عبدالرحمن السقاف

عبدالرحمن سقاف (۷۳۹ - ۸۱۹ هجری قمری) شیخی ثروتمند، راهنمای اجتماعی و شخصیتی برجسته در میان مردم زمان خود در حضرموت بود. کشاورزی می کرد و کارهای خیریه و مجاهدت های عارفانه از جمله مسجد سازی، تلاوت قرآن و مجالس ذکر داشت. مجلس معروف به حضرت سقاف را به او نسبت می دهند. ملقب به «السقاف» شد، زیرا در حال خود سقفی بر اولیای زمان خود بود، یعنی بر فراز آنان بود و برخاست و برای آنان مانند بام خانه شد. همه آل سقاف علویون به او برمی گردند.

نسب

عبدالرحمن بن محمد مولى الدویلة بن علی بن علوی الغیور بن الفقیه المقدم محمد بن علی بن محمد صاحب مرباط بن علی خالع قسم بن علوی بن محمد بن علوی بن عبیدالله بن أحمد المهاجر بن عیسى بن محمد النقیب بن علی العریضی بن جعفر الصادق بن محمد‌الباقر بن علی زین‌العابدین بن الحسین بن علی بن أبی‌طالب، و علی همسر فاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله است .

وی بیستمین نوه رسول خدا محمد صلی الله علیه و آله و سلم است.

تولد و تربیت

وی در سال 739 هجری قمری در شهر تریم حضرموت به دنیا آمد و مادرش عایشه بنت ابی بکر الورع بن احمد بن فقیه المقدم است . تربیت او از طفولیت در میان استماع قرآن و علوم شرعی در منزل و مجالس و محافل بود. قرآن را نزد شیخ احمد بن محمد الخطیب حفظ کرد و بر علوم قرآن و لحن تسلط داشت. تمام متون فقهی و لغت را مورد تحقیق و بررسی قرار داد و در جوانی مشتاق انجام کارهای خیر شد. ملتزم به مطالعه و مراجعه و تحقق علوم به ویژه شرکت در مجالس پدرش بود.

گفته می شود که وی تقریباً توانسته است «الوجیز» و«المهذب» را از زیادی مراجعه و مطالعه و حضور در جلسات تقریر آنها حفظ کند.

بین او و شیخ فضل بن عبدالله مصاحبت و محبت شدید و ارتباط معنوی و با هم بودن های بسیار در مجالس فراوان برای خواندن علوم نافع وجود داشت.

اساتید

عنایت اساتید بزرگ در زندگی او تأثیر بسزایی داشت. برخی از آنها درک و دانش او را شکل دادند و موجب گشایش استعدادهای او بودند.

برای طلب علم به شبام، دوعن، وادی عمد، الغیل، بروم و عدن، و در نهایت به تاریم بازگشت. در اینجا به برخی از کسانی که از تریم و غیر آن از آنان بهره گرفتند و بهره بردند اشاره می کنیم:

پدرش محمد بن علی مولى الدویلة

محمد بن علوی صاحب العمائم

أحمد بن محمد الخطیب

علی بن سلم التریمی

علی بن سعید باصلیب

عبدالله بن طاهر الدوعنی

أبوبکر بن عیسى بایزید

محمد بن سعید باشکیل

محمد بن أبی‌بکر باعباد

مزاحم بن أحمد باجابر

عمر بن سعید باجابر

محمد بن سعید کِبَّن

شاگردان

مشهورترین شاگردان او که در جامعه جایگاهی داشتند، از جمله فرزندانش و فرزندان برادرش عبارتند از:

محمد بن حسن جمل اللیل

محمد بن علی مولى عیدید

أبوبکر بن علوی الشیبة

محمد بن عبدالرحمن الخطیب

عبدالرحمن بن محمد الخطیب

محمد بن عمر صاحب المصف

سعد بن علی مذحج

عبدالرحیم بن علی الخطیب

علی بن محمد الخطیب

شعیب بن عبدالله الخطیب

عبدالله بن محمد باشراحیل

عبدالله بن أحمد العمودی

أحمد بن أبی‌بکر باحرمی

عبدالله بن إبراهیم باحرمی

علی بن أحمد بن علی بن سلم

محمد بن معافى

عبدالله بن نافع بامنذر

عیسى بن عمر بهلول

أحمد بن علی الحبانی

سعد بن عبدالله باعنتر

محمد بن سعید المغربی

محمد بن أحمد العمری

حالات و عبادات

در کتاب های زندگی نامه علما از مجاهدت های او در آغاز زندگی اش آمده است که در حفظ اوقات و بهره گیری کم حتی از حلال و زیادی روزه و عبادات فراوان و نیز از ذکرهای آخر شب و قرآن خواندن او در نماز که گفته شده هنگامی که برای تهجد به شعب النعیر می رفت، در شبانه روز دو بار قرآن را در نمازهایش ختم می کرد. بعد از آن به جایی رسید که چها بار در روز و چهار بار در شب ختم می کرد. شاگردش علی بن محمد در باره اش گفت: شیخ عبدالرحمن این هشت ختم را به این صورت انجام می داد که دو ختم را بعد از نماز صبح تا ظهر انجام می داد و یک ختم را بین ظهر و عصر در دو رکعت نماز و یک ختم دیگر را بعد از نماز عصر انجام می داد. در شب نیز قامت او چون کمان دیده می شد از زیادی ایستادن. او به شدت از شهرت بیزار بود و میل به گوشه نشینی و دوری از مردم داشت. گاهی به شعب نبی الله هود می رفت و کتاب ها و ذکرهایش و اندکی غذا را با خود می برد و یک ماه یا بیشتر در آنجا می ماند.

او به کار و فعالیت بدنی و کشاورزی طبق روش خانواده و گذشتگانش علاقه داشت و نخل زیادی در تریم و المسیلة و غیر آن داشت. و هنگام کاشت نخل سوره یاسین را می‌خواند، اما در یکی از زمین هایش به نام «باحبیشی» پس از پایان نهال کاری یک ختم کامل قرآن می خواند و آن را به عنوان صدقه برای فرزندانش قرار می داد، مشروط به اینکه به عدد معین قرآن بخوانند و تهلیل و تسبیح کنند و بعد از مرگش ثواب آن را به روح او هدیه کنند.

و به سبب مال فراوان، سخاوتمندانه به نیازمندان انفاق می کرد و پول فراوان می بخشید و در نقاط مختلف حضرموت ده مسجد بنا کرد و بر هر مسجدی که از نظر واقعی استحقاقش را داشت، ملک و زمین قرار داد. هنوز از مساجد او مسجد او به نام (مسجد السقاف) در تریم است که اولین مسجدی است که در سال 768 هجری قمری ساخته است و در آن مراسم هفتگی منسوب به او و جلسات حفظ قرآن کریم برگزار می شود. محمد بن علوی العیدروس معروف به سعد یکی از امامان جماعت مسجد و متولیان سابق آن بوده است.

یکی از کارهای او در سالهای پایانی عمرش این بود که در تحکیم مدرسه حضرموت و منحصر به فرد بودن مکتب حضرموت به همان سبکی که فقیه مقدم برگزیده بود، تلاش کرد تا علم و کار و آداب و عبادت را در دل پیروان با رغبت به وجود آورد؛ به همین دلیل او را «المقدم الثانی» نامیدند.

مجلس (الحضرة) سقاف

نزد شیوخ صوفیه مشهور است که «الحضرة» یکی از مجالس ذکر است که مشتمل بر حرکت مشتاقان و حاضران با وجدان و ذوق است که بر حسب استعدادهایشان آنان را از عادت معمول فطرت انسان بیرون می‌آورد و آن راحت بخشی به روح و غرق شدن در ذکر است. در این مجلس شبهای پنج شنبه و دوشنبه سید عبدالرحمن السیاف بعد از نماز عشاء در مسجدش می نشست و این شبها الراتب نامیده می شوند. مجلس الحضرة با خواندن سوره الفاتحه شروع می شود. پس از آن تهلیل (لا اله الا الله) به تعداد معین گفته می شود. سپس ﴿سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ۝180وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ۝181وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ۝182﴾ [37:180—182]، ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا﴾خوانده می شود. بعد از آن دوباره فاتحه خوانده می شود. در نهایت قصیده های گذشتگان به ترتیب متعارف خوانده می شود.

بیشتر اشعار خوانده شده به سبک حمینی و ساده است و شنونده را به مقامات اولیای صالح و شیوخ طریقت وصل می کند. سید عبدالرحمن ترتیب و اشعار دیگری برای فرزندانش و برای برخی از اهل ذوق اضافه کرد. عبدالرحمن بن محمد المشهور، تمام ترتیب های مجلس الحضرة را در کتاب مخصوصی به نام «المنهل العجیب الصاف فی فضل وکیفیة حضرة الشیخ عبدالرحمن السقاف» گردآوری کرده است.

سخنان او

از آنچه به شاگردانش گفت:

«یک مثقال باطن بهتر از خرمنی از اعمال ظاهری است».

«کسی که ذکر نگوید میمون است و کسی که اذکار ندارد، مرد نیست.

کسی که شب زنده دار نباشد، حیا ندارد.

کسی که کتاب «المهذب» را نخواند، قواعد طلایی را نخواهد دانست. کسی که ادب ندارد، خرس است.

هر علم بی عملی باطل است و هر علم همراه با عمل بدون نیت الهی بی فایده است. هر علم همراه با عمل با نیت خدایی که بر مبنای شرع نباشد مردود است و هر علم با عمل با نیت الهی بر مبنای شرع که همراه با ورع نباشد جز زیان نیست.

«پسر زمان خود باش، اگر اهل زمانه را گرگ دیدی، مثل گوسفند نباش که تو را بخورند و اگر آنها را گوسفند دیدی، مانند گرگ آنها را نخور».

فرزندان

سید عبدالرحمن با چهار زن ازدواج کرد. او کثرت ازدواج را موجب رهایی ذهن از دغدغه های جسمی می داند و به انسان مجال رسیدگی به مسایل روحی می دهد. زنان او هم از تریم و هم از خارج تریم بودند. او سیزده پسر و هفت دختر به جای گذاشت. دختران عبارتند از: مریم، فاطمه، بهیة، اسماء، عایشه، علویه السوم و علویه القاره. و پسران: عمرالمحضار و محمد و احمد و جعفر و حسن و شیخ که این پسران اولادشان منقرض شده‌اند و نسل شیخ عبدالرحمن سقاف از هفت پسر دیگر اوست: ابوبکر السکران، علی، علوی، عبدالله، عقیل، ابراهیم و حسین.

وفات

روز پنجشنبه بیست و سوم شعبان سال 819 هجری قمری در تریم درگذشت و در قبرستان زنبل در میان خانواده و اجدادش به خاک سپرده شد .

منابع

المشهور, أبوبکر بن علی (1422 هـ). الإمام الشیخ عبدالرحمن السقاف سلسلة أعلام حضرموت 9 (PDF). عدن، الیمن: مرکز الإبداع الثقافی للدراسات وخدمة التراث.