ابن تیمیه

قبر ابن تیمیه

نام	ابن تیمیه
نام‎های دیگر	تَقِيُّ الدِّينِ أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْحَلِيمِ بْنِ عَبْدِ السَّلَامِ النُّمَيْرِيُّ الْحَرَّانِيُّ
تاریخ ولادت	۶۶۱ق
وفات	۷۲۸ق
محل تولد	حران/ ترکیه
محل وفات	دمشق
مذهب	حنبلی

تَقِيُّ الدِّينِ أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ الْحَلِيمِ بْنِ عَبْدِ السَّلَامِ النُّمَيْرِيُّ الْحَرَّانِيُّ یا ابن تیمیه از علمای اهل سنت و بنیان گذار اندیشه سلفیت و وهابیت است و شناخت عقاید وهابیون در گرو شناخت ابن تیمیه و عقاید اوست. او که حنبلى مسلک بود درصدد ترویج مذهب حنابله برآمد و مانند حنابله علم کلام را مردود دانست و متکلّمان را اهل بدعت شمرد! در مسأله صفات خدا مانند حنابله الفاظ صفات پروردگار را که در نصوص آمده بدون هرگونه تفسیر پذیرفت و به طور کلّى هرگونه «عقل گرایى» را محکوم کرد. او علاوه بر حمایت از روش و عقاید اهل حدیث، عقاید جدیدى را نیز اضافه کرد که قبل از او سابقه نداشت.

ولادت

«احمد بن عبدالحلیم بن تیمیّه حنبلى» متولّد سال 661 و متوفاى سال 728 هجرى قمرى است. او 5 سال پس از سقوط بغداد پایتخت خلافت عباسی توسط قوم تاتار در شهر «حران» (شهرى در شام) متولّد شد و در 7 سالگی به سبب جور تاتار، در کودکى همراه با خانواده اش «حران» را به سمت «دمشق» ترک کرد. حران که اکنون از شهرهاي ويران ترکيه است در گذشته شهري آباد و فرهنگي بود و ابن تيميه، خود بارها در آثارش آن را مرکز صابئه، بت پرستان و فيلسوفان خوانده است. بزرگان کليسا آن را «هلنوپوليس» يا «شهر کفار و مشرکان» خوانده اند. حران در دوران خليفه دوم و به دست «عياض بن غنم» فتح شد. مردم حران پس از اسلام آوردن، تحت تأثير حاکمان اموي، به شدت به بني اميه گرايش يافتند، تا آنجا که بر اثر تبليغات بني اميه، نماز جمعه را بدون لعن امام علي علیه السلام تمام نمي دانستند و هنگامي که در دوره ي «عمر بن عبدالعزيز»، دستور منع سب اهل بيت پيامبر (صلّي الله عليه و آله و سلّم) به حران رسيد، مردم نپذيرفتند و گفتند: نماز بدون لعت ابوتراب درست نيست! شهر حران از نظر مذهبي، محل بالندگي فقه حنبلي بود و خاندان ابن تيميه و نياکان وي، به عنوان بزرگان مذهب حنبلي، به اين شهر باليده اند. بي شک، چنين محيطي در شکل گيري انديشه هاي خانوادگي و شخصي ابن تيميه بي تأثير نبود.

تحصیلات و شخصیت علمی

پدر او یک روحانی حنبلی مذهب بود پس ابن تیمیه را به مدارس «حنابله » فرستاد تا فقه حنبلی را فرا گیرد. ابن تیمیه تا سال 698 هجری در شام بسان یک روحانی حنبلی میزیست، و تا آن سال از او لغزشی مشاهده نشد و از آن به بعد، یعنی وقتی رساله ای به نام «الرسالة الحمویة »نوشت، آثار انحراف در او ظاهر گردید، وی این رساله را در پاسخ پرسش مردم «حماة » (1) که یکی از شهرهای سوریه است، نوشت و آشکارا برای خدا«جهت »و«سمت »قائل شد و تلویحا او را جسم دانست. دوره ي تحصيل ابن تيميه در دمشق بود. تحصيلات اوليه را نزد پدرش، «شيخ عبدالحليم» گذراند و پس از آن نيز نزد استادان مختلفي که در آن زمان در شام کرسي تدريس داشتند، به تحصيل پرداخت. در ميان استادان وي نام چند زن نيز به چشم مي خورد. به گفته ي «ابن کثير»، هنگامي که پدر ابن تيميه در سال682 از دنيا رفتف وي 21 سال داشت و پس از يک سال، يعني در 22 سالگي، به جاي پدر بر کرسي تدريس نشست. باز به گفته ي وي، او در حوزه هاي مختلف، مانند فقه، اصول، علوم نقلي و عقلي مهارت داشت. [8] آن چه گفته شد، سخناني است که شاگردش ابن کثير درباره ي وي گفته است و اين سخنان را افرادي مانند «ابن قيم» و «مقدسي» نيز تکرار کرده اند. ابن تيميه از نظر آثار، افراد پر کاري بوده است؛ تا آن جا که «ذهبي» نگاشته هاي وي را حدود 300 جلد تخمين زده[9] و «صفدي» نام بسياري از آن ها را آورده است.[10] اما واقعيت اين است که انديشمندان درباره ي شخصيت علمي ابن تيميه، ديدگاه هاي متعارضي ارائه کرده اند. برخي وي را شخصيتي دانشمند و آگاه روايت کرده و فضايلي را به وي نسبت داده اند که به نظر، مبالغه آميز مي آيد؛ برخي نيز منکر مقام علمي وي شده و او را صرفاً نويسنده اي پر کار و سريع القلم دانسته اند که در حوزه هاي مختلف به قلم فرسايي پرداخته است.

مبانی فکری ابن تیمیه

مبانی فکری ابن تیمیه را در چهار بخش میتوان خلاصه کرد:

1- حمل صفات خبری بر معانی لغوی

در اصطلاح علم کلام، بخشی از صفات خدا را، صفات خبری می نامند، صفاتی که قرآن و حدیث از آن خبر داده و خرد آنرا درک نکرده است، مانند «وجه » و «ید» و «استواء بر عرش » و نظائر آنها که قسمتی از آنها در قرآن، و برخی دیگر در حدیث نبوی وارد شده است.

شکی نیست که معانی لغوی این صفات، ملازم با جسمانی بودن خداست زیرا«وجه » به معنی «صورت » و «ید» به معنی دست و «استواء» به معنی استقرار و یا جلوس، از شؤون موجودات امکانی است، و خدای واجب الوجود، منزه از چنین معانی، میباشد، از این جهت همه طوائف اسلامی به جز گروه «مجسمه » با توجه به قرائنی که در سیاق آیات است، معانی خاصی برای این صفات مطرح میکنند، که با مراجعه به تفاسیر و کتابهای کلامی روشن می گردد.

ولی متاسفانه شیخ الاسلام!! قرن هشتم، اصرار می ورزد که آنچه در این باره وارد شده، بر همان معانی لغوی و متداول عرفی باید حمل گردد و کسانی را که این نوع از صفات را بکمک قرائن موجود در آیات و روایات بر معانی مجازی و کنائی حمل می کنند، «مؤوّله» نامیده و به باد انتقاد می گیرد، و به این نیز اکتفاء نمی کند و می گوید:همه صحابه و تابعان نیز بر این عقیده بوده اند.

2- کاستن از مقامات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

بخش دوم تفکر او عادی جلوه دادن مقامات پیامبران و اولیای الهی است و اینکه آنان پس از مرگ کوچکترین تفاوتی با افراد عادی ندارند، او در این راستا، مسائلی را مطرح می کند که همگی یک هدف را تعقیب میکنند، و آن عادی جلوه دادن پیامبران، مخصوصا پیامبر اسلام و اولیاء بزرگ دین است. روی این اساس می گوید:

1 - سفر برای زیارت پیامبر حرام است.

2 - کیفیت زیارت پیامبر، از کیفیت زیارت اهل قبور تجاوز نمی کند.

3 - هر نوع پناه و سایبان بر قبور حرام می باشد.

4 - پس از درگذشت پیامبر هر گونه توسل به آن حضرت بدعت و شرک است.

5 - سوگند به پیامبر و قرآن، و یا سوگند دادن خدا، به آنها شرک می باشد.

6 - برگزاری مراسم جشن و شادی در تولد پیامبر، بدعت به شمار می رود.

و ...

زیر بنای آراء و نظریات او در این مسائل این است که برای توحید و شرک، حد منطقی قایل نشده و روی انگیزه خاصی، آنها را شرک، و بدعت و یا لااقل حرام می داند.

او در این قسمت، آراء و نظریاتی را مطرح می کند، که پیش از او، احدی از علمای اسلام، نگفته وی با لجاج خاصی به جنگ همه می رود، و از این جهت از همان زمان، و پس از آن، افکار عمومی اهل سنت بر او شورید. و بارها دستگیر و زندانی شد و دهها کتاب بر رد اندیشه های او نوشته شد.

3- انکار فضائل اهل البیت

بخش سوم از مبانی فکری او را انکار فضائل مسلم اهل بیت عصمت و طهارت که در صحاح و مسانید اهل سنت وارد شده، تشکیل می دهد وی در کتاب خود به نام «منهاج السنة» که به حق باید آنرا«منهاج البدعة» دانست احادیث صحیحی را که مربوط به مناقب علی و خاندان اوست، بدون ارائه مدرکی، انکار می نماید و همه را مجعول اعلام می کند، فضائلی که دهها حافظ و حاکم از محدثان آنرا نقل کرده و به صحت آنها تصریح کرده اند. از باب نمونه می گوید:

1 - نزول آیه: «انما ولیکم الله و رسوله» درباره علی، به اتفاق اهل علم دروغ است، منهاج السنة ج 1 ص 1، در حالی که متجاوز از شصت و چهار محدث و دانشمند، بر نزول آن درباره امام تصریح کرده اند.

2 - آیه: (قل لا اسالکم علیه اجرا الا المودة فی القربی، درباره خاندان رسالت نازل نشده است، منهاج السنة 2/118، در حالی که بیش از چهل و پنج محدث و دانشمند آنرا نقل کرده اند.

این نوع نقدها و ردها، علاوه بر اینکه حاکی از عدم مبالات در انتقاد است، خالی از یک نوع دشمنی باطنی با خاندان پیامبر نمی باشد.

او با گشودن این باب، زحمات احمد بن حنبل را در تثبیت فضائل امام علی - علیه السلام - به هدر داد.

تا پیش از احمد بن حنبل م/241، خلیفه راشد بودن امام در میان محدثان اهل سنت جا نیفتاده بود و در این قضیه موافق و مخالف وجود داشت، او بود که علی را رسما خلیفه چهارم از خلفای راشد اعلام کرد و با زحمات فراوان توانست مساله «تربیع خلافت» را تثبیت کند، و از این طریق با ناصبی گری، سخت مبارزه نمود و کتاب «مناقب الصحابه»او بهترین گواه بر این مطلب است. ابن تیمیه حنبلی از راه امام مذهب خود، منحرف شد و با انکار فضائل امام علی - علیه السلام - ، روح ناصبی گری و انکار فضائل اهل البیت را پرورش داد.

4- مخالفت با مذاهب چهار گانه اهل سنت

بخش چهارم از انحراف فکری او مخالفت وی با مذاهب چهار گانه اهل سنت در باب نکاح و طلاق است. با مبانی فکری اهل سنت که اجماع فقهای یک عصر را حجت می دانند، چه رسد به اجماع فقهای چند عصر، چنین مخالفتی سازگار نیست.