بداء

بسم الله الرحمن الرحیم

• • • • • در حال تدوین********

مدخل بداء برای ویکی وحدت تاریخ صبح روز دوشنبه 26 اردیبهشت 1401 قم پژوهشگاه تقریب مذاهب اسلامی محسن صالحی مازندرانی

«بداء»، تغيير مقدّرات غير حتمى بر اثر افعال اختيارى است.

واژه «بداء» در لغت «بداء» از ماده «ب ـ د ـ و» و در لغت به معناى ظاهر شدنى آشكار است. مفردات، ص‌113، به گفته برخى به صحرانشين از آن رو «بادى» گفته مى‌شود كه وى هنگام سكونت در شهر و قريه، در ساختمانها و محيط اجتماع پنهان است؛ ولى هنگامى كه به بيابان مى‌رود در فضايى باز و گسترده كه سايه‌اى در آن نيست آشكار مى‌شود. مقاييس اللغه، ج‌1، ص‌212،

بداء در اصطلاح «بداء» اگر به رأى و عقيده استناد يابد، در صورتى كه شخص مسبوق به رأيى نباشد به معناى پيدايش رأى، و گرنه به معناى تغيير رأى است. همان؛ النهايه، ص‌109،

بداء در اصطلاح به معناى تغيير مقدرات از سوى خداوند بر اساس پاره‌اى حوادث و وقايع و تحت شرايط و عوامل ويژه است. الميزان، ج‌11، ص‌380‌ـ‌381.

تاریخچه بداء

مسئله بداء از جمله اعتقاداتی است که ریشه در روایات و نیز مباحث اعتقادی شیعه دارد. برخی از متکلمان همچون فخر رازی و نیز سلیمان بن جریر زیدی معتقدند که بداء از ابتکارات امامیه است

فخر رازی، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، سال ۱۴۱۱ق، ص۶۰۲؛ فخر رازی، تفسیر الرازی، ج ۱۹، ص۶۶. ولی شهرستانی ریشه اعتقاد به بداء را به کیسانیه نسبت می‌دهد که در کلمات مختار مورد استفاده قرار گرفته است. شهرستانی عبد الکریم، ملل و نحل، سال ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷۱.

با این حال برخی از مفسران معتقدند که بداء ریشه قرآنی دارد آن جا که قرآن در برخی از آیات سوره بقره، آیه۱۰۶تصریح به نسخ می کند و یا در برخی دیگر از لوح و محو اثبات سوره رعد، آیه۳۹. آن سخن می گوید و نیز وجود برخی از راوایات که اتفاقا در منابع اهل سنت در بار بداء بیان شده این ادعا را که شیعیان مبتکر بداء بودند را رد می کند. فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۶۰-۶۳.

شیخ مفید معتقد است که تمام مذاهب اسلامی بداء را قبول دارند و اگر مذاهب اهل سنت و جماعت اختلافی در این باره با امامیه دارند آن اختلاف لفظی است و گرنه هیچ مذهبی نمی تواند بداء را انکار کند و مثلا بگوید که خداوند احکام را تشریع و سپس نسخ می کند و یا اگر کسی را میرانده دوباره زنده می کند و یا به کسی مالی بخشیده از او پس می گیرد بنابراین هیچ مسملمانی منکر چنین چیزی نیست.

شیخ مفید، أوائل المقالات في المذاهب و المختارات‏، ۱۴۱۳ق، ص۸۰.

از دیگر علمای امامیه علامه طباطبایی نیز اختلاف بر سر بداء را لفظی می داند و به همین دلیل در تفسیر خود به طور مستقل به آن نمی پردازد. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱-۳۸۲.

بداء در روایات

در روایات اعتقاد به مفهوم صحیح بداء، در راستای شناخت حقیقی توحید قرار داده شده است به‌طوری که بدون آن، معبود را بطور صحیح نمی‌توان شناخت. به دو روایت اشاره می کنیم:

امام صادق (ع) فرمود: عبادت برتر خداوند (توسط بندگان) با اعتقاد به بداء حاصل می شود. الکافی،محمد بن یعقوب کلینی،ج۱، ص۱۴۶.

امام صادق (ع) فرمود:

هیچ یک از انبیاء به نبوت نرسیدند مگر اینکه برای خداوند به پنج خصلت اعتراف کردند که عبارتست از: بداء و مشیت و سجود و عبودیت و اطاعت.  الکافی،محمد بن یعقوب کلینی،ج۱، ص۱۴۸.    

بداء در قرآن

در قرآن کریم آیات متعددی بر مفهوم و مصداق این عقیده بیان شده است به عنوان نمونه می فرماید: خداوند هر چه را که خواهد محو می کند و هر آنچه را که بخواهد ثابت می کند.«یمحوا اللّه ما یشاء ویثبت و عنده أُمُ الکتاب» رعد(سوره ۱۳)،آیه ۳۹

امام صادق علیه السلام در بیان این آیه می فرماید: آیا غیر از این است که خداوند ثابت را محو می کند و آنچه را که محو است را ثابت می کند.

الکافی،محمد بن یعقوب کلینی،ج۱، ص۱۴۶.

حوادث مربوط به بداء

اکنون به برخی از حوادثی که در تاریخ شیعه با بداء ارتباط داشته است اشاره می شود که به دو نمونه آن اشاره می شود. نمونه اول مربوط به مرگ بزرگ ترین فرزند امام صادق(ع) بود

صدوق، کتاب التوحید، النشر الاسلامی، ص۳۳۶.

و نیز فرزند بزرگ تر امام هادی(ع) است. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۴۰. که به گمان گروهی از شیعیان، اسماعیل امام بعد از امام ششم، و محمد امام بعد از امام دهم بود؛ اما آن ها در زمان حیات پدران شان از دنیا رفتند و با بدائی که حاصل شد معلوم شد که امام بعدی، فرزندان دیگر آن دو امام بودند.. فانی اصفهانی، بداء از نظر شیعه، ۱۳۹۴ش، ص۱۴۰-۱۴۱.