تأملی بر پیشینه وحدت اسلامی (کتاب)

نام کتاب	تأملی بر مسأله وحدت اسلامی
نویسنده	محمّد حسین اردوش
زبان کتاب	فارسی
سال نشر	1384 ش
ناشر	مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
تیراژ	1000 نسخه
نوبت چاپ	اول

جهان اسلام از قرن سيزدهم هجري به اين سو، در کشاکش رويارويي با هيمنه¬ي استعماري غرب. علاوه بر ‏وقوف به برتري مادي غرب، همانند قرن دوم هجري، بار ديگر با انبوهي ازمفاهيم و معارف بيگانه مواجه شد و ‏البته اين بار جهان اسلام، نشاط و شادابي و سلامت و قدرت گذشته در مقابله با هيمنه¬ي مادي بيگانگان و هضم ‏مطلوب داده¬هاي فرهنگي جديد را نداشت.‏ از اين رو در مقابله با عالم جديد، موضع¬گيري¬هاي متفاوتي اتخاذ نمود که بيشتر مابين افراط و تفريط، غرب-‏گريزي تا غرب¬ستيزي و غرب¬گرايي تا غرب¬زدگي، در نوسان بود. در اين ميان ديدگاه¬هايي نيز تلاش مي¬داشت ‏که از بهت واقعه درآمده و نسبت به امر واقع، يعني پيشرفت و برتري غرب، نه دچار تسليم، وادادگي و شيفتگي ‏شود و نه روي درکشد و در انزوا فرو رود و يا به انکار و ستيز برخيزد، بلکه با اعتماد به نفس و ديده¬ي انصاف به ‏حلاجي درست وضعيت و چاره¬جويي بپردازد.‏ جنبش وحدت اسلامي يا اتحاد اسلام را در مجموع مي¬توان داراي چنين ديدگاهي شمرد. وحدت اسلامي در ‏اين عصر، جنبشي است انديشه¬اي و عمل¬گرا که تلاشي گران، فشرده و پراکنده به خرج داد تا با احياء، اصلاح و ‏بيداري، جهان اسلام را که در آن دوران، مهم¬ترين و معتبرترين واحدهاي سياسي آن، امپراطوري عثماني و ايران ‏قاجاري بودند. توانايي درک دنياي جديد و دفاع از استقلال و صيانت آن در مقابله با سلطه¬جويي¬هاي استعماري ‏غرب ببخشد. وحدت اسلامي با وجود تنوع در گر ايش¬ها و سمت وسوهاي سياسي فرهنگي، يکي از محوري-‏ترين نظريه¬هاي مطرح در اين دوران بوده و در ميان اقشار مختلف از سياستمداران حاکم تا علما، انديشمندان، ‏روشنفکران و حتي توده¬ي مردم، مبلغان، داعياني داشت و اگرچه فشار و شتاب رويدادهاي متوالي آن دوران، ‏فرصت پختگي و کارآمدي مؤثر را به اين جنبش نداد و ليکن مسأله¬ي وحدت اسلامي در اين عصر، تأثيراتي ‏جدي، مانا و پردامنه برجاي گذارد و عليرغم کثرت و تنوع در تعريف، در اشکالي ديگر، همچنان تا امروز مطرح ‏مي¬باشد.. فرضيه¬ي اساسي که چارچوب اين پژوهش، مبتني بر آن شکل گرفته است. اين است که وحدت ‏اسلامي در اين دوران جنبشي است وحدت¬طلبانه، اصلاح¬گرا و استعمارستيز و مهم¬ترين عامل در ولادت آن، نياز ‏جهان اسلام به وحدت در مصاف با دنياي جديد بود.‏ اين پژوهش که از سه بخش سامان يافته است. تلاش گرديده است که با استنادهاي پژوهش¬گرانه، از مطر ‏ح¬ترين مآخذهاي تحقيقاتي، در تار يخ معاصر جهان اسلام اعم از منابع دست اول و مآخذ تحقيقي، پيرامون ‏مسأله¬ي وحدت اسلامي و موضوعات مرتبط با آن استفاده گردد.‏ در بخش نخست كتاب، مؤلفه¬هاي ناهمسازگري و پيشينه¬ي تلاش¬هاي همسازگرايانه در جهان اسلام از آغاز ‏تا قرن سيزده هجري و الي نوزده ميلادي، بررسي مي¬گردد. در بخش دوم، به زمينه¬هاي طرح مساله¬ي وحدت ‏اسلامي در ايران قاجاري و امپراطوري عثماني، اشاره مي¬شود. بخش سوم به مسأله¬ي وحدت اسلامي؛ اتحاد ‏اسلام و مؤلفه¬ها و مقوم¬هاي نظريه¬ي وحدت اسلامي در اين عصر، چهره¬ها؛ انديشه¬ها و تکاپوها (سيد جمال ‏الدين، شيخ الرئيس قاجار، رساله¬ي اتحاد اسلام)، اختصاص دارد . و در پايان در كتاب تصريح شده است: پس از ‏وفات پيامبر اسلام (ص)، به موازات تزايد ناهمسازگري¬ها، تلاش¬هاي وحدت¬طلبانه نيز رشد و نمود و بالندگي ‏گرفت، وبدين ترتيب مساله¬ي وحدت اسلامي يا همسازگري و خصم و همزادش، يعني تفرقه يا ناهمسازگري كه ‏بيش از هر چيز در اختلافات مذهبي بروز مي¬يابد، به برجسته¬ترين مؤلفه¬هاي تاريخ اسلام تبديل مي¬گردد. در ‏طول تاريخ اسلام از وحدت اسلامي مانند بسياري ديگر از آموزه¬ها و ارزش¬ها، تعاريف متفاوت و قرائت¬هاي ‏گوناگون شده است. و حتي پاره¬اي از تلاش¬هاي وحدت¬طلبانه با ماهيتي متناقض و دوگانه (پارادوكسيال)، با هدف ‏وحدت مسلمانان به ناهمسازگري¬هاي جهان اسلام دامن زده¬اند، تا آن¬جا كه گاه شعار وحدت به حربه¬اي عليه ‏جوهره¬ي خود يعني همسازگري تبديل شده و مستمسكي براي توجيه بيداد و يا انكار اقليت از سوي اكثريت بدل ‏آمده است. نمونه¬هاي متعددي از اين دست تلاش¬ها را چه در حوزه¬ي انديشه و چه در حوزه¬ي قدرت سياسي، در ‏تاريخ اسلام مي¬توان يافت.‏