان وجود دارد که بارزترینش ان است که مبنا قرار گرفتن قرائت  قراء سبعه از قرن سوم بوده که  در صدر اسلام - قرا ء مذکور - وجود نداشتند در حالی که  روایات سبعه احرف در عصر نزول قرآن بوده است . در این رابطه ایه الله خوئی می نویسد :
    باید گفت  ادعای مذکور فاقد دلیل می باشد بلکه دلائل متعدد در نفی ان وجود دارد که بارزترینش ان است که مبنا قرار گرفتن قرائت  قراء سبعه از قرن سوم بوده که  در صدر اسلام - قرا ء مذکور - وجود نداشتند در حالی که  روایات سبعه احرف در عصر نزول قرآن بوده است . در این رابطه ایه الله خوئی می نویسد :


    برخی بخیال اینکه احرف سبعه – در روایات- همان قرائات سبعه بوده جهت اثبات قرآنی بودن این قرائات به روایات مذکور متمسک می شوند در حالی هیچیک از محققین ، ادعای مذکور را تایید نمی کنند. <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 164 قد یتخیل أن الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن هی القراءات السبع ، فیتمسک لاثبات کونها من القرآن بالروایات التی دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلک شئ لم یتوهمه أحد من العلماء المحققینالبیان فی تفسیر القرآن ص 164 قد یتخیل أن الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن هی القراءات السبع ، فیتمسک لاثبات کونها من القرآن بالروایات التی دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلک شئ لم یتوهمه أحد من العلماء المحققین</ref>   
    برخی بخیال اینکه احرف سبعه – در روایات- همان قرائات سبعه بوده جهت اثبات قرآنی بودن این قرائات به روایات مذکور متمسک می شوند در حالی هیچیک از محققین ، ادعای مذکور را تایید نمی‌کنند. <ref>البیان فی تفسیر القرآن ص 164 قد یتخیل أن الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن هی القراءات السبع ، فیتمسک لاثبات کونها من القرآن بالروایات التی دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلک شئ لم یتوهمه أحد من العلماء المحققینالبیان فی تفسیر القرآن ص 164 قد یتخیل أن الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن هی القراءات السبع ، فیتمسک لاثبات کونها من القرآن بالروایات التی دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلک شئ لم یتوهمه أحد من العلماء المحققین</ref>   


    ایشان در ادامه گفتاربرخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط  قرائات سبعه با روایات نزول قرآن به سبعه احرف نقل می کند. <ref>همان ص 164-165 والأولى أن نذکر کلام الجزائری فی هذا الموضع . قال :" لم تکن القراءات السبع متمیزة عن غیرها ، حتى قام الإمام أبوبکر أحمد ابن موسى بن العباس بن مجاهد - وکان على رأس الثلاثمائة ببغداد – فجمع قراءات سبعة من مشهوری أئمة الحرمین والعراقین والشام ، وهم : نافع ، وعبدالله ابن کثیر ، وأبو عمرو بن العلاء ، وعبدالله بن عامر ، وعاصم وحمزة ، وعلی الکسائی . وقد توهم بعض الناس أن القراءات السبعة هی الأحرف السبعة ، ولیس الامر کذلک . . . وقد لام کثیر من العلماء ابن مجاهد على اختیاره عدد السبعة ، لما فیه من الایهام .</ref>
    ایشان در ادامه گفتاربرخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط  قرائات سبعه با روایات نزول قرآن به سبعه احرف نقل می کند. <ref>همان ص 164-165 والأولى أن نذکر کلام الجزائری فی هذا الموضع . قال :" لم تکن القراءات السبع متمیزة عن غیرها ، حتى قام الإمام أبوبکر أحمد ابن موسى بن العباس بن مجاهد - وکان على رأس الثلاثمائة ببغداد – فجمع قراءات سبعة من مشهوری أئمة الحرمین والعراقین والشام ، وهم : نافع ، وعبدالله ابن کثیر ، وأبو عمرو بن العلاء ، وعبدالله بن عامر ، وعاصم وحمزة ، وعلی الکسائی . وقد توهم بعض الناس أن القراءات السبعة هی الأحرف السبعة ، ولیس الامر کذلک . . . وقد لام کثیر من العلماء ابن مجاهد على اختیاره عدد السبعة ، لما فیه من الایهام .</ref>
    خط ۱۹۱: خط ۱۹۱:
    ==ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه :==  
    ==ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه :==  


    قائلین به تواترقرائات سبعه  دلائلی را دراثبات ادعای خویش بیان می کنند :  
    قائلین به تواترقرائات سبعه  دلائلی را دراثبات ادعای خویش بیان می‌کنند :  


    ===دلیل اول : اجماع===  
    ===دلیل اول : اجماع===  
    خط ۳۱۵: خط ۳۱۵:
    ایشان در تبیین دلیل سوم می فرماید :  
    ایشان در تبیین دلیل سوم می فرماید :  


    اسناد راویانی که قرائات سبعه را از قراء خاص نقل می کنند بیانگر ان است  که تواتر "قرائات از قراء" ثابت است در حالی که معیار اصلی ثبوت  تواتر "قرائات عن النبی ص" می باشد که منشا اثار شرعی خواهد بود . <ref>همان الثالث : اتصال أسانید القراءات بالقراء أنفسهم یقطع تواتر الأسانید حتى لو کانت رواتها فی جمیع الطبقات ممن یمتنع تواطؤهم على الکذب ، فإن کل قارئ إنما ینقل قراءته بنفسه</ref>
    اسناد راویانی که قرائات سبعه را از قراء خاص نقل می‌کنند بیانگر ان است  که تواتر "قرائات از قراء" ثابت است در حالی که معیار اصلی ثبوت  تواتر "قرائات عن النبی ص" می باشد که منشا اثار شرعی خواهد بود . <ref>همان الثالث : اتصال أسانید القراءات بالقراء أنفسهم یقطع تواتر الأسانید حتى لو کانت رواتها فی جمیع الطبقات ممن یمتنع تواطؤهم على الکذب ، فإن کل قارئ إنما ینقل قراءته بنفسه</ref>
        
        
    دلیل چهارم  : اجتهاد قراء سبعه در نوع قرائتشان  
    دلیل چهارم  : اجتهاد قراء سبعه در نوع قرائتشان  

    نسخهٔ ‏۲۷ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۴:۱۵

    مبحث قرائات سبعه از جمله مباحثی است که نفش بسزائی در اثبات اصالت قرآن و تحریف ناپذیری ان داشته و لازم است قبل از ورود در مباحث تفسیری مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد. از اینرو همانگونه که عالمان فریقین در مباحث علوم قرآنی شان به ابعاد گوناگون این مساله پرداخته اند در این مقاله نیز انرا بعنوان یکی از مبانی تفسیری مورد بحث قرار خواهیم داد .

    1-1- مفهوم قرائات و جایگاه ان در موضوع مبانی تفسیری قرآن

    معنای لغوی واژه قراءات:


    قراءات جمع قرائت، در لغت بمعنای تلاوت نمودن می باشد. اصل این واژه نیز بمعنای جمع و ضمیمه کردن می باشد. [۱]


    معنای اصطلاحی قرائات :


    مفهوم قرائات در علم قرائات و نیز در مساله مبانی تفسیری عبارتست از: اختلافاتی که در الفاظ وحی از جهت حروف و کیفیت نگارش و اداء انها وجود دارد. ابن الجزری در تعریف علم قرائات می نویسد:


    "علم بکیفیة أداء کلمات القرآن واختلافها بعزو الناقلة" [۲]


    عبدالفتاح القاضی -رحمه الله- نیز علم قرائت را اینگونه تعریف می کند: "هو علم یُعرف به کیفیة النطق بالکلمات القرآنیة، وطریق أدائها اتفاقًا واختلافًا مع عزو کل وجه لناقله"[۳].

    2-1-اصالت قرآن و وعدم تاثیر قرائات گوناگون در ان

    از نکات مهمی که لازم است قبل از ورود در مساله قرائات مورد توجه قرار گیرد تمایز بین قرآن بعنوان کتاب نازل شده بر پیامبر ص و قرائات که از ناحیه قاریان و تلاوت کنندگان بر قرآن عارض شده است می باشد. کلام زرکشی دراین زمینه بسیار گویاست. ایشان در تمییز این‌دو از یکدیگر می نویسد :


    بدان قرآن و قرائات دو حقیقت متغایر از هم می باشند ؛ قرآن همان وحی است که بر پیامبر ص بعنوان بیان و اعجاز نازل گریده است اما قرائات اختلاف الفاظ وحی در کتابت حروف و کیفیت ان است .[۴]

    نکته مهم دیگر انکه اختلاف قرائات هر چند در برخی موارد سبب اختلاف در معنا می‌گردد اما شکی نیست که این امر به شیوه قرائت قراء مرتبط بوده بنابر این مستلزم هیچ نوع تزلزلی دراصالت قرآن نخواهد بود . ایه الله خوئی در این زمینه می نویسد :


    مجموعه قرآن بطریق تواتر ثابت شده است حتی اگرقراء سبعه یا عشره موجود نبودند باز تواتر مجموع قرآن ثابت بود واساسا شان قرآن برتر از ان است که اصالتش توسط تعداد معدودی از قراء ثابت گردد.[۵]

    3-1- مراد از قرائات سبعه :

    مراد از قرائات سبعه ان است که در بین قرائتهای گوناگونی که از صدر اسلام تاکنون نسبت به برخی از الفاظ قرآن نقل شده است قرائات هفت تن از قاریان برجسته محور و مبنا قرار گرفته است بگونه ای که از منظر معتقدان به این قرائتها ، همه انها متواتر بوده و قرآنیت انها اثبات گردیده است از این رو لازم است در تفسیر و استتباط مسائل از قرآن این قرائتها مورد عنایت قرار گیرد [۶]

    4-1-قراءسبعه چه کسانی هستند ؟

    قراء سبعه به کسانی اطلاق می‌گردد که قرائت انها مبنا و میزان تمام قرائتها قرار گرفته و غیر از انها پذیرفته نمی‌شود .


    زرقانی در کتاب مناهل العرفان فی علوم القرآن اسامی قراء سبعه را اینگونه بیان می کند : ....وهم نافع وعاصم وحمزة وعبدالله بن عامر وعبدالله بن کثیر وأبو عمرو بن العلاء وعلی الکسائی ایشان در مورد قرائات عشر نیز می نویسد : قراء سبعه به ضمیمه أبی جعفر ویعقوب وخلف ، قراء عشره می باشند. [۷]

    علامه طباطبائی بعد از بیان طبقات پنجگانه قراء و اسماء انها در زمینه قراء سبعه - القراء السبعة- می نویسد :


    هفت نقر از قراء طبقه سوم قاریان شهرت یافته و مرجع علم قرائت گردیدند ونیز به همین شکل ازهر یک از قراء سبعه دو راوی که روایتگر قرائت انان بودند شهرت یافتند . [۸]


    ایشان سپس به ذکر اسامی قراء سبعه و راویان از انها می پردازد :


    1 ابن کثیر مکی ؛ راوی از او: قنبل وبزی که بایک واسطه از او نقل می‌کنند .

    2 نافع مدنی ؛راوی از او: قالون وورش .

    3 عاصم کوفی ؛ راوی از او : أبوبکر شعبة بن عیاش وحفص ، که قرآن موجود تاکنون به این قرائت با روایت حفص می باشد .

    4 حمزة کوفی ؛ راوی از او خلف وخلاد می باشد که با یک واسطه از او نقل می‌کنند .

    5 -کسائی کوفی که راوی از او دوری وأبوالحارث می باشند .


    6 -أبو عمرو بن علاء بصری که راوی از اودوری وسوسی می باشند که با یک واسطه از او نقل می‌کنند .

    7 ابن عامر که راوی از او هشام وابن ذکوان می باشند که با یک واسطه از او نقل می‌کنند .


    ایشان در ادامه به قرائتهای دیگر غیر مشهور و شاذ نیز اشاره می کند.[۹]

    5-1- نسبت قرائات سبعه با قرائت رائج کنونی :

    قرائات سبعه هر چند در جوامع اسلامی مدتی بعنوان مبنا و میزان قرائتهای دیگر گردید اما بتدریج از تعداد انها کاسته شد بگونه ای که امروزه تنها قرائت باقی مانده از انها قرائت حفص ازعاصم است که در تمامی جوامع اسلامی رائج می باشد . فقط در کشور مغرب قرائت نافع به روایت ورش متداول است .[۱۰]

    6-1- خاستگاه و عوامل پیدایش اختلاف قرائات :

    برغم مصونیت قرآن کریم از تحریف لفظی مواردی در ان وجود دارد که در شیوه قرائت ، کتابت و اعراب گذاری انها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد . نکته مهم ان است که بدانیم چگونه برغم دلائل متقن در مصونیت قرآن از خطر تحریف ، شاهد چنین اختلافاتی هستیم .


    در یک نگاه کلی باید گفت : بخش مهمی از اختلاف قرائات ، معلول تنوع زبان ، لحن و لهجه های گوناگون می باشد . از انجا که وجود چنین اختلافات در بین طوائف مختلف انسانها امری طبیعی بوده و ارتباطی به اختلافات فکری انها ندارد در نتیجه باید اختلاف قرائات -در قرآن کریم - را نیز امری طبیعی دانست بگونه ای که نمی توان از بروز ان ممانعت نمود . از طرفی پدیده اختلاف قرائات بجهت تنوع زبان و لهجه اختصاص به قرآن نداشته در حدی که می توان ان را در تمام مکتوبات بشری سرایت داد .


    از طرفی عدم پیشرفت کتابت در قرون نخستین بویژه صدر اسلام را می توان عامل دیگر اختلاف قرائات دانست بدین معنا که چون کاتبان وحی، افرادی معدود بوده و بیشتر صحابه پیامبر به قرائت و حفظ قرآن اهتمام داشتند و نیز مکتوبات ان زمان فاقد نقطه و اعراب بود بدیهی است این امور سبب اختلاف قرائت برای کسانی که به قرائات و کتابت انان مراجعه می کردند می گردید .

    7-1-لزوم تفکیک بین قرائات سبعه و روایات سبع احرف

    در کتب روائی فریقین احادیثی وجود دارد که مفادش نزول قرآن به سبعه احرف می باشد . برخی از عالمان مساله قرائات سبعه را به این نوع احادیث مرتبط دانسته و ادعا می‌کنند که از جمله ادله اثبات حجیت قرائات قراء سبعه ، روایات مذکور می باشد . باید گفت ادعای مذکور فاقد دلیل می باشد بلکه دلائل متعدد در نفی ان وجود دارد که بارزترینش ان است که مبنا قرار گرفتن قرائت قراء سبعه از قرن سوم بوده که در صدر اسلام - قرا ء مذکور - وجود نداشتند در حالی که روایات سبعه احرف در عصر نزول قرآن بوده است . در این رابطه ایه الله خوئی می نویسد :

    برخی بخیال اینکه احرف سبعه – در روایات- همان قرائات سبعه بوده جهت اثبات قرآنی بودن این قرائات به روایات مذکور متمسک می شوند در حالی هیچیک از محققین ، ادعای مذکور را تایید نمی‌کنند. [۱۱]

    ایشان در ادامه گفتاربرخی از عالمان اهل سنت را در زمینه عدم ارتباط قرائات سبعه با روایات نزول قرآن به سبعه احرف نقل می کند. [۱۲]


    ایشان در ادامه به کثرت قاریانی که قرائتشان ارجح ا ز قرائت قراء سبع اشاره نموده و از قول برخی از عالمان اظهار می‌دارد که وقتی بیش از هفتاد نفر از قراء نسبت به قراء سبعه در مقام برتر هستند چگونه می توان قرائت قراء سبعه را به رغم متاخر بودنشان بر انها ترجیح داد در حالی که هیچ نصی در این زمینه از ناحیه معصومین ع نرسیده است . ایشان از قول الشرف المرسی نقل می کند که منشا گفتار کسانی که مراد از احرف سبعه را قرائات سبعه می دانند جهل قبیح می باشد . سپس ایشان گفتارقرطبی را در فرق گذاشتن بسیاری از علما بین قرائات سبعه و روایات سبعه احرف نقل می کند " [۱۳]


    نتیجه انکه ارتباط دادن مساله قرائات سبع با روایاتی که بیانگر نزول قرآن به سبعه احرف می باشد ناشی از جهل بوده و تفکیک بین این دو امری لازم است [۱۴]

    2- تواتر سور و ایات قرآن  :

    تمامی علمای فریقین در این مساله که " تواتر شرط اصلی اثبات قرآن بوده و بدون ان نمی توان هیچ ایه و سوره ای را بعنوان قرآن تلقی نمود " اتفاق نظر داشته و اختلافشان به کیفیت قرائت برخی از کلمات ان برمی‌گردد .بدین معنا که برخی از عالمان دینی قائل به متواتر بودن این قرائات بوده و در نتیجه همه انها را نازل شده از ناحیه خداوند می دانند در حالی که بیشتر انان متواتر بودن این قرائات را منکر بوده و معتقدند قرآن نازل شده تنها با یک قرائت بوده و قرائتهای دیگر را نمی توان بعنوان قرآن و کلام الهی دانست .


    جلال الدین سیوطی درکتاب " الاتقان فی علوم القرآن " نسبت به شرط تواتر در قرآن می نویسد : اجماع قائم است بر اینکه تواتر شرط قرآنی شمردن هر چیزی است که از ناحیه خداوند متعال نازل شده است و محققین اهل سنت معتقدند حتی در کیفیت ترتیب سور و ایات نیز اجماع قائم است .


    این شرط – تواتر- مقتضای کتابی است که همانند قرآن معجزه عظیم پیامبر بوده و اصل دین بران قائم است چون دواعی نقلش – حتی در جزئیات ان - انچنان گسترده است که بدون ان نمی توان قرآن بودن چیزی راپذیرفت. ولی بسیاری از اصولیین شرط تواتر را فقط در اصل قرآن پذیرفته اما در جزئیاتی نظیر ترتیب ، محل و وضع؟ قرآن این شرط را لازم نمی دانند .[۱۵]


    ایه الله خوئی نیز در زمینه اتفاق مسلمانان نسبت به لزوم تواتر در ثبوت قرآن می فرماید : همه مسلمانان باقطع نظراز مذاهب و فرق مختلفشان معتقدند که تواتز تنها طریق اثبات قرآن است بنابر این با خبر واحد نمی توان قرآن بودن ایه یا سوره ای را ثابت نمود . [۱۶]


    ایشان دواعی نقل الفاظ قرآن را بدلیل جایگاه عظیم و محوری ان در ثبوت دین و نیزاعجاز ان بعنوان کلام الهی دلیل متواتر بودن قرآن می داند.[۱۷]

    3-دیدگاه فریقین در تواتر یا عدم تواتر قرائات سبعه

    در زمینه قرائات سبع دیدگاههای متفاوتی بین فریقین وجود دارد . مشهور اهل سنت قائل به تواتر بوده ولی شیعیان معتقد به عدم تواتر ان هستند . برخی از قائلین به تواتر قرائات سبعه، در این زمینه راه افراط پیش گرفته و معتقد به کفر قائلین به عدم تواتر این قرائات هستند . [۱۸]


    در اینجا گفتار جمعی از عالمان فریقین را در زمینه تواتر یا عدم تواتر قرائات سبعه بیان می کنیم :


    زرکشی : ایشان هر چند جمهور اهل سنت را قائل به تواتر قرائات سبعه می داند اما معتقد است تواتر ثابت شده متعلق به قراء سبعه بوده واین امر تواتر عن النبی ص را ثابت نمی کند . [۱۹]


    جلال الدین سیوطی  :

    ایشان بعد از بیان تقسیم قرائات به متواتر و احاد اظهار می‌دارد دیدگاه مشهور اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه بوده و معتقد است قرائات سه گانه بعدی درمرتبه احاد قرار دارند. [۲۰]


    ایشان از برخی نقل می کند که تواتر را حتی در قرآن شرط ندانسته و معتقد به امکان اثبات قرآن -از جنبه حکمی نه علمی ، از طریق خبر واحد می باشند.[۲۱]


    -ایه الله خوئی : ایشان بعد از بیان اراء در مساله مذکور [۲۲] قول صحیح را عدم تواتر قرائات سبعه دانسته و اظهار می‌دارد قول معروف در بین شیعه عدم تواترقرائات سبعه است چون قرائات مذکور یا مبتنی بر اجتهاد قراء بوده و یا منقول به خبر واحد می باشد از اینرو نمی توان تواتررا در انها اثبات نمود. [۲۳]


    ایشان مهمترین دلیل عدم تواتر قرائات سبعه را بررسی حال قراء دانسته وسپس به بررسی وضعیت هریک ازانان و راویانشان می پردازد .[۲۴]


    علامه طباطبائی ایشان نیز ضمن استناد قول به تواتر قرائات سبع به جمهوراهل سنت انرا معارض با اقوال برخی دیگر از عالمان اهل سنت می داند .[۲۵]


    ایشان ضمن بیان اقوال برخی از اهل سنت درعدم تواتر قرائات سبعه ، به نقل از مکی اظهار می‌دارد : کسانی که قرائت قراء سبعه را مصادیق سبعه احرف روایات مشهور دانسته و قرائت صحیح را منحصر به انان - قراء سبعه- می دانند مرتکب خطای بزرگی شده اند .[۲۶]


    ایشان در ادامه به نقل از مکی – یکی از عالمان علوم قرآنی - علت انحصار قرائات به قراء سبعه را اینگونه بیان می کند:


    علت اکتفا به قراء سبعه برغم وجود قراء برتر از انان و کثرت راویان ، همت ضعیف صاحبان این گزینش ها بود . اینان بدنبال افرادی بودند که قرائتشان موافقت با خط مصحف داشته و حفظ و ضبطشان اسانتر باشد از اینرو در هر شهر بدنبال قاریانی بودند که علاوه بر ثقه بودن و امانتداری و ممارست طولانی در امر قرائت از ویژگیهای خاص مذکور در قرائت – مطابقت با خط مصحف ، حفظ و ضبط اسان و...- نیز برخوردار باشد .[۲۷]


    ایشان در بیان دیدگاه یکی دیگر از عالمان علوم قرآنی در عدم لزوم تمسک به قرائت قراء سبعه- که بمعنای عدم ثبوت تواتر ونیز عدم احراز حجیت انها می باشد - اظهار می‌دارد بر لزوم تمسک به قرائات اینان و عدم جواز قرائت دیگران هیچ دلیلی ذکر نشده است .


    انتخاب قراء سبعه توسط عده ای از متاخرین صورت گرفته است و برخی توهم عدم جواز تعدی از انان را اظهار نموده اند . [۲۸]


    نتیجه انکه از منظر مشهور اهل سنت قرائات سبعه متواتر بوده در حالی که از منظر مشهور بلکه جمهور امامیه و برخی از اهل سنت تواتر این قرائات قابل اثبات نمی باشد .

    4-دلائل قائلین به تواتر قرائات سبعه [۲۹] :

    تبصره

    قبل از بیان ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه ذکر دو نکته لازم است :


    1-عدم ملازمه بین تواتر قرآن و تواتر قرائات :

    ایه الله خوئی در این زمینه می نویسد :

    شکی نیست که به اجماع مسلمین و عالمان فریقین – جز عده قلیلی از انان - همه سور و ایات قرآنی از طریق تواتر ثابت شده است بنابر این تواتر یا عدم تواتر قرائات که به کیفیت اداء قاریان و کتابت کاتبان بر می‌گردد به تواتر اصل قرآن خدشه ای وارد نخواهد کرد چنانچه ادله نفی تواتر قرائات خدشه ای به تواتر قرآن وارد نمی کند [۳۰]


    ایشان در بخش دیگری از گفتارشان در عدم ملازمه بین ایندو می فرماید : از امور مسلم و قطعی ان است که تواتر قرآن ، مستلزم ثبوت تواتر قرائات نمی باشد . زرقانی به نکته مذکور اعتراف نموده و می گوید : برخی نسبت به قرائات سبع مسیر افراط را پیموده و حکم به کفر منکرین تواتر این قرائات نموده اند چون از منظر اینان عدم تواتر قرائات ، مستلزم عدم تواتر قرآن خواهد بود در حالی که این مبنا ناصحیح بوده و بین ایندو هیچگونه ملازمه ای وجود ندارد .[۳۱]

    2- ثبوت تواتر قرائات از پیامبر ص مراد از تواتر این قرائات - در نزد قائلین به ان - تواتر از ناحیه پیامبر ص می باشد . بدیهی است این معنا با تواترقرائات از قراء سبع متفاوت خواهد بود چون تنها تواتر قرائات از پیامبر ص است که اثار شرعی بر ان مترتب خواهد بود .

    ادله قائلین به تواتر قرائات سبعه :

    قائلین به تواترقرائات سبعه دلائلی را دراثبات ادعای خویش بیان می‌کنند :

    دلیل اول : اجماع

    در برخی از منابع اهل سنت بر تواتر قرائات سبعه ادعای اجماع یا شهرت شده است که بعنوان نمونه دو مورد از انها را بیان می کنیم :


    زرکشی در البرهان

    از منظر ایشان قرائات سبعه در نزد جمهور متواتر بلکه مشهور بوده و انکار اقلیتی نظیر مبرد و فاقد اعتبار است .[۳۲]


    سیوطی در الاتقان :

    ایشان به نقل ازقاضی جلال الدین البلقینی می گوید : قرائات به سه قسم متواتر احاد و شاذ تقسیم می‌گردد . بخش متواتر ان قرائات سبعه می باشد و بخش احاد ان ، قرائت قراء ثلاثه – که به قراء سبعه ضمیمه می‌گردد - و بخش شاذ ان قرائت تابعین می باشد . [۳۳]


    نقد و بررسی

    باید گفت ادعای اجماع بر تواتر قرائات سبع حتی در نزد اهل سنت قابل اثبات نیست چنانکه زرکشی بعد از استناد قول " تواترقرائات به جمهور اهل سنت ، تواتر مذکور را تواتر عن النبی ص ندانسته بلکه انرا تواتر از ائمه سبعه می داند که فاقد اثر شرعی است .


    ایشان در تعلیل عدم ثبوت تواتر قرائات سبعه عن النبی ص می نویسد : اسناد ائمه قرائات سبعه در کتب قرائات موجود است . در این کتابها قرائات اینان از طریق خبر واحد نقل شده و تواتر در ان وجود ندارد[۳۴]


    سیوطی نیز بعد از استناد قول تواتر قرائات به جمهور در رد ان می نویسد  :


    بهترین سخن در رد قول به تواتر قرائات از أبوالخیر بن الجزری می باشد . ایشان در اغاز کتاب النشر می نویسد :


    هر قرائتی که واجد سه رکن : موافقت اجمالی با موازین ادبیات عرب ، موافقت احتمالی با یکی از مصاحف عصر عثمان و نیز از سند صحیح برخوردار باشد قرائت صحیح بوده و رد ان جایز نیست . چنین قرائتی از مصادیق احرف سبعه ای است که قرآن بدان نازل شده است . بر مردم نیز قبول چنین قرائتی لازم است هر چند این قرائت خارج از قرائات سبعه یا عشره و ...باشد. قرائاتی که فاقد یکی از ارکان سه گانه مذکور باشد ضعیف شاذ یا باطل شمرده خواهد شد هر چند از مصادیق قرائات سبعه یا برتر از انان باشند .[۳۵]


    ایشان در ادامه از ابوشامه نقل می کند که نباید به هیچیک از قرائات قراء سبعه مغرور شده و انها را براحتی پذیرفت و مهر صحت بر ان گذاشت . از طرفی قرائات سبعه به دو نوع مجمع علیه و شاذ تقسیم می‌گردد هر چند این قرائات بدلیل شهرت مجمع علیه بوده و سبب اعتماد و اطمینان نفس خواهد بود . [۳۶]


    علامه طباطبائی نیز استناد قول "تواتر قرائات " را به جمهور اهل سنت تمام ندانسته و با ذکر مصادیق متعدد از عالمان اهل سنت که با دیدگاه مذکور- تواتر قرائات - مخالف هستند اجماع را مخدوش می داند . [۳۷]

    ایه الله خوئی نیز ادعای اجماع تواتر قرائات را مخدوش دانسته و معتقد است با اتفاق پیروان مذهب واحد، اجماع قابل تحقق نیست . [۳۸]


    نتیجه انکه با توجه به نکاتی که ذکر گردید اجماع ادعاشده بر تواتر قرائات سبعه قابل اثبات نیست .

    دلیل دوم : اهتمام صحابه و تابعین نسبت به قرآن

    مرحوم خوئی در بیان دلیل دوم قائلین به تواتر قرائات می فرماید:

    اهتمام صحابه و تابعین به قرائت و حفظ قرآن ، مقتضی تواتر قرائات این کتاب اسمانی خواهد. [۳۹]


    ایشان در پاسخ دلیل مذکور اظهار می‌دارد : حد دلیل مذکور اثبات تواتر اصل قرآن است نه تواتر قرائات ؛ بویژه انکه قرائات برخی ازقراء سبعه بر اساس اجتهاد شخصی یا سماع انان از دیگران بوده است . بنابر این اگر دلیل مذکور را سبب تواتر قرائات سبع بدانیم در اینصورت تواتر اختصاص به قراء سبعه نداشته بلکه قرائات دیگر نیز متواتر خواهد بود که بطلان چنین ادعائی روشن می باشد .


    ایشان در ادامه با بیان اینکه حصر قرائات به هفت نفر در قرن سوم صورت گرفته است می فرماید: قبل از قرن سوم اثری از قرائات سبع در تاریخ دیده نمی‌شود بنابر این لازمه چنین امری ان است که یا تواتر همه قرائات را بپذیریم یا اینکه در موارد اختلاف هیچ قرائتی را متواتر ندانیم . بدیهی است دیدگاه اول باطل و دیدگاه دوم متعین خواهد بود .[۴۰]


    دلیل سوم  : ملازمه بین تواتر قرآن و تواتر قرائات سبعه


    ایه الله خوئی درتبیین دلیل سوم بر اثبات تواتر قرائات سبعه می فرماید : هر گاه قرائات سبعه را متواتر ندانیم قرآن نیز از تواتر خارج می‌گردد و از انجا که تالی باطل است مقدم نیز همانند ان باطل خواهد بود . توضیح انکه قرآن از طریق حفاظ و قراء معروف بما رسیده است بنابر این اگر قرائات اینان را متواتر ندانیم تواتر قرآن نیز مخدوش می‌گردد .


    ایشان در پاسخ دلیل مذکورر نخست اظهار می‌دارد اولا تواتر قرآن مستلزم تواتر قرائات نیست بجهت انکه اختلاف در کیفیت قرائت کلمه ، سبب اختلاف در اصل وجود ان کلمه نخواهد بود نظیر اختلاف راویان در تاریخ هجرت پیامبر ص که منافات با اتفاق انان در اصل هجرت ان حضرت نخواهد داشت .


    ثانیا : ان چیزی که از طریق قراء مختلف به ما رسیده است نحوه قرائت است اما اصل قرآن از طریق تواتر بما رسیده است و قراء در این جهت نقشی نداشتند حتی اگر این قراء وجود نداشتند باز هم تواتر قرآن ثابت بود. [۴۱]


    دلیل چهارم  : لازمه عدم تواتر قرائات عدم تواتر برخی از کلمات قرآن خواهد بود :


    ایه الله خوئی در تبیین این دلیل که -ابن حاجب ان را نقل نموده است - می فرماید : هرگاه تواتر قرائات را نپذیریم لازمه اش این است که برخی از کلمات قرآن از تواتر خارج گردد نظیر "ملک و مالک "– در سوره حمد- و ...؛ از طرفی تخصیص تواتر به یک از اندو ، ترجیح بلامرجح و باطل خواهد بود. [۴۲]


    نقد ایه الله خوئی به دلیل چهارم  : اولا : لازمه این دلیل ، متواتر دانستن همه قرائات می باشد چون برخی از قراء اوثق و اعظم از قراء سبعه می باشند .در نتیجه اختصاص ان به قرائات سبع ترجیح بلامرجح خواهد بود . ثانیا اختلاف قرائت سبب اختلاف در اصل قرآن و مواداصلی کلمات نخواهد بود بلکه فقط سبب اختلاف در هیئت و اعراب می‌گردد.[۴۳]

    نتیجه : ازمباحثی که در نقد ادله قائلین به تواتر قرائات مطرح گردید معلوم شد :

    اولا قول به تواتر قرائات که به جمهور اهل سنت داده شده است تمام نبوده و تواتر مذکور مورد اتفاق بین انان نمی باشد .


    ثانیا : قول به تواتر قرائات سبعه مستلزم تواتر قرائات دیگر هم خواهد بود در اینصورت تقدیم قرائات سبعه بر قرائات دیگر ترجیح بلامرجح می باشد .


    ثالثا : تواتر قرآن ،مستلزم تواتر قرائات نمی باشد .


    رابعا : عدم تواتر برخی از قرائات درقرآن کریم – نظیر مالک و ملک - مستلزم عدم تواتراصل کلمات قرآنی نخواهد بود چون واژه ها و کلمات قرآن متواتر بوده و عدم تواتر برخی قرائات فقط در محدوده هیئات و اعراب کلمات می باشد .[۴۴]

    5- ادله قائلین به عدم تواتر قرائات سبعه

    در اثبات عدم تواتر قرائات سبعه که دیدگاه قاطبه امامیه و برخی از اهل سنت است دلائلی اقامه شده است که برخی از انها را به نقل از کتاب ارزشمند البیان فی تفسیر القرآن علامه خوئی بیان می کنیم :


    دلیل اول : نقل قرائات سبعه از طریق خبر واحد به دیگران ایه الله خوئی در این زمینه می نویسد : تحقیق و استقراء حال روایان از قراء سبعه بیانگر ان است که قرائات قراء سبعه از طریق اخبار احاد بدست ما رسیده است بنابر این ادعای قطع به تواتر قرائات ناصحیح خواهد بود مضافا به اینکه برخی از روایان از قراء سبعه وثاقتشان ثابت نشده است . [۴۵]


    دلیل دوم : نقل قرائات سبعه از طریق خبر واحد به راویان


    ایشان در بیان دلیل دوم می فرماید :


    تحقیق در طرق راویان از قراء نیز مقتضی ان است که قرائات مذکور-قراء سبعه - از طریق خبر واحد به انان منتقل شده است در این صورت اطمینان راویان به تواتر قرائات قراء سبعه ناممکن خواهد بود . [۴۶]


    دلیل سوم : ثبوت تواتر قرائات به قراء سبعه نه تواتر النبی ص


    ایشان در تبیین دلیل سوم می فرماید :

    اسناد راویانی که قرائات سبعه را از قراء خاص نقل می‌کنند بیانگر ان است که تواتر "قرائات از قراء" ثابت است در حالی که معیار اصلی ثبوت تواتر "قرائات عن النبی ص" می باشد که منشا اثار شرعی خواهد بود . [۴۷]

    دلیل چهارم  : اجتهاد قراء سبعه در نوع قرائتشان


    ایشان در تبیین دلیل مذکور می فرماید : نوع استدلال و احتجاج قراء سبعه به صحت قرائت خویش بیانگر ان است که قرائتشان بر مبنای اجتهاد شخصی شان بوده است در نتیجه چنین اجتهادی تنها بر ای صاحبانش حجیت داشته و برای دیگران فاقد حجیت خواهد بود .[۴۸]


    دلیل پنجم : نقض تواتر قرائات با وجود مخالفت بسیاری از اعلام فریقین با ان

    مفاد دلیل مذکور ان است که برغم مخالفت بسیاری از اعلام اهل سنت چگونه می توان تواتر قرائات سبعه را اثبات نمود .


    ایه الله خوئی در ادامه دلیل مذکور گفتار برخی از این اعلام را در مخالفت با تواتر قرائات سبعه بیان می کند .[۴۹]


    دلیل ششم : نامعقول بودن تواتر قرائت قراءسبعه


    باید گفت علاوه بر دلائل متقنی که از کتاب البیان فی تفسیر القرآن ذکر گردید نامعقول بودن تواتر قرائات قراء سبعه را می توان بعنوان ششمین دلیل - برعدم تواتر- ان دانست . تصدیق این امر با تصوردقیق تواتر قرائات امری بدیهی خواهد بود چون معنای تواتر قرائات قراءسبعه از دیدگاه قائلین بدان ان است که قرآن به این هفت قرائت نازل شده و پیامبر ص ان را به همین گونه قرائت کرده اند .بدیهی است تصور این امر – که جبرئیل قرآن را به هفت وجه برای پیامبر ص قرائت و نازل نموده – سبب وهن قرآن بوده و ان را از مرتبه عالی تنزل خواهد داد .

    ==6- حجیت یا عدم حجیت قرائات سبعه== [۵۰]

    از جمله مباحث مهم در مساله قرائات سبعه ،مبحث حجیت و عدم حجیت ان است . ایه الله خوئی این موضوع را در دو مرحله مورد بحث قرار داده اند  :


    1 – حجیت قرائات سبعه : برخی از عالمان به حجیت قرائات سبعه قائل بوده و معتقد به جواز استنباط حکم از انها هستند . ایه الله خوئی در نقد دیدگاه مذکور می فرمایند : قول حق ان است که این قرائات بدلیل عدم وجود دلیل ، فاقد حجیت می باشد بجهت انکه هریک از قراءسبعه در قرائتشان احتمال اشتباه داده و از ناحیه عقل یا شرع دلیلی بر لزوم تبعیت از قارئ مخصوص هم نرسیده است . از طرفی عقل و شرع ما را به عدم تبعیت از غیر علم فرامی خواند .


    از طرفی قرائات مذکور بدلیل انکه روایت از معصومین ع نیستند ادله حجیت خبر واحد هم شامل انها نمی‌گردد بعلاوه اینکه محتمل است قرائات مذکور ناشی از اجتهاد شخصی شان باشد چنانکه گفتار برخی از اعلام موید احتمال مذکور می باشد بویژه انکه مصاحف ارسال شده به شهرهای مختلف فاقد نقطه و اعراب بوده است .


    ایشان در ادامه قرائنی را در تایید اینکه مبنای قرائات قراء ،اجتهادات شخصی انها بوده و نمی توان انرا بعنوان روایت عن النبی ص پذیرفت ، ذکر می کند . نکته دیگر در عدم حجیت قرائات ان است که مطالعه و بررسی تراجم برخی از قرا حاکی از عدم وثاقت برخی از انهاست . [۵۱]


    نتیجه انکه دلیلی بر حجیت قرائات سبعه وجود ندارد .


    2 – جواز یا عدم جواز قرائت به قرائات سبعه در نماز  :


    ایه الله خوئی در این زمینه می نویسد : جمهوراعلام فریقین بجواز قرائات سبع در نماز فتوا داده بلکه عده ای از انان ادعای اجماع نموده اند حتی برخی از انان فتوا به جواز قرائات عشره داده و برخی دیگر نیز به جواز هر قرائتی که مطابق اصول ادبیات عربی یا مطابق یکی از مصاحف عثمانی – حتی بنحو احتمال البته بشرط صحت سند - باشد قائل شده اند[۵۲]


    نقد ایه الله خوئی ره به دیدگاه جمهور فریقین

    ایشان معتقد است مقتضای اصل اولیه ، عدم جواز قرائات مذکوردر نماز می باشد: حق ان است که قاعده اولیه مقتضی عدم جواز هر نوع قرائتی – در نماز- است که از ناحیه پیامبر ص یا یکی از معصومین ثابت نشده است بجهت انکه در قرائت نماز، شرط لازم احراز قرآن بودن است بنابر این قرائتی که فاقد شرط مذکور باشد مشروعیت نخواهد داشت .


    ایشان درادامه می نویسد : بر اساس قاعده عقلی "اشتغال یقینی مستدعی برائت و فراغ یقینی است" اکتفا نمودن به هریک از قرائت مالک و ملک – سوره حمد - در نمازجائز نمی باشد .


    ایشان در ادامه نسبت به لزوم قرائت سوره کامل بعد از حمد درنماز می فرماید :


    لازم است سوره ای جهت قرائت انتخاب گردد که اختلاف قرائت دران نباشد . [۵۳]


    نکته پایانی انکه از منظر ایشان در صورتی که مشروعیت قرائتی خاص از ناحیه معصومین ثابت گردد و یا در عصر انان متعارف بین مسلمین باشد در اینصورت اکتفا به ان - بدلیل عدم ردع انان از قرائت خاص و نیز از باب" إقرأ کما یقرأ الناس " إقرؤا کما علمتم " - قطعا صحیح بوده و فقط قرائات شاذ فاقد اعتبار خواهد بود.[۵۴]


    ==7- بررسی روایات نزول قرآن به سبعه احرف و نسبت ان با قرائات قراء سبعه== [۵۵]


    اخرین مبحث این مقاله، بررسی روایاتی است که در زمینه "نزول قرآن بر سبعه احرف" در منابع روائی فریقین ذکر شده است . در این مرحله نخست روایات مذکور را بیان نموده و انگاه دیدگاه عالمان فریقین را نسبت به ان بیان می کنیم :

    الف - روایات “نزول قرآن به سبعه احرف” در منابع اهل سنت  :

    1-از پیامبر ص نقل شده است که فرمود : جبرئیل قرآن را نخست بر یک حرف بر من نازل کرد و من بعد از مراجعت پیوسته از او طلب می کردم که انرا – تعداد حروف – را بیشتر کند تا اینکه به هفت حرف رساند. [۵۶]


    2 –ابی بن کعب می گوید : درمسجد مردی را دیدم که قرائت نمازش را بشکل خاصی می خواند . من به شیوه قرائتش اعتراض کردم. سپس فرد دیگری را دیدم که قرائتش با نفر نخست مخالف بود . همگی بر پیامبر ص وارد شده و ماجرا را برای حضرت نقل کردم . حضرت قرائت هر دو را برغم مخالفتشان با یکدیگر تاییدکرد و چون حال مرا مشاهده کرد دستی بر سینه ام نهاد و فرمود: قرآن نخست بر یک حرف بر من نازل شد از خداوند درخواست کردم که بر امت من قرائت قرآن بر یک حرف دشواراست از اینرو - بتدریج و درطی سه مرحله درخواست - در مرحله سوم قرآن بر من به هفت قرائت نازل گردید .[۵۷]


    3 – ابوهریره از پیامبر ص نقل می کند که ان حضرت فرمود : قرآن بر هفت حرف نازل شده است پس انرا بهمین صورت قرائت کنید . فقط هیچگاه رحمت را بعذاب و عذاب را به رحمت ختم نکنید .[۵۸]


    4- در روایتی دیگر از پیامبرص نقل شده است که فرمود :قرآن بر هفت حرف علیم ،حکیم ،غفور، رحیم نازل شده است .[۵۹]


    نظیر روایات فوق در منابع مختلف روائی اهل سنت ذکر شده است .[۶۰]

    ایه الله خوئی بعد از ذکر روایات مذکور می فرماید :


    اینها مهمترین روایات در زمینه نزول قرآن به سبعه احرف بود که همه انها از طریق اهل سنت رسیده است . [۶۱]

    ب- روایات "نزول قرآن علی سبعه احرف" در منابع شیعی

    نظیرروایاتی که در منابع اهل سنت در زمینه نزول قرآن بر سبعه احرف ذکر گردید در منابع شیعی نیز دیده می شود که برخی از انها را در اینجا بیان می کنیم : حمادبن عثمان می گوید از امام صادق ع سئوال کردم : چرا احادیثی که از شما رسیده است با یکدیگر متفاوت است ؟ امام ع فرمود :قرآن بر هفت حرف نازل شده است و نزدیک ترین امر برای امام ان است که بر اساس هفت وجه فتوی بدهد . [۶۲]


    اهل بیت ع از پیامبر ص نقل فرموده اند که : پیک وحی از جانب خداوند متعال بر من نازل شد که امرالهی بر ان تعلق گرفته است که قرآن را بر یک حرف قرائت کنی . به خداوند متعال عرضه داشتم که دستورت را بر امتم وسعت داده و اسان کن . بار دیگر امر الهی بر قرائت به یک حرف تکرار شد؛ برای بار سوم نیز همین اتفاق افتاد اما در مرحله چهارم خداوند متعال فرمود : می توانی قرآن را بر هفت حرف قرائت نمائی نظربه اینکه در زمین از اغاز خلقتش، هفت عالم خلق شده است [۶۳]


    در روایتی دیگر از امام باقر ع نقل شده است که : تفسیر قرآن بر هفت حرف می باشد که برخی از انها مربوط به گذشته و برخی از انها مربوط به اینده است که علم ان نزد ائمه ع می باشد . [۶۴]

    در روایتی دیگر که از امام علی ع نقل شده است بجای سبعه احرف ، سبعه اقسام ذکر شده است : قرآن از جانب خداوند بر هفت قسم نازل شده که هر یک از انها کفایت می کند و ان عبارتند از :. أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل ومثل وقصص. [۶۵]


    ج - دیدگاه عالمان فریقین در زمینه روایات نزول قرآن بر سبعه احرف :

    دیدگاه زرکشی در البرهان

    ایشان بعد از بیان ثبوت روایات مذکور در منابع معتبر اهل سنت و پذیرش انها [۶۶] به اختلاف گسترده اراء عالمان اهل سنت را در معنای سبعه احرف می پردازد :


    ابن عربی می گوید : در معنای سبعه احرف هیچ نصی و اثری دیده نشده است و بین عالمان درمعنای ان اختلاف است . ابوحاتم می گوید 35 دیدگاه در این زمینه وجود دارد و برخی معتقدند مراد و هدف از سبعه احرف ، توسعه بر قاریان بوده از اینرو مفید حصر نمی باشد . [۶۷]


    ایشان در ادامه 14قول را در معنای سبعه احرف بیان نموده و ضعیف ترین انرا قول دوم – که دران سبعه احرف بمعنی سبعه قرائت تفسیر شده است - می داند .[۶۸]


    دیدگاه زرقانی در مناهل العرفان فی علوم القرآن ایشان روایات مذکوررا صحیح و معتبر دانسته وناقلین انرا جمع زیادی– 21نفر - از صحابه می داند .[۶۹]


    ایشان سبعه احرف را نیز بمعنای "سبعه احرف فی الاختلاف " دانسته و در تبیین ان می نویسد :

    موارد اختلاف در هر کلامی از هفت نوع خارج نیست :

    1- اختلاف در اسم ها ازجهت إفراد وتثنیة وجمع و مذکر و مونث 2- اختلاف أفعال از جهت ماضی ومضارع وأمر 3- اختلاف دروجوه إعراب 4- الاختلاف درنقص و زیادة

    5- اختلاف درتقدیم وتأخیر

    6- اختلاف به إبدال 7- اختلاف لغات و لهجه ها [۷۰]


    ایشان در ادامه دلائل خویش را درانتخاب دیدگاه مذکور بیان می کند . [۷۱]


    ایشان در تبیین مفاد حدیث نزول قرآن علی سبعه احرف می نویسد :


    مراد از نزول قرآن بر سبعه احرف این است که مجموعه قرآن را - بجهت توسعه و تسهیلی که درقرائت ان داده شده است- می توان بر وجوه هفتگانه از موارد اختلاف که ذکر شد قرائت نمود بنابر این مراد از سبعه احرف این نیست که هر کلمه قرآن را بتوان بر هفت وجه قرائت نمود . [۷۲]


    ایشان حکمت نزول قرآن علی سبعه احرف را تسهیل قرائت بر امت اسلامی می داند بویژه اعراب عصر نزول قرآن که بدلیل تنوع و کثرت قبائل در بین انها ، اشکال قرائات و لهجات شان با یکدیگر متفاوت بود. [۷۳]


    ایشان تنوع قرائات را قائم مقام تعدد در ایات دانسته و انرا بیانگر نوعی بلاغت و اعجاز در جامعیت و کمال قرآن می داند مضافا انکه به رغم این همه تنوع در قرآن هیچگونه تناقضی نمی توان دران یافت بلکه ایات الهی هر یک مصدق و مفسر دیگری می باشد. [۷۴]


    مفاد دیدگاههای مطرح شده – از زرکشی و زرقانی - ان است که مراد از سبعه احرف در روایات مذکور سبعه قرائات و سبعه لهجات می باشد .


    دیدگاه فیض کاشانی ایشان در جمع بین روایات سبعه احرف و اختلافاتی که در مفادشان وجود دارد می نویسد : جمع بین روایات مذکور ان است که ایات قرآن مشتمل بر هفت قسم و هر یک از ایات قرآن مشتمل بر هفت بطن می باشد ضمن انکه قرآن بر هفت لغت نازل شده است .


    ایشان در نقد کسانی که سبعه احرف را بمعنای سبعه قرائات تفسیر کرده اند می نویسد  : کسانی که سبعه احرف در روایات را به سبعه قرائات حمل کرده اند قطع نظر از تکلفی که در تعیین این قرائات مرتکب شده اند دیدگاهشان با روایات دیگر که نزول قرآن را به حرف واحد دانسته و منشا اختلاف قرائات را اختلاف روات می داند منافات دارد. [۷۵]


    دیدگاه علامه طباطبائی

    ایشان با اشاره به استفاضه و اشتراک مفهومی روایات نزول قرآن علی سبعه احرف بین الفریقین می نویسد : در معنای سبعه احرف بین عالمان فریقین اختلاف بحدی است که به 40 قول می رسد . ایشان حل اختلافات مذکور در روایات را با توجه با قرائنی که در متن انها وجود دارد بدینگونه مطرح می کند :


    انچه که امر را در جمع فهم این روایات اسان می کند قرائنی است که در انها وجود دارد چون در برخی از انها امده است که مراد از هفت حرف عبارتست از: أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل وقصص ومثل و در بعض دیگر امده است مراد از سبعه احرف عبارتست از  : زجر وأمر وحلال وحرام ومحکم متشابه و از امام علی ع نیز نقل شده است که مراد از هفت حرف عبارتست از : أمر وزجر وترغیب - وترهیب وجدل ومثل وقصص [۷۶]

    دیدگاه نهائی ایشان در معنای روایات سبعه احرف این است که مراد از سبعه احرف ، اقسام هفتگانه خطاب و بیان درقرآن می باشد.[۷۷]


    دیدگاه ایه الله خوئی [۷۸]

    ایشان در کتاب ارزشمند " البیان فی تفسیر القرآن " با نگاه مقارن ، به بررسی عالمانه و جامع روایات مذکور پرداخته و دیدگاه قائلین به صحت این روایات را بصورت مبسوط مورد نقد قرار داده است .خلاصه نقدهای ایشان به روایات نزول قرآن علی سبعه احرف ونیز اقوال مطرح شده در ان بشرح ذیل می باشد :


    1-مخالفت احادیث مذکور- نزول قرآن علی سبعه احرف- با روایات صحیحه ای که از ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده است : ایشان در این رابطه می نویسد : مفاد این احادیث با صحیحه زراره که نزول قرآن را بر حرف واحد دانسته و منشا اختلاف در قرائات را راویان می داند مخالف است . در روایتی دیگر امام صادق ع قول به نزول قرآن بر سبعه احرف را به دشمنان اسلام نسبت داده و انرا دروغ می داند و اظهار می فرماید : ...ولکنه – قرآن - نزل على حرف واحد من عند الواحد قرآن. [۷۹]


    ایشان بعد از ذکر حدیث مذکور می نویسد :

    روایات سبعه احرف بدلیل مخالفت با قرآن و روایات صحیحه ای که از اهل بیت رسیده است فاقد حجیت بوده و ارزش بررسی سندی را ندارد. [۸۰]


    2-تهافت و تناقض در متن روایات مذکور :


    ایشان در تبیین ایراد مذکور می فرماید  : علاوه بر تعارض روایات سبعه احرف با روایات صحیحه دیگر در متن روایات مذکور نیز تناقض دیده می شود بدین معنا که از برخی روایات بدست می‌آید که نزول قرآن به سبعه احرف بعد از استزاده پیامبرص و بتدریج صورت گرفته است در حالی که از برخی دیگر بدست می‌آید این امر- نزول قرآن به سبعه احرف- در مرتبه سوم استزاده پیامبرص ، یکباره بوده است و در برخی دیگر نیز امده است که این امر یکباره و در مرتبه چهارم درخواست پیامبرص صورت گرفته است .


    ایشان درادامه نمونه های دیگری از تناقض را در روایات مذکور بیان می کند.[۸۱]

    3-عدم تناسب در سئوال و جواب برخی از روایات مذکور : در یکی از روایات تعدد قرائات به نقل از ابن مسعود امده است که اظهار داشت در تعداد ایات سوره ای از قرآن با جمعی اختلاف داشتیم ؛ بنزد رسول الله ص امده و به حضرتش عرضه داشتیم که در قرائت با یکدیگر اختلاف داریم. پیامبر ص برافروخته شده و از شدت ناراحتی فرمود :امتهای قبل ازشما بسبب همین اختلافات هلاک شدند انگاه امام علی ع از ناحیه پیامبر ص بما فرمود : قرآن را بهمان گونه که تعلیم داده شده اید قرائت کنید . [۸۲]


    ایه الله خوئی ره در نقد روایت مذکور می نویسد : در سئوال و جوابی که در این روایت بیان گردیده است تناسبی وجود ندارد چون اختلاف اصلی بین ابن مسعود و دیگران در تعداد ایات یک سوره می باشد در حالی که سئوالشان از پیامبرص در زمینه اختلاف درقرائت و در پاسخ پیامبر ص نیز به مطلب دیگری پرداخته شده است . در نتیجه بین سئوال و جواب ارتباطی وجود ندارد.[۸۳]


    4- عدم معنای معقول برای روایات سبعه احرف  :


    متن گفتار ایشان در این زمینه عبارتست از : أضف إلى جمیع ذلک أنه لا یرجع نزول القرآن على سبعة أحرف إلى معنى معقول ، ولا یتحصل للناظر فیها معنى صحیح . [۸۴]


    ایشان در ادامه وجوه مختلفی را در معنای روایات مذکور بیان نموده و همه انها را مورد نقد قرار می‌دهد .

    وجوه مختلف در معنای احادیث نزول قرآن به سبعه احرف

    ایه الله خوئی در این رابطه می فرماید در تفسیر سبعه احرف هفت معنا بیان شده است :


    وجه اول : المعانی المتقاربة :


    ایشان در تبین معنای مذکور می نویسد : معنای نخستی که از الاحرف السبعه شده است متقارب بودن ان با کلماتی نظیر " عجل ، أسرع ، اسع " می باشد و این حروف هفتگانه تا عهد عثمان باقی بود اما ایشان ان قرائات را به حرف واحد محصور نمودو دستور به احراق سایر مصاحف که بر مبنای حروف ششگانه بودند داد.


    ایشان موافقین دیدگاه مذکور را طبری ، قرطبی و بسیاری از اهل علم می داند. [۸۵]


    ایشان دلیل قائلین به احتمال مذکور را برخی از روایات می داند؛ از جمله انکه در ذیل ایه" إنما یعلمه بشر 16 : 103 " امده است پیامبرص توسط فردی که وحی را می نگاشت مفتون گردید . بدینگونه که پیامبرص وقتی کلماتی نظیر : سمیع علیم ، أو عزیز حکیم ، که در اواخر ایات قرار گرفته است به کاتب املا می نمود ، ان شخص از پیامبرص – در حالی که ان حضرت در حال دریافت ادامه وحی بود- .


    درزمینه جزئیات مطالب وحی شده می پرسید که ایا اخر ایات نازل شده ، عزیز حکیم است یا سمیع علیم ،یا عزیز علیم " ؟ پیامبر ص فرمود هرکدام را که بنویسی کافی است . کاتب گفت پیامبرص کیفیت نوشتن اخر ایات را بمن واگذار کرده است پس من هر چه را که بخواهم بنویسم . [۸۶].


    ایشان سپس به روایت دیگری که قائلین وجه نخست بدان استناد نموده اند اشاره نموده و می نویسد : واستدلوا أیضا على ذلک بما تقدم من الروایات الدالة على التوسعة : " ما لم تختم آیة رحمة بعذاب ، أو آیة عذاب برحمة " [۸۷]


    مفاد روایت مذکورتوسعه مردم در امر قرائت قرآن است مادامی که رحمت را به عذاب و عذاب را به رحمت تغییر ندهند .[۸۸]

    اشکال به وجه اول :


    1-نامعقول بودن معنای مذکور در بیشتر سور و ایات قرآن ایه الله خوئی درتبیین اشکال مذکور می فرماید : شاید بتوان معنای مذکور را در برخی از ایات قرآن تصور نمود اما در بیشتر ایات قرآن این معنا متصور نخواهد بود . [۸۹]


    2- وجه اول ، سبب نابودی اساس قرآن می‌گردد :

    ایشان در بیان ایراد مذکور می فرماید : هر گاه براساس این روایات مردم را در قرائت قرآن مجاز بدانیم که الفاظ قرآن را به کلماتی مشابه ان تغییر دهند قطعا این امر بتدریج سبب هدم قرآن می‌گردد . بعنوان نمونه : ایا هیچ عاقلی خود را مجاز می داند سوره یس را بدینگونه قرائت کند : یس ، والذکر العظیم ، إنک لمن الأنبیاء ، على طریق سوی ، إنزال الحمید الکریم ، لتخوف قوما ما خوف أسلافهم فهم ساهون "


    در حالی که پیامبرص بر اساس ایه" قل ما یکون لی أن أبدله من تلقاء نفسی إن أتبع إلا ما یوحى إلی 10 : 15 " حق تبدیل کلمات قرآن را ندارد پس چگونه دیگران حق چنین تغییری را خواهند داشت .


    از طرفی در برخی از روایات امده است که پیامبر ص حتی از تغییر در کلمات دعا به کلمات مشابه نهی می نمود پس چگونه تغییر و تبدیل کلمات قرآن را تجویز می کرد. [۹۰]


    ایشان درادامه ایراد وجه نخست -معنای "نزول قرآن علی سبعه احرف "- می فرماید :


    هر گاه مراد از وجه نخست – المعانی المتقاربه – این است که پیامبر ص قرآن را به حروف هفتگانه قرائت می نمود در اینصورت بر گوینده این سخن لازم است بر اثبات گفتارش دلیل اورد بجهت انکه خداوند بر اساس ایه حفظ وعده به محافظت از قرآن را داده است .[۹۱]

    3- توسعه قرائات بمعنای مذکور سبب بروز نقمت و منازعات بین مسلمین می‌گردد :


    ایشان در تبیین نقد سوم بر وجه نخست می نویسد : بر اساس روایات سبعه احرف حکمت نزول قرآن بر این اساس بجهت توسعه بر امت بوده است در حالی که اختلاف قرائات سبب منازعات گسترده در جوامع اسلامی گردید بگونه ای که برخی دیگران را تکفیر می کردند . شدت این اختلافات بگونه ای بود که در عهد عثمان مصاحف مختلف جمع اوری و همه انان بجز مصحف واحد – که مردم مامور به استفاده از ان گردیدند – سوزانده شدند .[۹۲]


    ایشان در پایان نقد احتمال نخست می فرماید : سستی وجه نخست بحدی است که متاخرین از اهل سنت بطور کلی انرا مردود می دانند و برخی بهمین جهت روایات سبعه احرف را از جمله روایات مشکل و متشابه می دانند .


    وجه دوم : الأبواب السبعة


    ایه الله خوئی در تبیین وجه دوم می فرماید :


    وجه دوم ان است که بگوئیم مراد از حروف سبعه ، ابواب هفتگانه است که قرآن بر اساس ان نازل شده است که عبارتند از : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال . ایشان مستند روائی این وجه را اینچنین بیان می کند که پیامبر ص فرمود: نخستین کتاب الهی از باب واحد و بر حرف واحدی نازل گردید اما قرآن از هفت باب و بر هفت حرف نازل گردید که عبارتند از : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ،ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال ؛ پس حلال قرآن را حلال و حرامش را حرام بدانید؛ اوامر انرا بجا اورده و از نواهی اش اجتناب نمائید ؛از امثال ان عبرت گرفته به محکماتش عمل و به متشابهاش ایمان بیاورید و بگوئید به همه انچه از ناحیه خداوند است ایمان داریم ."[۹۳]


    اشکال به وجه دوم

    ایشان در نقد وجه دوم – الابواب السبعه - می فرماید :

    1-احتمال دوم بر خلاف ظاهر روایات "نزول قرآن بر سبعه احرف" است : .بنا بر این نمی توان روایات مذکور را تفسیر روایات سبعه احرف دانست .[۹۴]


    2-روایت الابواب السبعه معارض با روایات دیگر است :


    ایشان در این رابطه می فرماید :


    روایت سبعه ابواب با روایت ابن مسعود که نزول قرآن را بر پنج باب می داند معارض است : حلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال [۹۵]


    3- اضطراب در متن روایت مذکور- که بیانگر ابواب سبعه است - در تبیین نقد مذکور باید گفت مفاد روایت سبعه ابواب از جنبه معنا اضطراب دارد بدین معنا که اولا حرام و زجر بمعنای واحد می باشد ؛


    ثانیا تقسیم مباحث قرآن به ابواب سبعه جامع نیست بجهت اینکه برخی از اموری که در قرآن کریم وجود دارد ابواب سبعه انرا شامل نمی‌گردد نظیر مباحث مربوط به مبدا ، معاد و قصص قرآنی و اگر این موضوعات را بتوان در محکم و متشابه قرار داد پس می توان تمام مباحث قرآن را بجای ابواب سبعه در ذیل دو عنوان محکم و متشابه قرار دهیم . [۹۶]


    4-منافات روایت مذکور - اختلاف معانی قرآن بر سبعه احرف - با احادیث توسعه بر امت

    ایشان در این زمینه می نویسد : وجه دوم با فلسفه نزول قرآن به سبعه احرف که تسهیل امر بر امت بود منافات خواهد داشت بجهت انکه ارتباطی بین وجه دوم – ابواب سبعه – با تسهیل امر بر امت نخواهد بود . [۹۷]

    5-تعارض روایت سبعه ابواب با روایاتی که سبعه احر ف را بمعنای دیگری می داند: ایشان در این زمینه می نویسد : در برخی از روایات سبعه احرف امده است که مراد از ان حروفی است که بین قراء در قرائتشان نسبت به انها اختلاف است .بدیهی است این معنا ارتباطی با سبعه ابواب نخواهد داشت- .[۹۸]


    وجه سوم : الأبواب السبعة بمعنى آخر ایه الله خوئی در تبیین وجه سوم می فرماید : بر اساس برخی از روایات مراد از سبعه احرف، ابواب سبعه ذیل می باشد: الامر ، والزجر ، والترغیب ، والترهیب ، والجدل ، والقصص ، والمثل . ایشان در نقد وجه سوم می فرماید : نقدهای وجه دوم در اینجا نیز جاری می باشد : وجوابه یظهر مما قدمناه فی الوجه الثانی . [۹۹]


    وجه چهارم : اللغات الفصیحة ایشان در بیان وجه چهارم می فرماید : مراد از سبعه احرف ، لغات فصیح اعراب است که در قرآن ذکر شده است که برخی بلغة قریش ، برخی به لغة هذیل ، وبرخی به لغة هوازن ، برخی به لغة یمن ، برخی به لغة کنانة ، برخی به لغة تمیم ، وبعضی دیگر به لغة ثقیف می باشد.[۱۰۰]


    نقد وجه چهارم : ایراد اول : وجه چهارم - اللغات الفصیحة - بر خلاف ظاهر روایات نزول القرآن علی سبعه احرف است : ایراد نخست ایشان به وجه چهارم این است که  : در روایات سبعه احرف ، مراد از ان بیان گردیده است بنابر این حمل ان به معنای دیگر خلاف ظاهر خواهد بود .[۱۰۱]

    ایراد دوم  : تنافی وجه چهارم با برخی از روایات :

    گفتار ایشان در بیان ایراد دوم این است که  :

    این وجه با مفاد برخی روایات که نزول قرآن را به لغات دیگر می داند مخالف است مضافا به اینکه حمل حروف سبعه به لغات هفتگانه قول بدون دلیل است. [۱۰۲]


    ایراد سوم  : توالی فاسد بر وجه چهارم

    سومین نقد ایه الله خوئی به وجه چهارم این است که : هر گاه مراد قائلین به این وجه ان است که قرآن مشتمل بر لغات دیگری است که لغت قریش در بین انها نیست در اینصورت با فلسفه نزول قرآن بر سبعه احرف که تسهیل بر امت بود منافات خواهد داشت بعلاوه انکه با واقعیت امر نیز منافات دارد چون لغت قریش فصیحترین لغت در بین لغات عصر نزول بود.. و اگر مراد قائلین این است که سبعه احرف مشتمل بر لغات دیگر نیز می باشد لکن با لغت قریش هماهنگ نیست در اینصورت حصرش به هفت لغت بدون وجه خواهد بود.[۱۰۳] .


    وجه پنجم : لغات مضر ایشان در تبیین وجه پنجم می فرماید : مراد از سبعه احرف لغات هفتگانه ازلغات مضر است که در قرآن بصورت پراکنده ذکر شده است  : لغات قریش ، وأسد ، وکنانة ، وهذیل ، وتمیم ، وضبة ، وقیس . ایشان در نقد این وجه می فرماید : تمام نقدهای وجه چهارم به این وجه نیز وارد است .[۱۰۴]

    وجه ششم : الاختلاف فی القراءات

    ایه الله خوئی در تبیین وجه ششم می فرماید : برخی معتقدند مراد از حروف سبعه اختلافات هفتگانه در قرائات بشرح ذیل می باشد : -اختلاف در حرکت بدون تغییر در معنا و صورت نظیر هن اطهر لکم به ضم اطهر و فتح ان -اختلاف در اعراب با تغییر صورت و معنا نظیر: ربنا باعد بین اسفارنا به صیغه امر و ماضی


    -اختلاف در حروف و تغییر در معنا بدون تغییردر صورت نظیر: کالعهن المنفوش وکالصوف المنفوش " -اختلاف در صورت و معنا نظیر : " وطلح منضود وطلع منضود "تغییر بسبب -اختلاف در تقدیم و تأخیر نظیر : " وجاءت سکرة الموت بالحق ، وجاءت سکرة الحق بالموت "


    -اختلاف در زیاده و نقصان نظیر: " تسع وتسعون نعجة أنثى . وأما الغلام فکان کافرا وکان أبواه مؤمنین . فإن الله من بعد اکراههن لهن غفور رحیم ".[۱۰۵]


    نقد وجه ششم :

    گفتارایه الله خوئی در نقد وجه ششم:

    ایراد اول : عدم دلیل بر ادعای مذکور – ادعای بی دلیل –


    ایشان می فرماید : اولا دلیلی بر اثبات وجه نخست وجود ندارد بویژه انکه مخاطبین روایات مذکور شناختی نسبت به انواع اختلاف در قرائات نداشتند .[۱۰۶]


    ایراد دوم : تغیر و عدم تغیر معنا سبب انقسام اختلاف قرائت به دو وجه نمی‌شود : ثانیا اختلاف و عدم اختلاف در معنا سبب انقسام قرائت به دو قسم نخواهد چون شکل تلفظ و قرائت بسبب ان متعدد نخواهد شد در نتیجه اختلاف در" طلح منضود . وکالعهن المنفوش " یک قسم خواهد بود .[۱۰۷]


    ایراد سوم : بقاء صورت لفظ و عدم بقاء ان ، سبب انقسام قرائت به دو وجه نمی‌گردد :


    ثالثا : یکی از وجوه ذکر شده در اختلاف قرائات بقاء صورت و عدم بقاء صورت لفظ بود باید گفت این نوع اختلاف نیز سبب اختلاف در قرائت نمی‌گردد چون بقاء صورت، مربوط به مکتوب می باشددر حالی که قرآن نازل شده از ناحیه خداوند بصورت مقروء – خوانده شده – بر پیامبر ص می باشد - .بعبارت دیگر سنخ قرآن از سنخ مقروء است نه مکتوب ؛ از اینرو بقاء و عدم بقاء صورت در ان تاثیری نخواهد داشت . [۱۰۸] -


    ایراد چهارم : مخالفت وجه ششم با نص روایات نزول قرآن بر حرف واحد رابعا نص روایات مذکور ان است که قرآن بر حرف واحد نازل شده است و از طرفی شکی نیست که مراد از حرف واحد ، یکی از موارد اختلافات هفتگانه ای که ذکر شد نیست .[۱۰۹]

    ایراد پنجم : کثرت موارد اتفاق و اشتراک در قرآن خامسا: در بسیاری از موارد بین قراء در قرائت اتفاق حاکم است بنابر این اقسام مذکور به انضمام موارد هفتگانه ، هشت قسم خواهد بود . [۱۱۰]

    ایراد ششم : خروج وجه ششم از مورد روایات نزول قرآن علی سبعه احرف – اختلاف در کلمات - : سادسا مورد اختلاف در روایات سبعه احرف، اختلاف در کلمات بود در اینصورت بیان پیامبر ص در حل اختلاف به اینکه قرآن بر هفت قرائت نازل شده است ارتباطی با مورد روایات نخواهد داشت . [۱۱۱]


    وجه هفتم : اختلاف قرائات بمعنای دیگر :


    ایشان در تبیین این وجه می فرماید : مراد از سبعه احرف اختلاف قرائات بمعنای ذیل می باشد : اختلاف أسماء از جهت إفراد ، وتثنیة ، وجمع ، وتذکیر ، وتأنیث . اختلاف افعال از جهت ماضی ، ومضارع ، وأمر . اختلاف دروجوه اعراب . اختلاف در نقص و زیادة . اختلاف در تقدیم وتأخیر . اختلاف به ابدال اختلاف لغات " اللهجات "نظیر : فتح ، وإمالة ، وترقیق ، وتفخیم ، واظهار ، وادغام ،[۱۱۲]

    نقد وجه هفتم :

    ایشان در نقد وجه هفتم می فرماید: اولا ایراد اول و چهارم و پنجم وجه سابق بر این وجه نیز وارد می‌گردد. مضافا به اینکه : اختلاف در اسماء و افعال سبب انقسام اختلاف به دو قسم نمی‌گردد بجهت انکه قدر جامع هر دو انها اختلاف در هیئت می باشد بنابر این هر گاه بخواهیم تمام خصوصیات را در این تقسیم ملاحظه کنیم اقسام بیشتر از این موارد خواهد شد بدین معنا که در اینصورت هر کدام از موارد مفرد و تثنیه و جمع و مذکر و مونث و ماضی و مضارع و امر و....اقسام مستقلی خواهند بود. [۱۱۳]


    ایشان در ادامه ، وجوه صحیح اختلاف در قرائات را اینگونه بیان می کند: 1- اختلاف در هیئت کلمه بدون اختلا درماده نظیر : اختلاف فی لفظ " باعد " بین صیغة ماضی و امر ، ودر کلمة " أمانتهم " بین جمع وافراد . 2- اختلاف در مادة کلمة بدون هیئت نظیر : هیئتها ، اختلاف در لفظة " ننشرها " بین الراء والزی . 3- اختلاف در مادة وهیئت نظیر اختلاف در " العهن والصوف " . 4- اختلاف در هیئت جملة بسبب اختلاف در اعراب ، نظیر اختلاف " وأرجلکم " بین النصب والجر 5- اختلاف به تقدیم تأخیر ، 6- اختلاف به زیادة ونقصان [۱۱۴]


    وجه هشتم : مراد از سبعه احرف در روایات بیان کثرت است : ایشان در تبیین وجه هشتم می فرماید : این قول که به قاضی عیاض و تابعینش نسبت داده شده است بیانگر ان است که همانطور که از لفظ سبعین و سبعمائه کثرت دهها و صدها اراده شده است مراد از سبعه احرف در روایات نیز بیان کثرت می باشد.


    نقد وجه هشتم : این وجه مخالف ظاهر روایات سبعه احرف است : این قول بر خلاف ظهور بلکه خلاف نص روایات سبعه احرف بوده و اساسا انرا نمی توان قول مستقلی دانست چون معنای حروف سبعه در ان بیان نشده است.[۱۱۵]

    وجه نهم : مراد از سبعه احرف در روایات قرائات سبعه است : باید گفت وجه نهم همان وجهی است که فصل دهم رساله حاضر جهت بررسی و تحلیل ان نگاشته شده است .


    نقد وجه نهم :

    ایشان در نقد وجه مذکور می فرماید :

    اگر مراد از قرائات سبعه ، قرائات قراء سبعه معروف ا ست بطلانش در مبحث تواتر قرائات اثبات گردید. [۱۱۶]


    و اگر مراد غیر ان باشد باید گفت تعداد قرائات بیش از هفت قرائت بوده و منحصر نمودن ان به سبع قرائات بدون وجه خواهد بود .[۱۱۷]

    وجه دهم : لهجه های گوناگون

    ایشان در تبیین وجه مذکور می فرماید : این قول که مختار رافعی است بیانگر ان است که اقوام مختلف عرب از لهجه های گوناگونی برخورد بوده و برخی از انها در تلفظ حروف خاص با یکدیگر اختلاف دارند از اینرو جهت تسهیل بر امت لهجه های گوناگون بر اساس روایات مذکور مشروعیت داشته و ایرادی به ان وارد نیست .[۱۱۸]

    نقد وجه دهم : ایه الله خوئی ره با اینکه وجه مذکور را احسن الوجوه دانسته اما ایراداتی را بدان وارد می داند : اولا معارض با روایاتی است که قرآن را نازل شده به لغت قریش می داند . ثانیا منافی با روایتی است که شان نزول روایت سبعه احرف را در جائی می داند که بین دو نفر از قبیله قریش در اصل وجوهر کلمه اختلاف بودنه اختلاف در شکل قرائت ان . رابعا وجه مذکور مخالف ظهور بلکه مخالف نص روایات سبعه احرف می باشد .خامسا لازمه وجه مذکور جواز قرائت به لهجه ها ی گوناگون می باشد در حالی که این امر خلاف سیره مسلمین می باشد. [۱۱۹]


    خلاصه دیدگاه ایه الله خوئی نسبت به روایات سبعه احرف : از منظر ایشان هیچیک از وجوه دهگانه ای که در توجیه روایات نزول قرآن بر سبعه احرف بیان گردید تمام نمی باشد بویژه انکه در روایات وارد شده از اهلبیت ع مفاد روایات سبعه احرف تکذیب شده است [۱۲۰] نتیجه مباحث مطرح شده در روایات سبعه احرف


    بعد از بیان دیدگاههای فریقین در معنای روایات سبعه احرف می گوئیم : در بین اقوال مطرح شده گفتار ایه الله خوئی از ارجحیت بیشتری برخوردار است ؛ بنابر این روایات مذکور بدلیل مخالفت با قرآن و روایات صحیح و نیز غیر تام بودن وجوه ذکر شده برای ان ، مقبول نخواهد بود .

    نتائج

    1- برغم مصونیت قرآن کریم از تحریف لفظی مواردی در ان بچشم می خورد که در شیوه قرائت ، کتابت و اعراب گذاری انها بین مصاحف اختلافاتی وجود دارد .


    2- بخش مهمی از اختلاف قرائات ، معلول تنوع زبان ، لحن و لهجه های گوناگون می باشد .


    3-پدیده اختلاف قرائات بجهت تنوع زبان و لهجه اختصاص به قرآن نداشته بگونه ای که می توان ان را در تمام مکتوبات بشری سرایت داد .


    3- تمامی علمای فریقین در این مساله که " تواتر شرط اصلی اثبات قرآن بوده و بدون ان نمی توان هیچ ایه و سوره ای را بعنوان قرآن تلقی نمود " اتفاق نظر داشته و اختلافشان به کیفیت قرائت برخی از کلمات ان برمی‌گردد.


    4- تواتر قرآن مورد اتفاق فریقین بوده در حالی که تواتر قرائات توسط عده ای ادعا شده است . 5-ادله ذکر شده در اثبات تواتر قرائات سبعه مورد نقد قرار گرفته است .


    6-روایات نزول قرآن بر سبعه احرف ارتباطی با مساله قرائات سبعه نداشته و از جنبه سندی و دلالتی نیز مورد بحث علمای فریقین قرار گرفته است .


    7-هیچیک از معانی ذکر شده در تفسیر روایات نزول قرآن علی سبعه احرف مقبول نمی باشد .

    پانویس


    1. ↑ صفحات فی علوم القراءات ص 9- ....وهی فی الأصل بمعنى الجمع والضم، تقول: قرأتُ الماءَ فی الحوض أی: جمعته فیه، وسمی "القرآن" قرآنًا؛ لأنه یجمع الآیات والسور ویضم بعضها إلى بعض
    2. ↑ همان ؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن الزرقانی ج 1ص 284
    3. ↑ صفحات فی علوم القراءات ص 9-
    4. ↑ البرهان زرکشی ج 1ص 318واعلم أن القرآن والقراءات حقیقتان متغایرتان ، فالقرآن هو الوحی المنزل على محمد صلى الله علیه وسلم للبیان والإعجاز ، والقراءات هی اختلاف ألفاظ الوحی المذکور فی کتبة الحروف أو کیفیتها ; من تخفیف وتثقیل وغیرهما
    5. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 157 : ان الواصل إلینا بتوسط القراء إنما هو خصوصیات قراءاتهم وأما أصل القرآن فهو واصل إلینا بالتواتر بین المسلمین ، وبنقل الخلف عن السلف وتحفظهم على ذلک فی صدورهم وفی کتاباتهم ، ولا دخل للقراء فی ذلک أصلا ، ولذلک فإن القرآن ثابت التواتر حتى لو فرضنا أن هؤلاء القراء السبعة أو العشرة لم یکونوا موجودین أصلا . وعظمة القرآن أرقی من أن تتوقف على نقل أولئک النفر المحصورین
    6. ↑ توضیح این امر و بیان اقوال فریقین در ادامه مباحث ذکر می‌گردد .
    7. ↑ مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص 287
    8. ↑ القرآن فی الاسلام : ص 146اشتهر کثیرا سبعة من قراء الطبقة الثالثة وأصبحوا المرجع فی علم القراءة وغطوا على القراء الآخرین ، وهکذا اشتهر کل واحد من هؤلاء السبعة راویان من بین الرواة الذین لا یعدون حصرا ،
    9. ↑ القرآن فی الاسلام : ص 146-151: والقراء السبعة مع الراویین عنهم هذه أسماؤهم : 1 ابن کثیر مکی والراوی عنه قنبل وبزی یرویان عنه بواسطة واحدة . 2 نافع مدنی والراوی عنه قالون وورش . 3 عاصم کوفی والراوی عنه أبوبکر شعبة بن العیاش وحفص ، والقرآن الموجود عند المسلمین الیوم هو بقراءة عاصم هذا بروایة حفص . 4 حمزة کوفی والراوی عنه خلف وخلاد یرویان عنه بواسطة . 5 الکسائی کوفی الراوی عنه دوری وأبوالحارث . 6 أبو عمرو بن العلاء بصری والراوی عنه دوری وسوسی یرویان عنه بواسطة . 7 ابن عامر والراوی عنه هشام وابن ذکوان یرویان عنه بواسطة . وهناک قراءات أخرى غیر مشهورة ، کالقراءات المذکورة عن بعض الصحابة والقراءات الشاذة التی لم یعمل بها ، وقراءات متفرقة توجد فی أحادیث مرویة عن أئمة أهل البیت علیهم السلام ، الا أنهم أمروا أصحابهم باتباع القراءات المشهورة
    10. ↑ دراسات قرآنیه، صغیر، محمد حسین علی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1413، ص 110 - 111.؟؟؟؟؟ دکتر محمد حسین علی الصغیر در این باره می نویسد : تظل القضیه قضیه تاریخیه فحسب، إذ القرآن المعاصر الذی اجمع علیه العالم الاسلامی و هو ذات القرآن الذی نزل به الوحی علی رسول اللّه(ص) مرقوم بروایة حفص لقراءة عاصم بن ابی النجود الکوفی، باستثناء المغرب العربی الذی اعتمد قراءة نافع المدنی بروایة ورش
    11. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 164 قد یتخیل أن الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن هی القراءات السبع ، فیتمسک لاثبات کونها من القرآن بالروایات التی دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلک شئ لم یتوهمه أحد من العلماء المحققینالبیان فی تفسیر القرآن ص 164 قد یتخیل أن الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن هی القراءات السبع ، فیتمسک لاثبات کونها من القرآن بالروایات التی دلت على أن القرآن نزل على سبعة أحرف ، فلا بد لنا أن ننبه على هذا الغلط ، وان ذلک شئ لم یتوهمه أحد من العلماء المحققین
    12. ↑ همان ص 164-165 والأولى أن نذکر کلام الجزائری فی هذا الموضع . قال :" لم تکن القراءات السبع متمیزة عن غیرها ، حتى قام الإمام أبوبکر أحمد ابن موسى بن العباس بن مجاهد - وکان على رأس الثلاثمائة ببغداد – فجمع قراءات سبعة من مشهوری أئمة الحرمین والعراقین والشام ، وهم : نافع ، وعبدالله ابن کثیر ، وأبو عمرو بن العلاء ، وعبدالله بن عامر ، وعاصم وحمزة ، وعلی الکسائی . وقد توهم بعض الناس أن القراءات السبعة هی الأحرف السبعة ، ولیس الامر کذلک . . . وقد لام کثیر من العلماء ابن مجاهد على اختیاره عدد السبعة ، لما فیه من الایهام .
    13. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 160-162 وقال الإمام أبو محمد مکی : " قد ذکر الناس من الأئمة فی کتبهم أکثر من سبعین ممن هو أعلى رتبة ، وأجل قدرا من هؤلاء السبعة . . . فکیف یجوز أن یظن ظان أن هؤلاء السبعة المتأخرین ، قراءة کل واحد منهم أحد الحروف السبعة المنصوص علیها – هذا تخلف عظیم - أکان ذلک بنص من النبی صلى الله علیه وآله وسلم أم کیف ذلک ! ! ! وکیف یکون ذلک ؟ والکسائی إنما ألحق بالسبعة بالأمس فی أیام المأمون وغیره – وکان السابع یعقوب الحضرمی - فأثبت ابن مجاهد فی سنة ثلاثمائة ونحوها الکسائی موضع یعقوب " وقال الشرف المرسی : " وقد ظن کثیر من العوام أن المراد بها - الأحرف السبعة – القراءات السبع ، وهو جهل قبیح ".... قال کثیر من علمائنا کالداودی ، وابن أبی سفرة وغیرهما : هذه القراءات السبع ، التی تنسب لهؤلاء القراء السبعة لیست هی الأحرف السبعة التی اتسعت الصحابة فی القراءة بها ، وإنما هی راجعة إلى حرف واحد من تلک السبعة ، وهو الذی جمع علیه عثمان المصحف . ذکره ابن النحاس وغیره وهذه القراءات المشهورة هی اختیارات أولئک الأئمة القراء
    14. ↑ لازم به ذکر است که در اخرین مبحث این مقاله به بررسی تفصیلی روایات سبعه احرف خواهیم پرداخت
    15. ↑ الاتقان فی علوم القرآن ج اص 209لا خلاف أن کل ما هو من القرآن یجب أن یکون متواترا فی أصله وأجزائه وأما فی محله ووضعه وترتیبه فکذلک عند محققی أهل السنة للقطع بأن العادة تقضی بالتواتر فی تفاصیل مثله لأن هذا المعجز العظیم الذی هو أصل الدین القویم والصراط المستقیم مما تتوفر الدواعی على نقل جمله وتفاصیله فما نقل آحادا ولم یتواتر یقطع بأنه لیس من القرآن قطعا وذهب کثیر من الأصولیین إلى أن التواتر شرط فی ثبوت ما هو من القرآن بحسب أصله ولیس بشرط فی محله ووضعه وترتیبه بل یکثر فیها نقل الآحاد قیل
    16. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 123... قد أطبق المسلمون بجمیع نحلهم ومذاهبهم على أن ثبوت القرآن ینحصر طریقه بالتواتر.... وعلى ذلک فما کان نقله بطریق الآحاد لا یکون من القرآن قطعا .
    17. ↑ همان ص 124 واستدل کثیر من علماء السنة والشیعة على ذلک : بأن القرآن تتوافر الدواعی لنقله ، لأنه الأساس للدین الاسلامی ، والمعجز الإلهی لدعوة نبی المسلمین ، وکل شئ تتوفر الدواعی لنقله لا بد وأن یکون متواترا .وعلى ذلک فما کان نقله بطریق الآحاد لا یکون من القرآن قطعا
    18. ↑ رک به  : البیان فی تفسیر القرآن ص 123
    19. ↑ البرهان ج 1ص319 انالقراءات السبع متواترة عند الجمهور ، وقیل بل مشهورة ، ولا عبرة بإنکار المبرد قراءة حمزة : * ( والأرحام ) * و * ( مصرخی ) * ، ولا بإنکار مغاربة النحااة کابن عصفور قراءة ابن عامر * ( قتل أولادهم شرکائهم ) * والتحقیق أنها متواترة عن الأئمة السبعة ، أما تواترها عن النبی صلى الله علیه وسلم ففیه نظر
    20. ↑ الاتقان ج 1ص 240اعلم أن القاضی جلال الدین البلقینی قال القراءة تنقسم إلى متواتر وآحاد وشاذ فالمتواتر القراءات السبعة المشهورة والآحاد قراءات الثلاثة التی هی تمام العشر ویلحق بها قراءة الصحابة والشاذ قراءات التابعین کالأعمش ویحیى بن وثاب وابن جبیر ونحوهم
    21. ↑ الاتقان ج 1ص210 وقال القاضی أبوبکر فی الانتصار ذهب قوم من الفقهاء والمتکلمین إلى إثبات قرآن حکما لا علما بخبر الواحد دون الاستفاضة وکره ذلک أهل الحق وامتنعوا منه
    22. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 123 لقد اختلفت الآراء حول القراءات السبع المشهورة بین الناس ، فذهب جمع من علماء أهل السنة إلى تواترها عن النبی صلى الله علیه وآله وربما ینسب هذا القول إلى المشهور بینهم . ونقل عن السبکی القول بتواتر القراءات العشر وأفرط بعضهم فزعم أن من قال إن القراءات السبع لا یلزم فیها التواتر فقوله کفر . ونسب هذا الرأی إلى مفتی البلاد الأندلسیة أبی سعید فرج ابن لب
    23. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 123 والمعروف عند الشیعة أنها غیر متواترة ، بل القراءات بین ما هو اجتهاد من القارئ وبین ما هو منقول بخبر الواحد ، واختار هذا القول جماعة من المحققین من علماء أهل السنة . وغیر بعید أن یکون هذا هو المشهور بینهم - کما ستعرف ذلک - وهذا القول هو الصحیح
    24. ↑ همان ص 125-147 ان الطریق الأفضل إلى إثبات عدم تواتر القراءات هو معرفة القراء أنفسهم ، وطرق رواتهم ، وهم سبعة قراء . وهناک ثلاثة آخرون تتم بهم العشرة ، نذکرهم عقیب هؤلاء.
    25. ↑ القرآن فی الاسلام ص 149 ویعتقد جمهور علماء السنة بتواتر القراءات السبع ، حتى فسر بعضهم الحدیث المروی عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم نزل القرآن على سبعة أحرف بالقراءات السبع ، وقد مال إلى هذا القول بعض علماء الشیعة أیضا ، ولکن صرح بعض بأن هذه القراءات مشهورة ولیست بمتواترة
    26. ↑ همان ص 149-150 وقال مکی : من ظن أن قراءة هؤلاء القراء کنافع وعاصم هی الأحرف السبعة التی فی الحدیث فقد غلطا عظیما . قال : ویلزم من هذا أیضا أن ما خرج عن قراءة هؤلاء السبعة مما ثبت عن الأئمة غیرهم ووافق خط المصحف أن لا یکون قرآنا وهذا غلط عظیم ، فان الذین صنفوا القراءات من الأئمة المتقدمین کأبی عبید القاسم بن سلام وأبی حاتم السجستانی وأبی جعفر الطبری وإسماعیل القاضی قد ذکروا أضعاف هؤلاء
    27. ↑ همان ص -150 قال- مکی -  : والسبب فی الاقتصار على السبعة مع أن فی أئمة القراء من هو أجل منهم قدرا أو مثلهم أکثر من عددهم ان الرواة عن الأئمة کانوا کثیرا جدا ، فلما تقاصرت الهمم اقتصروا مما یوافق خط المصحف على ما یسهل حفظه وتنضبط القراءة به فنظروا إلى ما اشتهر بالثقة والأمانة وطول العمر فی ملازمة القراءة به والاتفاق على الأخذ عنه فأفردوا من کل مصر اماما واحدا ولم یترکوا مع ذلک نقل ما کان علیه الأئمة غیر هؤلاء من القراءات ولا القراءة به کقراءة یعقوب وأبی جعفر وشیبة وغیرهم
    28. ↑ همان ص 151 وقال القراب فی الشافی : التمسک بقراءة سبعة من القراء دون غیرهم لیس فیه أثر ولا سنة ، وانما هو من جمع بعض المتأخرین فانتشر وأوهم أنه لا تجوز الزیادة على ذلک ، وذلک لم یقل به أحد
    29. ↑ لازم به ذکر است که عمده مباحث قسمت 4و 5و 6و7 این فصل – فصل دهم - از کتاب ارزشمند البیان فی تفسیر القرآن ایه الله خوئی ره – با تغییرات مختصر – اخذ شده است .
    30. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 124.... وعلى کل حال فلم یختلف المسلمون فی أن القرآن ینحصر طریق ثبوته والحکم بأنه کلام إلهی بالخبر المتواتر .وبهذا یتضح أنه لیست بین تواتر القرآن ، وبین عدم تواتر القراءات أیة ملازمة ، لان أدلة تواتر القرآن وضرورته لا تثبت - بحال من الأحوال – تواتر قراءاته ، کما أن أدلة نفی تواتر القراءات لا تتسرب إلى تواتر القرآن بأی وجه
    31. ↑ همان ص 159-160ومن الحق إن تواتر القرآن لا یستلزم تواتر القراءات . وقد اعترف بذلک الزرقانی حیث قال : یبالغ بعضهم فی الإشادة بالقراءات السبع ، ویقول من زعم أن القراءات السبع لا یلزم فیها التواتر فقوله کفر ، لأنه یؤدی إلى عدم تواتر القرآن جملة ، ویعزى هذا الرأی إلى مفتی البلاد الأندلسیة الأستاذ أبی سعید فرج ابن لب ، وقد تحیس لرأیه کثیرا وألف رسالة کبیرة فی تأیید مذهبه . والرد على من رد علیه ، ولکن دلیلة الذی استند إلیه لا یسلم . فإن القول بعدم تواتر القراءات السبع لا یستلزم القول بعدم تواتر القرآن ، کیف وهناک فرق بین القرآن والقراءات السبع ، بحیث یصح أن یکون القرآن متواترا فی غیر القراءات السبع ، أو فی القدر الذی اتفق علیه القراء جمیعا أو فی القدر الذی اتفق علیه عدد یؤمن تواطؤهم على الکذب قراء کانوا أو غیر قراء
    32. ↑ البرهان ج 1ص 319 : ... أن القراءات السبع متواترة عند الجمهور ، وقیل بل مشهورة ، ولا عبرة بإنکار المبرد قراءة حمزة : * ( والأرحام ) * و * ( مصرخی ) * ، ولا بإنکار مغاربة النحاة کابن عصفور قراءة ابن عامر * ( قتل أولادهم شرکائهم )
    33. ↑ الاتقان ج 1ص 240" اعلم أن القاضی جلال الدین البلقینی قال القراءة تنقسم إلى متواتر وآحاد وشاذ فالمتواتر القراءات السبعة المشهورة والآحاد قراءات الثلاثة التی هی تمام العشر ویلحق بها قراءة الصحابة والشاذ قراءات التابعین کالأعمش ویحیى بن وثاب وابن جبیر ونحوهم
    34. ↑ البرهان ج 1ص 319: والتحقیق أنها متواترة عن الأئمة السبعة ، أما تواترها عن النبی صلى الله علیه وسلم ففیه نظر ;فإن إسناد الأئمة السبعة بهذه القراءات السبعة موجود فی کتب القراءات ، وهی نقل الواحد عن الواحد لم تکمل شروط التواتر فی استواء الطرفین والواسطة ، وهذا شئ موجود فی کتبهم ، وقد أشارالشیخ شهاب الدین أبو شامة فی کتابه " المرشد الوجیز " إلى شئ من ذلک
    35. ↑ الاتقان ج 1ص 240 وهذا الکلام فیه نظر یعرف مما سنذکره وأحسن من تکلم فی هذا النوع إمام القراء فی زمانه شیخ شیوخنا أبوالخیر بن الجزری قال فی أول کتابه النشر  : کل قراءة وافقت العربیة ولو بوجه ووافقت أحد المصاحف العثمانیة ولو احتمالا وصح سندها فهی القراءة الصحیحة التی لا یجوز ردها ولا یحل إنکارها بل هی من الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن ووجب على الناس قبولها سواء کانت عن الأئمة السبعة أم عن العشرة أم عن غیرهم من الأئمة المقبولین ومتى اختل رکن من هذه الأرکان الثلاثة أطلق علیها ضعیفة أو شاذة أو باطلة سواء کانت عن السبعة أم عمن هو أکبر منهم هذا هو الصحیح عند أئمة التحقیق من السلف والخلف صرح بذلک الدانی ومکی والمهدوی وأبو شامة وهو مذهب السلف الذی لا یعرف عن أحد منهم خلاف
    36. ↑ الاتقان ج 1ص 240 قال أبو شامة فی المرشد الوجیز : لا ینبغی أن یغتر بکل قراءة تعزى إلى أحد السبعة ویطلق علیها لفظ الصحة وأنها أنزلت هکذا إلا إذا دخلت فی ذلک الضابط وحینئذ لا ینفرد بنقلها مصنف عن غیره ولا یختص ذلک بنقلها عنهم بل إن نقلت عن غیرهم من القراء فذلک لا یخرجها عن الصحة فإن الاعتماد على استجماع تلک الأوصاف لا على من تنسب إلیه فإن القراءة المنسوبة إلى کل قارئ من السبعة وغیرهم منقسمة إلى المجمع علیه والشاذ غیر أن هؤلاء السبعة لشهرتهم وکثرة الصحیح المجمع علیه فی قراءتهم ترکن النفس إلى ما نقل عنهم فوق ما ینقل عن غیرهم
    37. ↑ همان ص 151 وقال القراب فی الشافی : التمسک بقراءة سبعة من القراء دون غیرهم لیس فیه أثر ولا سنة ، وانما هو من جمع بعض المتأخرین فانتشر وأوهم أنه لا تجوز الزیادة على ذلک ،وذلک لم یقل به أحد
    38. ↑ وأما القائلون بتواتر القراءات السبع فقد استدلوا على رأیهم بوجوه :الأول : دعوى قیام الاجماع علیه من السلف إلى الخلف . وقد وضح للقارئ فساد هذه الدعوى ، على أن الاجماع لا یتحقق باتفاق أهل مذهب واحد عندمخالفة الآخرین .
    39. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 158 بود الثانی : ان اهتمام الصحابة والتابعین بالقرآن یقضی بتواتر قراءته ، وإن ذلک واضح لمن أنصف نفسه وعدل .
    40. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 158....إن هذا الدلیل إنما یثبت تواتر نفس القرآن ، لا تواتر کیفیة قراءته ، وخصوصا مع کون القراءة عند جمع منهم مبتنیة على الاجتهاد ، أو على السماع ولو من الواحد . ... ، ولولا ذلک لکان مقتضى هذا الدلیل أن تکون جمیع القراءات متواترة ، ولا وجه لتخصیص الحکم بالسبع أو العشر أن حصر القراءات فی السبع إنما حدث فی القرن الثالث الهجری ، ولم یکن له قبل هذا الزمان عین ولا أثر ، ولازم ذلک أن نلتزم إما بتواتر الجمیع من غیر تفرقة بین القراءات ، وإما بعدم تواتر شئ منها فی مورد الاختلاف ، والأول باطل قطعا فیکون الثانی هو المتعین
    41. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 158 الثالث : ان القراءات السبع لو لم تکن متواترة لم یکن القرآن متواترا والتالی باطل بالضرورة فالمقدم مثله : ووجه التلازم أن القرآن إنما وصل إلینا بتوسط حفاظه ، والقراء المعروفین ، فإن کانت قراءاتهم متواترة فالقرآن متواتر ، وإلا فلا . وإذن فلا محیص من القول بتواتر القراءات .الجواب: 1- ان تواتر القرآن لا یستلزم تواتر القراءات ، لان الاختلاف فی کیفیة الکلمة لا ینافی الاتفاق على أصلها ، ولهذا نجد أن اختلاف الرواة فی بعض ألفاظ قصائد المتنبی - مثلا - لا یصادم تواتر القصیدة عنه وثبوتها له ، وان اختلاف الرواة فی خصوصیات هجرة النبی لا ینافی تواتر الهجرة نفسها .2 - ان الواصل إلینا بتوسط القراء إنما هو خصوصیات قراءاتهم وأما أصل القرآن فهو واصل إلینا بالتواتر بین المسلمین ، وبنقل الخلف عن السلف وتحفظهم على ذلک فی صدورهم وفی کتاباتهم ، ولا دخل للقراء فی ذلک أصلا ، ولذلک فإن القرآن ثابت التواتر حتى لو فرضنا أن هؤلاء القراء السبعة أو العشرة لم یکونوا موجودین أصلا . وعظمة القرآن أرقی من أن تتوقف على نقل أولئک النفر المحصورین
    42. ↑ i همان :الرابع : ان القراءات لو لم تکن متواترة لکان بعض القرآن غیر متواتر مثل " ملک " و " مالک " ونحوهما ، فإن تخصیص أحدهما تحکم باطل . وهذا الدلیل ذکره ابن الحاجب وتبعه جماعة من بعده .
    43. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 159 ان مقتضى هذا الدلیل الحکم بتواتر جمیع القراءات ، وتخصیصه بالسبع أیضا تحکم باطل . ولا سیما أن فی غیر القراء السبعة من هو أعظم منهم وأوثق ، کما اعترف به بعضهم ، وستعرف ذلک . ولو سلمنا أن القراء السبعة أو ثق من غیرهم ، وأعرف بوجوه القراءات ، فلا یکون هذا سببا لتخصیص التواتر بقراءاتهم دون غیرهم . نعم ذلک یوجب ترجیح قراءاتهم على غیرها فی مقام العمل ، وبین الامرین بعد المشرقین ، والحکم بتواتر جمیع القراءات باطل بالضرورة ....ان الاختلاف فی القراءة إنما یکون سببا لالتباس ما هو القرآن بغیره ، وعدم تمیزه من حیث الهیئة أو من حیث الاعراب ، وهذا لا ینافی تواتر أصل القرآن ، فالمادة متواترة وإن اختلف فی هیئتها أو فی إعرابها ، وإحدى الکیفیتین أو الکیفیات من القرآن قطعا وإن لم تعلم بخصوصها
    44. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 159 ان مقتضى هذا الدلیل الحکم بتواتر جمیع القراءات ، وتخصیصه بالسبع أیضا تحکم باطل . ولا سیما أن فی غیر القراء السبعة من هو أعظم منهم وأوثق ، کما اعترف به بعضهم ، وستعرف ذلک . ولو سلمنا أن القراء السبعة أو ثق من غیرهم ، وأعرف بوجوه القراءات ، فلا یکون هذا سببا لتخصیص التواتر بقراءاتهم دون غیرهم . نعم ذلک یوجب ترجیح قراءاتهم على غیرها فی مقام العمل ، وبین الامرین بعد المشرقین ، والحکم بتواتر جمیع القراءات باطل بالضرورة ....ان الاختلاف فی القراءة إنما یکون سببا لالتباس ما هو القرآن بغیره ، وعدم تمیزه من حیث الهیئة أو من حیث الاعراب ، وهذا لا ینافی تواتر أصل القرآن ، فالمادة متواترة وإن اختلف فی هیئتها أو فی إعرابها ، وإحدى الکیفیتین أو الکیفیات من القرآن قطعا وإن لم تعلم بخصوصها
    45. ↑ البیان فی تفسیر القرآن - السید الخوئی - ص 151 الأول : إن استقراء حال الرواة یورث القطع بأن القراءات نقلت إلینا بأخبار الآحاد . وقد اتضح ذلک فیما أسلفناه فی تراجمهم فکیف تصح دعوى القطع بتواترها عن القراء . على أن بعض هؤلاء الرواة لم تثبت وثاقته
    46. ↑ البیان فی تفسیر القرآن - السید الخوئی - ص 151 الثانی : إن التأمل فی الطرق التی أخذ عنها القراء ، یدلنا دلالة قطعیة على أن هذه القراءات إنما نقلت إلیهم بطریق الآحاد
    47. ↑ همان الثالث : اتصال أسانید القراءات بالقراء أنفسهم یقطع تواتر الأسانید حتى لو کانت رواتها فی جمیع الطبقات ممن یمتنع تواطؤهم على الکذب ، فإن کل قارئ إنما ینقل قراءته بنفسه
    48. ↑ همان الرابع : احتجاج کل قارئ من هؤلاء على صحة قراءته ، واحتجاج تابعیه على ذلک أیضا ، وإعراضه عن قراءة غیره دلیل قطعی على أن القراءات تستند إلى اجتهاد القراء وآرائهم ، لأنها لو کانت متواترة عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم لم یحتج فی إثبات صحتها إلى الاستدلال والاحتجاج
    49. ↑ البیان فی تفسیر القرآن - السید الخوئی - ص 152 الخامس : ان فی إنکار جملة من أعلام المحققین على جملة من القراءات دلالة واضحة على عدم تواترها ، إذ لو کانت متواترة لما صح هذا الانکار فهذا ابن جریر الطبری أنکر قراءة ابن عامر ، وطعن فی کثیر من المواضع فی بعض القراءات المذکورة فی السبع ، وطعن بعضهم على قراءة حمزة ، وبعضهم على قراءة أبی عمرو ، وبعضهم على قراءة ابن کثیر وأن کثیرا من العلماء أنکروا تواتر ما لا یظهر وجهه فی اللغة العربیة ، وحکموا بوقوع الخطأ فیه من بعض القراء وقد تقدم فی ترجمة حمزة إنکار قراءته من إمام الحنابلة أحمد ، ومن یزید بن هارون ، ومن ابن مهدی ومن أبی‌بکر بن عیاش ، ومن ابن درید ...
    50. ↑ این مباحث با اندکی تغییر-حذف برخی از قسمتها - ازکتاب البیان فی تفسیر القرآن ص 164-168 نقل شده است .
    51. ↑ جهت تفصیل بیشتر رک به : البیان فی تفسیر القرآن ص 164-166 ذهب جماعة إلى حجیة هذه القراءات ، فجوزوا أن یستدل بها على الحکم الشرعی ، کما استدل على حرمة وطئ الحائض بعد نقائها من الحیض وقبل أن تغتسل ، بقراءة الکوفیین - غیر حفص - قوله تعالى : " ولا تقربوهن حتى یطهرن " بالتشدید . ولکن الحق عدم حجیة هذه القراءات ، فلا یستدل بها على الحکم الشرعی .والدلیل على ذلک أن کل واحد من هؤلاء القراء یحتمل فیه الغلط والاشتباه ، ولم یرد دلیل من العقل ، ولا من الشرع على وجوب اتباع قارئ منهم بالخصوص ، وقد استقل العقل ، وحکم الشرع بالمنع عن اتباع غیر العلم . ... ان القراءات لم یتضح کونها روایة ، لتشملها هذه الأدلة ، فلعلها اجتهادات من القراء ، ویؤید هذا الاحتمال ما تقدم من تصریح بعض الاعلام بذلک ، بل إذا لاحظنا السبب الذی من أجله اختلف القراء فی قراءاتهم – وهو خلو المصاحف المرسلة إلى الجهات من النقط والشکل - یقوى هذا الاحتمال جدا . قال ابن أبی هاشم :" إن السبب فی اختلاف القراءات السبع وغیرها ان الجهات التی وجهت إلیها المصاحف کان بها من الصحابة من حمل عنه أهل تلک الجهة وکانت المصاحف خالیة من النقط والشکل . قال : فثبت أهل کل ناحیة على ما کانوا تلقوه سماعا عن الصحابة ، بشرط موافقة الخط ، وترکوا ما یخالف الخط . . . فمن ثم نشأالاختلاف بین قراء الأمصار "...... ان رواة کل قراءة من هذه القراءات ، لم تثبت وثاقتهم أجمع ، فلا تشمل أدلة حجیة خبر الثقة روایتهم . ویظهر ذلک مما قدمناه فی ترجمة أحوال القراء ورواتهم
    52. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 167-ذهب الجمهور من علماء الفریقین إلى جواز القراءة بکل واحدة من القراءات السبع فی الصلاة ، بل ادعی على ذلک الاجماع فی کلمات غیر واحد منهم وجوز بعضهم القراءة بکل واحدة من العشر ، وقال بعضهم بجواز القراءة بکل قراءة وافقت العربیة ولو بوجه ، ووافقت أحد المصاحف العثمانیة ولو احتمالا ، وصح سندها ، ولم یحصرها فی عدد معین
    53. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 167-والحق : ان الذی تقتضیه القاعدة الأولیة ، هو عدم جواز القراءة فی الصلاة بکل قراءة لم تثبت القراءة بها من النبی الأکرم - صلى الله علیه وآله وسلم - أو من أحد أوصیائه المعصومین - علیهم السلام - ، لان الواجب فی الصلاة هو قراءة القرآن فلا یکفی قراءة شئ لم یحرز کونه قرآنا وقد استقل العقل بوجوب إحراز الفراغ الیقینی بعد العلم باشتغال الذمة ، وعلى ذلک فلا بد من تکرار الصلاة بعد القراءات المختلفة أو تکرار مورد الاختلاف فی الصلاة الواحدة ، لاحراز الامتثال القطعی ، ففی سورة الفاتحة یجب الجمع بین قراءة " مالک " ، وقراءة " ملک " . أما السورة التامة التی تجب قراءتها بعد الحمد - بناء على الأظهر - فیجب لها إما اختیار سورة لیس فیها اختلاف فی القراءة ، وإما التکرار على النحو المتقدم .
    54. ↑ جهت تفصیل بیشتر رک به : البیان فی تفسیر القرآن ص 164-168 وأما بالنظر إلى ما ثبت قطعیا من تقریر المعصومین - علیهم السلام - شیعتهم على القراءة ، بأیة واحدة من القراءات المعروفة فی زمانهم ، فلا شک فی کفایة کل واحدة منها فقد کانت هذه القراءات معروفة فی زمانهم ، ولم یرد عنهم أنهم ردعوا عن بعضها ، ولو ثبت الردع لوصل إلینا بالتواتر ، ولا أقل من نقله بالآحاد ، بل ورد عنهم - علیهم السلام - إمضاء هذه القراءات بقولهم : " إقرأ کما یقرأ الناس " إقرؤا کما علمتم " وعلى ذلک فلا معنى لتخصیص الجواز بالقراءات السبع أو العشر ، نعم یعتبر فی الجواز أن لا تکون القراءة شاذة ، غیر ثابتة بنقل الثقات عند علماء أهل السنة ، ولا موضوعة ، أما الشاذة فمثالها قراءة " ملک یوم الدین " بصیغة الماضی ونصب یوم ، وأما الموضوعة فمثالها قراءة " إنما خشى الله من عباده العلماء " برفع کلمة الله ونصب کلمة العلماء على قراءة الخزاعی عن أبی حنیفة . وصفوة القول : أنه تجوز القراءة فی الصلاة بکل قراءة کانت متعارفة فی زمان أهل البیت علیهم السلام
    55. ↑ عمده مباحث این قسمت – با تغییرات مختصر- اضافات و حذف - از کتاب البیان فی تفسیر القرآن ص 191-11 نقل شده است.
    56. ↑ صحیح البخاری ج 6ص 100- عن عبیدالله بن عبدالله ان ابن عباس رضی الله عنهما حدثه ان رسول الله صلى الله علیه وسلم قال  : أقرأنی جبریل على حرف فراجعته فلم أزل أستزیده ویزیدنی حتى انتهى إلى سبعة أحرف "
    57. ↑ صحیح مسلم ج 2ص 203- کنزالعمال ج 2ص 603- عن أبی بن کعب قال : " کنت فی المسجد فدخل رجل یصلی فقرأ قراءة أنکرتها علیه ، ثم دخل رجل آخر فقرأ قراءة غیر قراءة صاحبه ، فدخلنا جمیعا على رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم قال : فقلت یا رسول الله إن هذا قرأ قراءة أنکرتهاعلیه ، ثم دخل هذا فقرأ قراءة غیر قراءة صاحبه ، فأمرهما رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم فقرءا ، فحسن رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم شأنهما ، فوقع فی نفسی من التکذیب ، ولا إذ کنت فی الجاهلیة فلما رأى رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم ما غشینی ضرب فی صدری ، ففضت عرقا کأنما أنظر إلى الله فرقا فقال لی : یا أبی أرسل إلی أن اقرأ القرآن على حرف ، فرددت علیه أن هون على أمتی ، فرد علی فی الثانیة أن اقرأ القرآن على حرف فرددت علیه أن هون على أمتی ، فرد علی فی الثالثة ان أقرأه على سبعة أحرف ، ولک بکل ردة رددتها مسألة تسألنیها . فقلت : اللهم اغفر لامتی . اللهم اغفر لامتی ، وأخرت الثالثة لیوم یرغب فیه إلى الخلق کلهم حتى إبراهیم علیه السلام
    58. ↑ جامع البیان عن تاویل القرآن ج 1ص 25 عن أبی هریرة أنه قال : " قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم : إن هذا القرآن انزل على سبعة أحرف ، فاقرأوا ولا حرج ، ولکن لا تختموا ذکر رحمة بعذاب ، ولا ذکر عذاب برحمة "
    59. ↑ عن أبی سلمة عن أبی هریرة قال : قال رسول الله ( صلى الله علیه وسلم ) : " أنزل القرآن على سبعة أحرف علیم حکیم غفور رحیم "
    60. ↑ جامع البیان عن تاویل ایه القرآن ج 1ص 29 فتح الباری ج 9ص 23 صحیح مسلم ج 2ص 204 مسند احمد ج 5ص 122
    61. ↑ البیان ص 169-189 هذه أهم الروایات التی رویت فی هذا المعنى ، وکلها من طرق أهل السنة
    62. ↑ الخصال ص 358عن حماد ابن عثمان قال : قلت لأبی عبدالله علیه السلام : إن الأحادیث تختلف عنکم قال : فقال :إن القرآن نزل على سبعة أحرف وأدنى ما للامام أن یفتی على سبعة وجوه ، ثم قال : " هذا عطاؤنا فامنن أو أمسک بغیر حساب
    63. ↑ همان : عن عیسى بن عبدالله الهاشمی ، عن أبیه عن آبائه علیهم السلام قال : قال رسول الله صلى الله علیه وآله : أتانی آت من الله فقال : إن الله عز وجل یأمرک أن تقرأ القرآن على حرف واحد ، فقلت : یا رب وسع على أمتی فقال : إن الله عز وجل یأمرک أن تقرأ القرآن على حرف واحد ، فقلت : یا رب وسع على أمتی فقال : إن الله عز وجل یأمرک ( أن تقرأ القرآن على حرف واحد ، فقلت یا رب وسع على أمتی فقال : إن الله یأمرک أن تقرأ القرآن على سبعة أحرف خلق الله عز وجل فی الأرض منذ خلقها سبعة عالمین
    64. ↑ بصائر الدرجات ص316 عن زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال تفسیر القرآن على سبعة أحرف منه ما کان و منه ما لم یکن بعد ذلک تعرفه الأئمة
    65. ↑ التفسیر الصافی ج 1ص59 عن أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) أنه قال : إن الله تبارک وتعالى أنزل القرآن على سبعة أقسام کل قسم منها کاف شاف وهی : أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل ومثل وقصص
    66. ↑ البرهان ص211 ثبت فی الصحیحین من حدیث ابن عباس أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال : " أقرأنی جبریل على حرف فراجعته ، ثم لم أزل أستزیده فیزیدنی ، حتى انتهى إلى سبعة أحرف " . زاد مسلم : قال ابن شهاب : بلغنی أن تلک السبعة إنما هی فی الأمر الذی یکون واحدا لا یختلف فی حلال ولا حرام
    67. ↑ همان ص 212-213...وقال ابن العربی : لم یأت فی معنى هذا السبع نص ولا أثر ، واختلف الناس فی تعیینها . وقال الحافظ أبو حاتم بن حبان البستی : اختلف الناس فیها على خمسة وثلاثین قولا وقد وقفت منها على کثیر ; فذهب بعضهم إلى أن المراد التوسعة على القارئ ولم یقصد به الحصر . والأکثر على أنه محصور فی سبعة ; ثم اختلفوا : هل هی باقیة إلى الآن نقرؤها ؟ أم کان ذلک أولا ؟ ثم استقر الحال بعده على قولین . .. ثم اختلفوا : هل استقر فی حیاته صلى الله علیه وسلم ، أم بعد وفاته ؟ والأکثرون على الأول ،..
    68. ↑ رک به : همان ص 214-230
    69. ↑ مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص99 ...لا سبیل إلى الاستدلال على هذا- نزول القرآن على سبعة أحرف - إلا مما صح عن رسول الله صلى الله علیه وسلم ولقد جاء هذا النقل الصحیح من طرق مختلفة کثیرة وروی حدیث نزول القرآن على سبعة أحرف عن جمع کبیر من الصحابة
    70. ↑ همان ص 109 والذی نختاره بنور الله وتوفیقه من بین تلک المذاهب والآراء هو ما ذهب إلیه الإمام أبوالفضل الرازی فی اللوائح إذ یقول الکلام لا یخرج عن سبعة أحرف فی الاختلاف : الأول اختلاف الأسماء من إفراد وتثنیة وجمع وتذکیر وتأنیث الثانی اختلاف تصریف الأفعال من ماض ومضارع وأمر الثالث اختلاف وجوه الإعراب الرابع الاختلاف بالنقص والزیادة الخامس الاختلاف بالتقدیم والتأخیر
    71. ↑ همان ص 110-111
    72. ↑ مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص108-109 ثم إن کلمة على فی قوله أنزل القرآن على سبعة أحرف تشیر إلى أن المسألة على هذا الشرط من التوسعة والتیسیر أی أنزل القرآن موسعا فیه على القارىء أن یقرأه على سبعة أوجه یقرأ بأی حرف أراد منها على البدل من صاحبه کأنه قال أنزل على هذا الشرط وعلى هذه التوسعة ولیس المراد أن کل کلمة من القرآن تقرأ على سبعة أوجه إذا لقال إن هذا القرآن أنزل سبعة أحرف بحذف لفظ على بل المراد ما علمت من أن هذا القرآن أنزل على هذا الشرط وهذه التوسعة بحیث لا تتجاوز وجوه الاختلاف سبعة أوجه مهما کثر ذلک التعدد والتنوع فی أداء اللفظ الواحد ومهما تعددت القراءات وطرقها فی الکلمة الواحدة
    73. ↑ مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص 139-145 ...أن الحکمة فی نزول القرآن على الأحرف السبعة هی التیسیر على الأمة الإسلامیة کلها خصوصا الأمة العربیة التی شوفهت بالقرآن فإنها کانت قبائل کثیرة وکان بینها اختلاف فی اللهجات ونبرات الأصوات وطریقة الأداء وشهرة بعض الألفاظ فی بعض المدلولات على رغم أنها کانت تجمعها العروبة ویوحد بینها اللسان العربی العام. فلو أخذت کلها بقراءة القرآن على حرف واحد لشق ذلک علیها کما یشق على القاهری منا أن یتکلم بلهجة الأسیوطی مثلا
    74. ↑ مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1ص 149 .....والخلاصة : أن تنوع القراءات یقوم مقام تعدد الآیات. وذلک ضرب من ضروب البلاغة یبتدئ من جمال هذا الإیجاز وینتهی إلى کمال الإعجاز. أضف إلى ذلک ما فی تنوع القراءات من البراهین الساطعة والأدلة القاطعة على أن القرآن کلام الله وعلى صدق من جاء به وهو رسول الله صلى الله علیه وسلم فإن هذه الاختلافات فی القراءة على کثرتها لا تؤدی إلى تناقض فی المقروء وتضاد ولا إلى تهافت وتخاذل بل القرآن کله على تنوع قراءاته یصدق بعضه بعضا ویبین بعضه بعضا ویشهد بعضه لبعض على نمط واحد فی علو الأسلوب والتعبیر وهدف واحد من سمو الهدایة والتعلیم. وذلک من غیر شک یفید تعدد الإعجاز بتعدد القراءات والحروف
    75. ↑ التفسیر الصافی ج 1ص59 والتوفیق بین الروایات کلها أن یقال : إن للقرآن سبعة أقسام من الآیات وسبعة بطون لکل آیة ونزل على سبع لغات . واما حمل الحدیث على سبعة أوجه من القراءات ثم التکلف فی تقسیم وجوه القراءات على هذا العدد کما نقله فی مجمع البیان عن بعضهم فلا وجه له مع أنه یکذبه ما رواه فی الکافی باسناده عن زرارة عن أبی جعفر ( علیه السلام ) قال : إن القرآن واحد نزل من عند واحد ولکن الاختلاف یجیئ من قبل الرواة . وبإسناده عن الفضیل بن یسار قال : قلت لأبی عبدالله ( علیه السلام ) إن الناس یقولون إن القرآن نزل على سبعة أحرف . فقال : کذبوا أعداء الله ولکنه نزل على حرف واحد من عند الواحد ، ومعنى هذا الحدیث معنى سابقه والمقصود منهما واحد وهو أن القراءة الصحیحة واحدة الا أنه ( علیه السلام ) لما علم أنهم فهموا من الحدیث الذی رووه صحة القراءات جمیعا مع اختلافها کذبهم . وعلى هذا فلا تنافی بین هذین الحدیثین وشئ من أحادیث الأحرف أیضا
    76. ↑ المیزان ج 3ص 74أقول والحدیث -"انزل القرآن على سبعة أحرف"- وإن کان مرویا باختلاف ما فی لفظه لکن معناها مروی مستفیضا والروایات متقاربة معنى روتها العامة والخاصة وقد اختلف فی معنى الحدیث اختلافا شدیدا ربما انهی إلى أربعین قولا والذی یهون الخطب أن فی نفس الاخبار تفسیرا لهذه السبعة الأحرف وعلیه التعویل . ففی بعض الاخبار : نزل القرآن على سبعة أحرف - أمر وزجر وترغیب وترهیب وجدل وقصص ومثل وفی بعضها : زجر وأمر وحلال وحرام ومحکم متشابه وأمثال وعن علی علیه السلام : أن الله أنزل القرآن على سبعة أقسام - کل منها کاف شاف وهی أمر وزجر وترغیب - وترهیب وجدل ومثل وقصص
    77. ↑ المیزان ج 3ص74 فالمتعین حمل السبعة الأحرف على أقسام الخطاب وأنواع البیان وهی سبعة على وحدتها فی الدعوة إلى الله وإلى صراطه المستقیم ویمکن ان یستفاد من هذه الروایة حصر أصول المعارف الإلهیة فی الأمثال فإن بقیة السبعة لا تلائمها إلا بنوع من العنایة على ما لا یخفى
    78. ↑ از انجا که بررسی و تحلیل ایه الله خوئی در موضوع روایات سبعه احرف و اقوال مطرح شده در ان نسبت به دیدگاههای دیگر از جامعیت بیشتری برخوردارمی باشد بهمین جهت در این مرحله به تبیین تفصیلی دیدگاه ایشان می پردازیم
    79. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص177 وهی مخالفة لصحیحة زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال :" إن القرآن واحد نزل من عند واحد ، ولکن الاختلاف یجئ من قبل الرواة " وقد سأل الفضیل بن یسار أبا عبدالله علیه السلام فقال : إن الناس یقولون : إن القرآن نزل على سبعة أحرف . فقال أبو عبدالله علیه السلام : " کذبوا - أعداء الله - ولکنه نزل على حرف واحد من عند الواحد "
    80. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص177....وقد تقدم إجمالا أن المراجع بعد النبی صلى الله علیه وآله وسلم فی أمور الدین ، إنما هو کتاب الله وأهل البیت الذین أذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا " ... " ولا قیمة للروایات إذا کانت مخالفة لما یصح عنهم . ولذلک لا یهمنا أن نتکلم عن أسانید هذه الروایات . وهذا أول شئ تسقط به الروایة عن الاعتبار الحجیة
    81. ↑ البیان ص177 فمن التناقض أن بعض الروایات دل على أن جبرئیل أقرأ النبی صلى الله علیه وآله وسلم على حرف فاستزاده النبی صلى الله علیه وآله وسلم فزاده ، حتى انتهى إلى سبعة أحرف ، وهذا یدل على أن الزیادة کانت على التدریج ، وفی بعضها أن الزیادة کانت مرة واحدة فی المرة الثالثة ، وفی بعضها أن الله أمره فی المرة الثالثة أن یقرأ القرآن على ثلاثة أحرف ، وکان الامر بقراءة سبع فی المرة الرابعة ومن التناقض أن بعض الروایات یدل على أن الزیادة کلها کانت فی مجلس واحد ، وأن طلب النبی صلى الله علیه وآله وسلم الزیادة کان بإرشاد میکائیل ، فزاده جبرئیل حتى بلغ سبعا ، وبعضها یدل على أن جبرئیل کان ینطلق ویعود مرة بعد مرة . ومن التناقض أن بعض الروایات یقول : إن أبی دخل المسجد ، فرأى رجلا یقرأ على خلاف قراءته . وفی بعضها أنه کان فی المسجد ، فدخل رجلان وقرءا على خلاف قراءته . وقد وقع فیها الاختلاف أیضا فیما قاله النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - لأبی . . إلى غیر ذلک من الاختلاف
    82. ↑ مسند احمد ج 1ص106 ؛کنزالعمال ج 2ص 339: عن عاصم عن زر عن عبدالله ابن مسعود قال : " تمارینا فی سورة من القرآن ، فقلنا : خمس وثلاثون ، أو ست وثلاثون آیة . قال : فانطلقنا إلى رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم فوجدنا علیا یناجیه . قال : فقلنا إنما اختلفنا فی القراءة . قال : فاحمر وجه رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم وقال : إنما هلک من کان قبلکم باختلافهم بینهم . قال : ثم أسر إلى علی شیئا . فقال لنا علی : إن رسول الله یأمرکم أن تقرأوا کما علمتم
    83. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص178 ومن عدم التناسب بین السؤال والجواب ، ما فی روایة ابن مسعود من قول علی علیه السلام إن رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - یأمرکم أن تقرؤا کما علمتم . فإن هذا الجواب لا یرتبط بما وقع فیه النزاع من الاختلاف فی عدد الآیات
    84. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 178
    85. ↑ إن المراد سبعة أوجه من المعانی المتقاربة بألفاظ مختلفة نحو " عجل ، وأسرع ، واسع " وکانت هذه الأحرف باقیة إلى زمان عثمان فحصرها عثمان بحرف واحد ، وأمر بإحراق بقیة المصاحف التی کانت على غیره من الحروف الستة . واختار هذا الوجه الطبری وجماعة وذکر القرطبی أنه مختار أکثر أهل العلم وکذلک قال أبو عمرو بن عبدالبر.
    86. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 178-180 عن ابن شهاب . قال : " أخبرنی سعید بن المسیب أن الذی ذکر الله تعالى ذکره : " إنما یعلمه بشر 16 : 103 " إنما افتتن أنه کان یکتب الوحی ، فکان یملی علیه رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - سمیع علیم ، أو عزیز حکیم ، وغیر ذلک من خواتم الآی ، ثم یشتغل عنه رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - وهو على الوحی ، فیستفهم رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - فیقول : " أعزیز حکیم ، أو سمیع علیم ، أو عزیز علیم " ؟ فیقول له رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - أی ذلک کتبت فهو کذلک ، ففتنه ذلک . فقال : إن محمدا أوکل ذلک إلی فاکتب ما شئت " . .
    87. ↑ همان ص 180
    88. ↑ جامع البیان عن تاویل القرآن ج 1ص 25 عن أبی هریرة أنه قال : " قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم : إن هذا القرآن انزل على سبعة أحرف ، فاقرأوا ولا حرج ، ولکن لا تختموا ذکر رحمة بعذاب ، ولا ذکر عذاب برحمة
    89. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 180أولا : ان هذا إنما یتم فی بعض معانی القرآن ، التی یمکن أن یعبر عنها بألفاظ سبعة متقاربة ومن الضروری أن أکثر القرآن لا یتم فیه ذلک ، فکیف تتصور هذه الحروف السبعة التی نزل بها القرآن ؟ .
    90. ↑ همان ص 180-181: ثانیا : إن کان المراد من هذا الوجه أن النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - قد جوز تبدیل کلمات القرآن الموجودة بکلمات أخرى تقاربها فی المعنى - ویشهد لهذا بعض الروایات المتقدمة - فهذا الاحتمال یوجب هدم أساس القرآن ، المعجزة الأبدیة ، والحجة على جمیع البشر ، ولا یشک عاقل فی أن ذلک یقتضی هجر القرآن المنزل ، وعدم الاعتناء بشأنه . وهل یتوهم عاقل ترخیص النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - أن یقرأ القارئ " یس ، والذکر العظیم ، إنک لمن الأنبیاء ، على طریق سوی ، إنزال الحمید الکریم ، لتخوف قوما ما خوف أسلافهم فهم ساهون " فلتقر عیون المجوزین لذلک . سبحانک اللهم إن هذا إلا بهتان عظیم . وقد قال الله تعالى : " قل ما یکون لی أن أبدله من تلقاء نفسی إن أتبع إلا ما یوحى إلی 10 : 15 " وإذا لم یکن للنبی أن یبدل القرآن من تلقاء نفسه ، فکیف یجوز ذلک لغیره ؟ وإن رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم - علم براء بن عازب دعاء کان فیه : " ونبیک الذی أرسلت " فقرأ براء " ورسولک الذی أرسلت " فأمره - صلى الله علیه وآله وسلم – أن لا یضع الرسول موضع النبی. فإذا کان هذا فی الدعاء ، فماذا یکون الشأن فی القرآن ؟
    91. ↑ همان ص 181 وإن کان المراد من الوجه المتقدم أن النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - قرأ على الحروف السبعة - ویشهد لهذا کثیر من الروایات المتقدمة - فلا بد للقائل بهذا أن یدل على هذه الحروف السبعة التی قرأ بها النبی - صلى الله علیه وآله وسلم - لان الله سبحانه قد وعد بحفظ ما أنزله : " إنا نحن نزلنا الذکر وإنا له لحافظون 9 : 15 " .
    92. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 182-180 ثالثا : أنه صرحت الروایات المتقدمة بأن الحکمة فی نزول القرآن على سبعة أحرف هی التوسعة على الأمة ، لأنهم لا یستطیعون القراءة على حرف واحد ، وأن هذا هو الذی دعا النبی الاستزادة إلى سبعة أحرف . وقد رأینا أن اختلاف القراءات أوجب أن یکفر بعض المسلمین بعضا . حتى حصر عثمان القراءة بحرف واحد ، وأمر بإحراق بقیة المصاحف ...
    93. ↑ همان إن المراد بالأحرف السبعة هی الأبواب السبعة التی نزل منها القرآن وهی زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال .عن ابن مسعود عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم أنه قال :" کان الکتاب الأول نزل من باب واحد على حرف واحد ، ونزل القرآن من سبعة أبواب وعلى سبعة أحرف : زجر ، وأمر ، وحلال ، وحرام ،ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال . فأحلوا حلاله ، وحرموا حرامه ، وافعلوا ما أمرتم به ، وانتهوا عما نهیتم عنه ،واعتبروا بأمثاله ، واعملوا بمحکمه ، وآمنوا بمتشابهه ،وقولوا آمنا به کل من عند ربنا
    94. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص.183.. ..أن ظاهر الروایة کون الأحرف السبعة التی نزل بها القرآن غیر الأبواب السبعة التی نزل منها ، فلا یصح ان یجمل تفسیرا لها ، کما یریده أصحاب هذا القول
    95. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص..184. أن هذه الروایة معارضة بروایة أبی کریب ، بإسناده عن ابن مسعود قال : إن الله أنزل القرآن على خمسة أحرف : حلال ، وحرام ، ومحکم ، ومتشابه ، وأمثال
    96. ↑ همأن ص 184 الروایة مضطربة فی مفادها ، فإن الزجر والحرام بمعنى واحد ، فلا تکون الأبواب سبعة ، على أن فی القرآن أشیاء أخرى لا تدخل فی هذه الأبواب السبعة ، کذکر المبدأ والمعاد ، والقصص ، والاحتجاجات والمعارف ، وغیر ذلک . وإذا أراد هذا القائل أن یدرج جمیع هذه الأشیاء فی المحکم والمتشابه کان علیه أن یدرج الأبواب المذکورة فی الروایة فیهما أیضا ، ویحصر القرآن فی حرفین " المحکم والمتشابه " فإن جمیع ما فی القرآن لا یخلو من أحدهما .
    97. ↑ همان... أن اختلاف معانی القرآن على سبعة أحرف لا یناسب ما ذلت علیه الأحادیث المتقدمة من التوسعة على الأمة ، لأنها لا تتمکن من القراءة على حرف واحد
    98. ↑ البیان فی تفسیر القرآن ص 184 أن فی الروایات المتقدمة ما هو صرح فی أن الحروف السبعة هی الحروف التی کانت تختلف فیها القراء ، وهذه الروایة إذا تمت دلالتها لا تصلح قرینة على خلافها .
    99. ↑ همان ص 185 إن الحروف السبعة هی : الامر ، والزجر ، والترغیب ، والترهیب ، والجدل ، والقصص ، والمثل . واستدل على ذلک بروایة محمد بن بشار ، بإسناده عن أبی قلامة . قال :" بلغنی أن النبی صلى الله علیه وآله وسلم قال : انزل القرآن على سبعة أحرف : أمر ، وزجر ، وترغیب ، وترهیب ، وجدل ، وقصص ، ومثل ".
    100. ↑ همان ص 185 إن الأحرف السبعة هی اللغات الفصیحة من لغات العرب ، وأنها متفرقة فی القرآن فبعضه بلغة قریش ، وبعضه بلغة هذیل ، وبعضه بلغة هوازن ، ووبعضه بلغة الیمن ، وبعضه بلغة کنانة ، وبعضه بلغة تمیم ، وبعضه بلغة ثقیف .ونسب هذا القول إلى جماعة ، منهم : البیهقی ، والأبهری ، وصاحب القاموس
    101. ↑ همان ص 185: ان الروایات المتقدمة قد عینت المراد من الأحرف السبعة ، فلا یمکن حملها على أمثال هذه المعانی التی لا تنطبق على موردها .
    102. ↑ همان ص 185-186: ان حمل الأحرف على اللغات ینافی ما روی عن عمر من قوله : نزل القرآن بلغة مضر وانه أنکر على ابن مسعود قراءته " عتى حین " أی حتى حین ، وکتب إلیه أن القرآن لم ینزل بلغة هذیل ، فأقرئ الناس بلغة قریش ، ولا تقرئهم بلغة هذیل. وما روی عن عثمان أنه قال : " للرهط القرشیین الثلاثة ، إذا اختلفتم أنتم وزید بن ثابت فی شئ من القرآن فاکتبوه بلسان قریش ، فإنما نزل بلسانهم ". وما روى من : " أن عمر وهشام بن حکیم اختلفا فی قراءة سورة الفرقان ، فقرأ هشام قراءة . فقال رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - هکذا أنزلت ، وقرأ عمر قراءة غیر تلک القراءة . فقال رسول الله - صلى الله علیه وآله وسلم - هکذا أنزلت ، ثم قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم : إن هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف ".فإن عمر وهشام کان کلاهما من قریش ، فلم یکن حینئذ ما یوجب اختلافهما فی القراءة ، ویضاف إلى جمیع ذلک أن حمل الأحرف على اللغات قول بغیر علم ، وتحکم من غیر دلیل .
    103. ↑ همان ص 185-186 أن القائلین بهذا القول إن أرادوا أن القرآن اشتمل على لغات أخرى ،کانت لغة قریش خالیة منها ، فهذا المعنى خلاف التسهیل على الأمة ، الذی هوالحکمة فی نزول القرآن على سبعة أحرف ، على ما نطقت الروایات بذلک ، بل هو خلاف الواقع ، فإن لغة قریش هی المهیمنة على سائر لغات العرب ، وقدجمعت من هذه اللغات ما هو أفصحها ، ولذلک استحقت أن توزن بها العربیة ،وأن یرجع إلیها فی قواعدها . وإن أرادوا أن القرآن مشتمل على لغات أخرى ، ولکنها تتحد مع لغة قریش ، فلا وجه للحصر بلغات سبع ، فإن فی القرآن ما یقرب من خمسین لغة . فعن أبی‌بکر الواسطی : فی القرآن من اللغات خمسون لغة ، وهی لغات قریش ، وهذیل ، وکنانة ، وخثعم ، والخزرج ، وأشعر ،ونمیر .
    104. ↑ هما ن ص 187 إن الأحرف السبعة هی سبع لغات من لغات مضر خاصة . وإنها متفرقة فی القرآن ، وهی لغات قریش ، وأسد ، وکنانة ، وهذیل ، وتمیم ، وضبة ، وقیس . ویرد علیه جمیع ما أوردناه على الوجه الرابع
    105. ↑ همان ص 187 إن الأحرف السبعة هی وجوه الاختلاف فی القراءات . قال بعضهم : إنی تدبرت وجوه الاختلاف فی القراءة فوجدتها سبعا فمنها ما تتغیر حرکته ولا یزول معناه ولا صورته مثل : " هن أطهر لکم " بضم أطهر وفتحه . ومنها ما تتغیر صورته ویتغیر معناه بالاعراب مثل : " ربنا باعد بین أسفارنا " بصیغة الامر والماضی . ومنها ما تبقى صورته ویتغیر معناه باختلاف الحروف مثل : " کالعهن المنفوش وکالصوف المنفوش " ومنها ما تتغیر صورته ومعناه مثل : " وطلح منضود وطلع منضود " . ومنها بالتقدیم والتأخیر مثل : " وجاءت سکرة الموت بالحق ، وجاءت سکرة الحق بالموت " ومنها بالزیادة والنقصان : " تسع وتسعون نعجة أنثى . وأما الغلام فکان کافرا وکان أبواه مؤمنین . فإن الله من بعد اکراههن لهن غفور رحیم "
    106. ↑ همان ص 187: 1-أن ذلک قول لا دلیل علیه ، ولا سیما أن المخاطبین فی تلک الرویات لم یکونوا یعرفون من ذلک شیئا
    107. ↑ همان: 2- أن من وجوه الاختلاف المذکورة ما یتغیر فیه المعنى وما لا یتغیر ، ومن الواضع أن تغیر المعنى وعدمه لا یوجب الانقسام إلى وجهین ، لان حال اللفظ والقراءة لا تختلف بذلک ، ونسبة الاختلاف إلى اللفظ فی ذلک من قبیل وصف الشئ بحال متعلقة . ولذلک یکون الاختلاف فی " طلح منضود . وکالعهن المنفوش " قسما واحدا .
    108. ↑ همان ص188 3 - أن من وجوه الاختلاف المذکور بقاء الصورة للفظ ، وعدم بقائها ، ومن الواضح أیضا أن ذلک لا یکون سببا للانقسام ، لان بقاء الصورة إنما هو فی المکتوب لا فی المقروء ، والقرآن اسم للمقروء لا للمکتوب والمنزل من السماء إنما کان لفظا لا کتابة . وعلى هذا یکون الاختلاف فی " وطلح " و "ننشزها " وجها واحدا لا وجهین
    109. ↑ همان : 4 - ان صریح الروایات المتقدمة أن القرآن نزل فی ابتداء الامر على حرف واحد ومن البین أن المراد بهذا الحرف الواحد لیس هو أحد الاختلافات المذکورة ، فکیف یمکن أن یراد بالسبعة مجموعها !
    110. ↑ همان : 4 - ان صریح الروایات المتقدمة أن القرآن نزل فی ابتداء الامر على حرف واحد ومن البین أن المراد بهذا الحرف الواحد لیس هو أحد الاختلافات المذکورة ، فکیف یمکن أن یراد بالسبعة مجموعها !
    111. ↑ همان ص 1896 - أن مورد الروایات المتقدمة هو اختلاف القراء فی الکلمات ، وقد ذکر ذلک فی قصة عمر وغیرها . وعلى ما تقدم فهذا الاختلاف حرف واحد من السبعة ، ولا یحتاج رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم فی رفع خصومتهم إلى الاعتذار بأن القرآن نزل على الأحرف السبعة ، وهل یمکن أن یحمل نزول جبریل بحرف ، ثم بحرفین ، ثم بثلاثة ثم بسبعة على هذه الاختلافات ؟ !
    112. ↑ همان ص 189 ان الأحرف السبعة هی وجوه الاختلاف فی القراءة ، ولکن بنحو آخر غیر ما تقدم . وهذا القول اختاره الزرقانی ، وحکاه عن أبی الفضل الرازی فی اللوائح . فقال : الکلام لا یخرج عن سبعة أحرف فی الاختلاف  : الأول : اختلاف الأسماء من إفراد ، وتثنیة ، وجمع ، وتذکیر ، وتأنیث . الثانی : اختلاف تصریف الافعال من ماض ، ومضارع ، وأمر . الثالث : اختلاف الوجوه فی الاعراب . الرابع : الاختلاف بالنقص والزیادة . الخامس : الاختلاف بالتقدیم والتأخیر . السادس : الاختلاف بالابدال . السابع : اختلاف اللغات " اللهجات " کالفتح ، والإمالة ، والترقیق ، والتفخیم ، والاظهار ، والادغام ، ونحو ذلک .
    113. ↑ همان ص 189- 190 ویرد علیه ما أوردناه على الوجه السادس فی الاشکال الأول والرابع والخامس منه ،ویرده أیضا : أن الاختلاف فی الأسماء یشترک مع الاختلاف فی الافعال فی کونهما اختلافا فی الهیئة ، فلا معنى لجعله قسما آخر مقابلا له . ولو راعینا الخصوصیات فی هذا التقسیم لوجب علینا أن نعد کل واحد من الاختلاف فی التثنیة ، والجمع ، والتذکیر ، والتأنیث ، والماضی ، والمضارع ، والامر قسما مستقلا . ویضاف إلى ذلک أن الاختلاف فی الادغام ، والاظهار ، والروم ، والاشمام ، والتخفیف والتسهیل فی اللفظ الواحد لا یخرجه عن کونه لفظا واحدا . وقد صرح بذلک ابن قتیبة على ما حکاه الزرقانی عنه.
    114. ↑ همان : والصحیح أن وجوه الاختلاف فی القراءة ترجع إلى ستة أقسام : الأول : الاختلاف فی هیئة الکلمة دون مادتها ، کالاختلاف فی لفظة " باعد " بین صیغة الماضی والامر ، وفی کلمة " أمانتهم " بین الجمع والافراد . الثانی : الاختلاف فی مادة الکلمة دون هیئتها ، کالاختلاف فی لفظة " ننشرها " بین الراء والزی .الثالث : الاختلاف فی المادة والهیئة کالاختلاف فی " العهن والصوف " .الرابع : الاختلاف فی هیئة الجملة بالاعراب ، کالاختلاف " وأرجلکم " بین النصب والجر .الخامس : الاختلاف بالتقدیم والتأخیر ، وقد تقدم مثال ذلک .السادس : الاختلاف بالزیادة والنقیصة ، وقد تقدم مثاله أیضا
    115. ↑ همان ص 190 ان لفظ السبعة یراد منه الکثرة فی الآحاد ، کما یراد من لفظ السبعین والسبعمائة الکثرة فی العشرات أو المئات . ونسب هذا القول إلى القاضی عیاض ومن تبعه . ویرده : ان هذا خلاف ظاهر الروایات ، بل خلاف صریح بعضها على أن هذا لا یعد قولا مستقلا عن الوجوه الأخرى ، لأنه لم یعین معنى الحروف فیه ، فلا بد وان یراد من الحروف أحد المعانی المذکورة فی الوجوه المتقدمة ویرد علیه ما یرد من الاشکال على تلک الوجوه
    116. ↑ رک به : البیان فی تفسیر القرآن ص 160-164 ؛ ضمنا در رساله حاضر در مبحث "تبیین موضوع" قسمت 7"-1-لزوم تفکیک بین قرائات سبعه و روایات سبع احرف" ، وجه نهم مورد نقد قرار گرفته است .
    117. ↑ همان ص 191 ....وان أرید بها قراءات سبع على إطلاقها ، فمن الواضح أن عدد القراءات أکثر من ذلک بکثیر ، ولا یمکن أن یوجه ذلک بأن غایة ما ینتهی إلیه اختلاف القراءات أکثر من ذلک بکثیر ، الواحدة هی السبع ، لأنه إن أرید أن الغالب فی کلمات القرآن أن تقرأ على سبعة وجوه فهذا باطل ، لان الکلمات التی تقرأ على سبعة وجوه قلیلة جدا . وإن أرید أن ذلک موجود فی بعض الکلمات وعلى سبیل الایجاب الجزئی فمن الواضح أن فی کلمات القرآن ما یقرأ بأکثر من ذلک فقد قرأت کلمة " وعبدالطاغوت " بإثنین وعشرین وجها ، وفی کلمة " أف " أکثر من ثلاثین وجها . ویضاف إلى ما تقدم ان هذا القول لا ینطبق على مورد الروایات ، ومثله أکثر الأقوال فی المسألة
    118. ↑ همان ص 192 إن الأحرف السبع یراد بها اللهجات المختلفة فی لفظ واحد ، اختاره الرافعی فی کتابه.وتوضیح القول : أن لکل قوم من العرب لهجة خاصة فی تأدیة بعض الکلمات ، ولذلک نرى العرب یختلفون فی تأدیة الکلمة الواحدة حسب اختلاف لهجاتهم فالقاف فی کلمة " یقول " مثلا یبدلها العراقی بالکاف الفارسیة ، ویبدلها الشامی بالهمزة ، وقد أنزل القرآن على جمیع هذه اللهجات للتوسعة على الأمة ، لان الالتزام بلهجة خاصة من هذه اللهجات فیه تضییق على القبائل الأخرى التی لم تألف هذه اللهجة ، والتعبیر بالسبع إنما هو رمز إلى ما ألفوه من معنى الکمال فی هذه اللفظة ، فلا ینافی ذلک کثرة اللهجات العربیة ، وزیادتها على السبع
    119. ↑ همان ص 192-193"وهذا الوجه - على أنه أحسن الوجوه التی قیلت فی هذا المقام - غیر تام أیضا : لأنه ینافی ما ورد عن عمر وعثمان من أن القرآن نزل بلغة قریش ، وأن عمر منع ابن مسعود من قراءة " عتى حین " . - ولأنه ینافی مخاصمة عمر مع هشام بن حکیم فی القراءة ، مع أن کلیهما من قریش .ولأنه ینافی مورد الروایات ، بل وصراحة بعضها فی أن الاختلاف کان فی جوهر اللفظ ، لا فی کیفیة أدائه ، وان هذا من الأحرف التی نزل بها القرآن .ولان حمل لفظ السبع - على ما ذکره خلاف - ظاهر الروایات ، بل وخلاف صریح بعضها .ولان لازم هذا القول جواز القراءة فعلا باللهجات المتعددة ، وهو خلاف السیرة القطعیة من جمیع المسلمین ،
    120. ↑ همان ص 193 وحاصل ما قدمناه : أن نزول القرآن على سبعة أحرف لا یرجع إلى معنى صحیح ، فلا بد من طرح الروایات الدالة علیه ، ولا سیما بعد أن دلت أحادیث الصادقین - ع - على تکذیبها ، وأن القرآن إنما نزل على حرف واحد ، وان الاختلاف قد جاء من قبل الرواة
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=بررسی_نظریه_قرائات_سبعه_در_قرآن_از_منظر_فریقین_(مقاله)&oldid=57521»