۱٬۷۳۸
ویرایش
سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، وحدت گرای استعمار ستیز (مقاله) (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱۵ ژوئن ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۵۸
، ۱۵ ژوئن ۲۰۲۲بدون خلاصۀ ویرایش
Mollahashem (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Mollahashem (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<div class="wikiInfo"> | <div class="wikiInfo"> | ||
[[پرونده:Jeld26.jpg|بندانگشتی|فصلنامه | |||
[[پرونده:Jeld26.jpg|بندانگشتی|فصلنامه اندیشه تقریب شماره 26]] | |||
[[پرونده:سید یزدی.jpg|بندانگشتی]] | [[پرونده:سید یزدی.jpg|بندانگشتی]] | ||
{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:right" |+ | | {| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:right" |+ | | ||
| خط ۷۱: | خط ۷۲: | ||
سید محمدکاظم تدریس علوم اسلامی را از زمان جوانی آغاز کرد. در حوزه «دومنار» یزد، سپس حوزه اصفهان، علاوه بر تحصیل، به تدریس هم می پرداخت. در حوزه نجف، تدریس فقه و اصول سید، جایگاه خاصی داشت. پس از هجرت استادش میرزای شیرازی از نجف به سامرا، تدریس دروس عالی فقه و اصول از سوی سید، فضلا و عالمان زیادی را به حوزه درس او کشانید. ژرف نگری و دقت نظر و سلامت بیان سید به گونه‌ای بود که بیش از دویست نفر از فضلای نجف اشرف پای درس وی می نشستند و پس از چندی، خود صاحب کرسی تدریس و مقام علمی می‌شدند.<br> | سید محمدکاظم تدریس علوم اسلامی را از زمان جوانی آغاز کرد. در حوزه «دومنار» یزد، سپس حوزه اصفهان، علاوه بر تحصیل، به تدریس هم می پرداخت. در حوزه نجف، تدریس فقه و اصول سید، جایگاه خاصی داشت. پس از هجرت استادش میرزای شیرازی از نجف به سامرا، تدریس دروس عالی فقه و اصول از سوی سید، فضلا و عالمان زیادی را به حوزه درس او کشانید. ژرف نگری و دقت نظر و سلامت بیان سید به گونه‌ای بود که بیش از دویست نفر از فضلای نجف اشرف پای درس وی می نشستند و پس از چندی، خود صاحب کرسی تدریس و مقام علمی می‌شدند.<br> | ||
از میان شاگردان برجسته سید می‌توان از بزرگانی همانند حاج [[شیخ عبدالکریم حایری یزدی]] (مؤسس حوزه علمیه قم)، حاج آقا حسین قمی، حاج آقا حسین [[بروجردی]]، شیخ [[محمدحسین کاشف الغطا]]، شهید سید محمدتقی خوانساری، حاج آقا رضا مسجدشاهی اصفهانی، سید عبدالحسین | از میان شاگردان برجسته سید می‌توان از بزرگانی همانند حاج [[شیخ عبدالکریم حایری یزدی]] (مؤسس حوزه علمیه قم)، حاج آقا حسین قمی، حاج آقا حسین [[بروجردی]]، شیخ [[محمدحسین کاشف الغطا]]، شهید سید محمدتقی خوانساری، حاج آقا رضا مسجدشاهی اصفهانی، [[شرف الدین، سید عبدالحسین|سید عبدالحسین شرف الدین عاملی]]، سید محمد فیروزآبادی، شیخ زین‌العابدین عابدی زنجانی، شیخ فضل الله شیخ الاسلام زنجانی، شیخ محمد تنکابنی (مؤلف قصص العلما)، شیخ محمدتقی بافقی، سید یونس اردبیلی، شیخ جعفر نقدی، آقا میرزا محمود امام جمعه زنجانی، میرزا مهدی آشتیانی، شیخ عبدالنبی عراقی و بسیاری دیگر ... یاد کرد.<br> | ||
در مورد مقام علمی و معنوی سید، بسیار سخن گفته شده است. برخی بر این اندیشه اند که در جلالت قدر و مقام علمی سید، همین بس که مراجع بزرگ تقلید شیعه در دوران اخیر، آغاز مرجعیت خویش را به نوعی با نشر حواشی خویش بر کتاب گران سنگ «عروة الوثقی» او اعلام می‌کنند و برخی از دروس خارج فقهای معاصر بر محور متن کتاب مذکور، ارائه می‌گردد. در این جا به نقل اظهارنظر برخی از بزرگان در مقام علمی و معنوی سید می پردازیم:<br> | در مورد مقام علمی و معنوی سید، بسیار سخن گفته شده است. برخی بر این اندیشه اند که در جلالت قدر و مقام علمی سید، همین بس که مراجع بزرگ تقلید شیعه در دوران اخیر، آغاز مرجعیت خویش را به نوعی با نشر حواشی خویش بر کتاب گران سنگ «عروة الوثقی» او اعلام می‌کنند و برخی از دروس خارج فقهای معاصر بر محور متن کتاب مذکور، ارائه می‌گردد. در این جا به نقل اظهارنظر برخی از بزرگان در مقام علمی و معنوی سید می پردازیم:<br> | ||
| خط ۱۳۲: | خط ۱۳۳: | ||
ضدیت ایشان با مشروطه نیز بدین علت بود که دست دشمن را در آستین آن حرکت هویدا می دید و در حقیقت، آن دقت نظر ویژه سید در عرصه سیاست خارجی به غایت عمق و اوج خویش می‌رسد و از همین رو بود که آن مجتهد شیعی، از قبول پول «موقوفه اود» هند که انگلیسی ها در پی سلطه بر هند، بر آن چنگ انداخته و پخش آن میان طلاب، خالی از اغراض سیاسی نبود سرباز زد و با این عمل، پا جای پای شیخ انصاری نهاد که پیش از آن تاریخ، از پذیرش آن پول سرباز زده بود».<br> | ضدیت ایشان با مشروطه نیز بدین علت بود که دست دشمن را در آستین آن حرکت هویدا می دید و در حقیقت، آن دقت نظر ویژه سید در عرصه سیاست خارجی به غایت عمق و اوج خویش می‌رسد و از همین رو بود که آن مجتهد شیعی، از قبول پول «موقوفه اود» هند که انگلیسی ها در پی سلطه بر هند، بر آن چنگ انداخته و پخش آن میان طلاب، خالی از اغراض سیاسی نبود سرباز زد و با این عمل، پا جای پای شیخ انصاری نهاد که پیش از آن تاریخ، از پذیرش آن پول سرباز زده بود».<br> | ||
«اود» از مناطق شیعه نشین در شمال مرکزی هند است که از دیرباز، برخی از متمکنین آن مبلغ قابل توجهی را وقف | «اود» از مناطق شیعه نشین در شمال مرکزی هند است که از دیرباز، برخی از متمکنین آن مبلغ قابل توجهی را وقف حوزه‌های علمی شیعه در عراق می‌کردند تا با نظارت مجتهدین به مصرف طلاب و روحانیون برسد. انگلیسی‌ها که به مرور بر سرزمین هند و از آن جمله «اود» (ایالت اوتارپرادش فعلی) مسلط شدند، هم چون دیگر امور بر روی موقوفه مزبور دست گذاشته و پخش آن در عراق را بر عهده کنسولگری انگلیس در بغداد نهادند. در کتاب‌های مختلف آن عصر، از این پول، با عناوین «وجوه هند» یا «پول هند» یاد شده و نام برخی از علما که آن پول را در میان طلاب و مستحقین پخش کرده و کم و بیش خود نیز در فقر و تنگ دستی می زیستند در بعضی کتاب های تراجم مانند «قصص العلما»، «کرام البرره» و «معارف الرجال» آمده است.<br> | ||
عوامل کهنه کار استعمار، زیر نقاب تحویل این پول به علما و پخش آن در میان طلاب و مستحقین شهرهای مقدس عراق، موذیانه به دنبال پیشبرد اغراض سیاسی خویش بودند و در | عوامل کهنه کار استعمار، زیر نقاب تحویل این پول به علما و پخش آن در میان طلاب و مستحقین شهرهای مقدس عراق، موذیانه به دنبال پیشبرد اغراض سیاسی خویش بودند و در | ||
این جاست که مراجع بیدار و تیزبین شیعه هم چون شیخ انصاری و صاحب عروه از همین مقدار دخالت دس های مشکوک در امور حوزه ها نیز نگران بوده و سخت از آن پرهیز می‌کردند. یکی از نویسندگان در مورد دست پنهان سیاست انگلیس، می‌نویسد:<br> | این جاست که مراجع بیدار و تیزبین شیعه هم چون شیخ انصاری و صاحب عروه از همین مقدار دخالت دس های مشکوک در امور حوزه ها نیز نگران بوده و سخت از آن پرهیز می‌کردند. یکی از نویسندگان در مورد دست پنهان سیاست انگلیس، می‌نویسد:<br> | ||
«مرحوم حاجی محمد صالح کپه (بر وزن قبه) وکیل و پیشکار مرحوم شیخ الطائفه حاج شیخ مرتضی انصاری که خود نیز از نیکان و اخیار بود، برای پدرم حکایت کرده بود که: روزی قنسول انگلیس در بغداد به منزل شیخ انصاری در کاظمین آمد، سلام ملکه ویکتوریا را رسانیده و خواهش کرد که از او وجوه اوقاف هند را قبول بفرمایند. عادت شیخ بر این بود، هر وقت که می خواست تقاضایی را نپذیرد، به درون آستین راست خویش نگاه می‌کرد و جواب می داد. همین که شیخ به درون آستین نگاه کرد ما متوجه شدیم. پس از لحظه ای سر برآورد و فرمود: (تکلیفم چیست).»<ref>ساسانی، 1362ش، ص104ـ105 </ref> | «مرحوم حاجی محمد صالح کپه (بر وزن قبه) وکیل و پیشکار مرحوم شیخ الطائفه حاج شیخ مرتضی انصاری که خود نیز از نیکان و اخیار بود، برای پدرم حکایت کرده بود که: روزی قنسول انگلیس در بغداد به منزل شیخ انصاری در کاظمین آمد، سلام ملکه ویکتوریا را رسانیده و خواهش کرد که از او وجوه اوقاف هند را قبول بفرمایند. عادت شیخ بر این بود، هر وقت که می خواست تقاضایی را نپذیرد، به درون آستین راست خویش نگاه می‌کرد و جواب می داد. همین که شیخ به درون آستین نگاه کرد ما متوجه شدیم. پس از لحظه ای سر برآورد و فرمود: (تکلیفم چیست).»<ref>ساسانی، 1362ش، ص104ـ105 </ref> <br> | ||
'''ج) اعلام جهاد علیه انگلیس و سایر استعمارگران:''' | '''ج) اعلام جهاد علیه انگلیس و سایر استعمارگران:'''<br> | ||
حضور مستمر عالمان دینی در عرصه‌های سیاسی ـ اجتماعی نکته بسیار مثبتی است که در طول تاریخ روحانیت شیعه، شاهد آن هستیم. فرهنگ «جهاد» علیه دشمنان اسلام و مسلمین همچون خون تازه ای است که در رگ حیات اسلام ریخته می شود و موجب رشد و شکوه مسلمین می‌گردد تا هیچ گاه در برابر هجوم دشمنان و قدرت مندان، خوار و ذلیل نگردند و سلطه کفار را نپذیرند. از همین روست که به هنگام آغاز جنگ جهانی اول (سال 1332 ق / 1914 م) و حمله متفقین به دولت عثمانی و متعاقب آن تصرف بخش‌هایی از جنوب عراق (بندر فاو و بصره) توسط نیروهای انگلیسی در ششم نوامبر همان سال (یعنی چهار ماه پس از شروع جنگ) و نیز اشغال بغداد و موصل و شمال عراق و ... عالمان دین در حوزه نجف واکنش شدید نشان دادند و مرجعیت شیعه از تأیید و پیروی مردمی شیعیان برخوردار شد. | حضور مستمر عالمان دینی در عرصه‌های سیاسی ـ اجتماعی نکته بسیار مثبتی است که در طول تاریخ روحانیت شیعه، شاهد آن هستیم. فرهنگ «جهاد» علیه دشمنان اسلام و مسلمین همچون خون تازه ای است که در رگ حیات اسلام ریخته می شود و موجب رشد و شکوه مسلمین می‌گردد تا هیچ گاه در برابر هجوم دشمنان و قدرت مندان، خوار و ذلیل نگردند و سلطه کفار را نپذیرند. از همین روست که به هنگام آغاز جنگ جهانی اول (سال 1332 ق / 1914 م) و حمله متفقین به دولت عثمانی و متعاقب آن تصرف بخش‌هایی از جنوب عراق (بندر فاو و بصره) توسط نیروهای انگلیسی در ششم نوامبر همان سال (یعنی چهار ماه پس از شروع جنگ) و نیز اشغال بغداد و موصل و شمال عراق و ... عالمان دین در حوزه نجف واکنش شدید نشان دادند و مرجعیت شیعه از تأیید و پیروی مردمی شیعیان برخوردار شد.<br> | ||
علمای حوزه های علمیه عراق، از جمله سید اسماعیل صدر، سید حسن صدر، ابراهیم سلماسی کاظمی، شیخ هاشم کعبی، شیخ عبدالله مازندرانی، محمد جواد بلاغی، هبة الدین شهرستانی، شیخ علی رفیش و سید عبدالله بلادی علیه تجاوز قوای انگلیسی فتواهای جهاد صادر کردند. در میان علما و مجتهدان حوزه نجف، فتوای آیت الله سید محمدکاظم یزدی علیه استعمار انگلیس از فتوای سایر علما کارسازتر و مؤثرتر بود. وی از حمله انگلیسی ها به عراق با عبارتِ هجوم کفر به سرزمین اسلام نام برد و دفاع در مقابل آنها را واجب دانسته و در فتوای جهاد علیه آنان فرمود: | علمای حوزه های علمیه عراق، از جمله سید اسماعیل صدر، سید حسن صدر، ابراهیم سلماسی کاظمی، شیخ هاشم کعبی، شیخ عبدالله مازندرانی، محمد جواد بلاغی، هبة الدین شهرستانی، شیخ علی رفیش و سید عبدالله بلادی علیه تجاوز قوای انگلیسی فتواهای جهاد صادر کردند. در میان علما و مجتهدان حوزه نجف، فتوای آیت الله سید محمدکاظم یزدی علیه استعمار انگلیس از فتوای سایر علما کارسازتر و مؤثرتر بود. وی از حمله انگلیسی ها به عراق با عبارتِ هجوم کفر به سرزمین اسلام نام برد و دفاع در مقابل آنها را واجب دانسته و در فتوای جهاد علیه آنان فرمود:<br> | ||
«بر هر کس لازم است که در عقب راندن قوای دشمن و سعی در حفظ حدود و ثغور اسلام، با همه امکاناتی که دارد غفلت نورزد، اگر اهل نباشد و یا عذری داشته باشد وظیفه دارد که عشایر را نصیحت و موعظه و تشویق به جهاد کند، زیرا حفظ اسلام بر هر فردی به هر صورت که امکان دارد، واجب است. | «بر هر کس لازم است که در عقب راندن قوای دشمن و سعی در حفظ حدود و ثغور اسلام، با همه امکاناتی که دارد غفلت نورزد، اگر اهل نباشد و یا عذری داشته باشد وظیفه دارد که عشایر را نصیحت و موعظه و تشویق به جهاد کند، زیرا حفظ اسلام بر هر فردی به هر صورت که امکان دارد، واجب است.<br> | ||
النصر من الله تعالی ان شاء الله تعالی | النصر من الله تعالی ان شاء الله تعالی | ||
محمدکاظم طباطبایی یزدی». | محمدکاظم طباطبایی یزدی». | ||
بزرگان شیعه ضمن صدور فتوای جهاد، در جبه ها حضور یافته و به سازمان دهی نیروها پرداختند. شیخ علی کاشف الغطا، سید علی حلی و دیگر مجتهدان در برانگیختن عشایر عراق برای جهاد، نقش سازنده ای داشتند.<ref> ر.ک: کشوری، 1389ش، مقدمه</ref> | بزرگان شیعه ضمن صدور فتوای جهاد، در جبه ها حضور یافته و به سازمان دهی نیروها پرداختند. شیخ علی کاشف الغطا، سید علی حلی و دیگر مجتهدان در برانگیختن عشایر عراق برای جهاد، نقش سازنده ای داشتند.<ref> ر.ک: کشوری، 1389ش، مقدمه</ref><br> | ||
مرحوم سید یزدی در مقابله با لشکرکشی متفقین (روس، انگلیس، فرانسه و ...) به متصرفات دولت عثمانی، از جمله عراق و سوریه، از هیچ کوششی دریغ نکرد؛ وی در صحن حرم علی«علیه‌السلام» در نجف به منبر رفت و خطبه ای آتشین بر ضد استعمار ایراد کرد و مسلمین را به ستیز با اشغال گران فراخواند. پس از آن نیز همه جا، با ارسال نامه ها و تلگراف ها و صدور احکام جهاد و صرف وجوهات، مجاهدان را یاری داد و افزون بر این، فرزند بزرگ و فاضل خویش سید محمد را که بسیاری از مردم، به مرجعیت او پس از پدر، چشم دوخته بودند به نمایندگی خویش به جبهه رزم فرستاد که شرح جانفشانی ها و حماسه آفرینی های آن فقیه وارسته، خود تفصیلی جداگانه دارد و داستان آن، جز با مرگ مشکوک فرزند و نماز پدر بر جنازه وی در صحن حرم علی «علیه‌السلام» پایان | مرحوم سید یزدی در مقابله با لشکرکشی متفقین (روس، انگلیس، فرانسه و ...) به متصرفات دولت عثمانی، از جمله عراق و سوریه، از هیچ کوششی دریغ نکرد؛ وی در صحن حرم علی«علیه‌السلام» در نجف به منبر رفت و خطبه ای آتشین بر ضد استعمار ایراد کرد و مسلمین را به ستیز با اشغال گران فراخواند. پس از آن نیز همه جا، با ارسال نامه ها و تلگراف ها و صدور احکام جهاد و صرف وجوهات، مجاهدان را یاری داد و افزون بر این، فرزند بزرگ و فاضل خویش سید محمد را که بسیاری از مردم، به مرجعیت او پس از پدر، چشم دوخته بودند به نمایندگی خویش به جبهه رزم فرستاد که شرح جانفشانی ها و حماسه آفرینی های آن فقیه وارسته، خود تفصیلی جداگانه دارد و داستان آن، جز با مرگ مشکوک فرزند و نماز پدر بر جنازه وی در صحن حرم علی «علیه‌السلام» پایان نمی‌گیرد.<br> | ||
معروف است که انگلیسی ها، در بحبوحه جنگ با مسلمین در عراق، یکی از مقامات عالی رتبه خویش را نزد سید محمد فرستادند و با تهدید و تطمیع، به او پیشنهاد دادند که چنان چه شخص او از معرکه کناره گیرد، مناصب حساس حکومت عراق را پس از اشغال آن توسط انگلیسی ها برای همیشه در اختیار او و اولادش قرار خواهند داد. | معروف است که انگلیسی ها، در بحبوحه جنگ با مسلمین در عراق، یکی از مقامات عالی رتبه خویش را نزد سید محمد فرستادند و با تهدید و تطمیع، به او پیشنهاد دادند که چنان چه شخص او از معرکه کناره گیرد، مناصب حساس حکومت عراق را پس از اشغال آن توسط انگلیسی ها برای همیشه در اختیار او و اولادش قرار خواهند داد.<br> | ||
سید محمد پیشنهاد مزبور را که انگلیسی ها در ازای آن بهایی گزاف می پرداختند قاطعانه رد کرد و پس از آن، شبانه به نجف آمد و پدر خویش را از ماجرا باخبر ساخت، ولی مرحوم صاحب عروه، پس از شنیدن خبر، با حالتی طبیعی که گویی هیچ اتفاقی رخ نداده است، به وی فرمود: | سید محمد پیشنهاد مزبور را که انگلیسی ها در ازای آن بهایی گزاف می پرداختند قاطعانه رد کرد و پس از آن، شبانه به نجف آمد و پدر خویش را از ماجرا باخبر ساخت، ولی مرحوم صاحب عروه، پس از شنیدن خبر، با حالتی طبیعی که گویی هیچ اتفاقی رخ نداده است، به وی فرمود: | ||
«کاری بجا کردی و جز این شایسته نبود، اما آمدنت به نجف و آوردن این خبر برای من، لزومی نداشت... سریعاً به جبهه برگرد و به ادامه کار جهاد بپرداز».<ref>ابوالحسنی، پیشین | «کاری بجا کردی و جز این شایسته نبود، اما آمدنت به نجف و آوردن این خبر برای من، لزومی نداشت... سریعاً به جبهه برگرد و به ادامه کار جهاد بپرداز».<ref>ابوالحسنی، پیشین <br> | ||
</ref> | </ref> | ||
'''د) وحدت گرایی در دفاع از ایران و دولت عثمانی:''' | '''د) وحدت گرایی در دفاع از ایران و دولت عثمانی:''' | ||
سید محمدکاظم طباطبایی اندیشۀ ملی گرایانه نداشت تا دفاع در مقابل متجاوزان را در سرزمین عراق (محل سکونتش) محدود کند. او به مصلحت جامعه اسلامی، اعم از شیعه و سنی، می اندیشید. به تعبیر آقای ابوالحسنی «بازتاب فتوای جهاد مرحوم سید و عرضه مبارزات فرزند وی در جنگ با انگلیسی ها، محدود به کشور عراق و به اصطلاح سرزمین بین النهرین نبود؛ بلکه جنوب غربی ایران، یعنی حدود استان خوزستان فعلی را نیز در بر می گرفت». | سید محمدکاظم طباطبایی اندیشۀ ملی گرایانه نداشت تا دفاع در مقابل متجاوزان را در سرزمین عراق (محل سکونتش) محدود کند. او به مصلحت جامعه اسلامی، اعم از شیعه و سنی، می اندیشید. به تعبیر آقای ابوالحسنی «بازتاب فتوای جهاد مرحوم سید و عرضه مبارزات فرزند وی در جنگ با انگلیسی ها، محدود به کشور عراق و به اصطلاح سرزمین بین النهرین نبود؛ بلکه جنوب غربی ایران، یعنی حدود استان خوزستان فعلی را نیز در بر می گرفت».<br> | ||
با پیوستن دولت عثمانی به دول محور (آلمان و ...) و اعلام جنگ آن دولت با متفقین، | با پیوستن دولت عثمانی به دول محور (آلمان و ...) و اعلام جنگ آن دولت با متفقین، انگلیسی‌ها به طور هم زمان به اشغال مناطقی از جنوب عراق و ایران دست زدند و در نتیجه، زمانی که مرحوم سید بر ضد اشغال گران انگلیسی حکم جهاد داد، آیت الله سید محمد یزدی فرزند مرحوم سید حکم جهاد ایشان را به میان عشایر غیور شیعه خوزستان برد و آنان را بر ضد انگلیسی‌ها که برای محافظت از تأسیسات مهم نفتی خویش در جنوب ایران آن استان را اشغال کرده بودند، برانگیخت.<br> | ||
مرحوم سید، همچنین در اول محرم 1333ق نامه ای به شیخ خزعلی والی وقت خوزستان فرستاد و از وی خواست مجاهدین اسلام را بر ضد انگلیس یاری دهد. در پی این فتوای تاریخی، عشایر خوزستان در اسفند سال 1293ش در نزدیک اهواز در منطقه ای موسوم به غدیر دعی و تپه های المنیور با قشون تحت امر انگلیس درگیر شدند و تلفات زیادی به آنها وارد ساختند، به گونه‌ای که نیروهای انگلیسی ناگزیر به عقب‌نشینی شدند، ولی بعدها با رفتن نیروهای عثمانی از منطقه و تنها ماندن عشایر خوزستان و خیانت ستون پنجم، نیروهای انگلیسی به سوی سوسنگرد پیشروی کردند و آن شهر را زیر آتش سنگین توپخانه خویش، وحشیانه به خاک و خون کشیدند. | مرحوم سید، همچنین در اول محرم 1333ق نامه ای به شیخ خزعلی والی وقت خوزستان فرستاد و از وی خواست مجاهدین اسلام را بر ضد انگلیس یاری دهد. در پی این فتوای تاریخی، عشایر خوزستان در اسفند سال 1293ش در نزدیک اهواز در منطقه ای موسوم به غدیر دعی و تپه های المنیور با قشون تحت امر انگلیس درگیر شدند و تلفات زیادی به آنها وارد ساختند، به گونه‌ای که نیروهای انگلیسی ناگزیر به عقب‌نشینی شدند، ولی بعدها با رفتن نیروهای عثمانی از منطقه و تنها ماندن عشایر خوزستان و خیانت ستون پنجم، نیروهای انگلیسی به سوی سوسنگرد پیشروی کردند و آن شهر را زیر آتش سنگین توپخانه خویش، وحشیانه به خاک و خون کشیدند.<br> | ||
مرحوم سید، در عرصه ستیز با استعمار، تنها با انگلیسی ها روبه رو نبود، بلکه زمانی هم که | مرحوم سید، در عرصه ستیز با استعمار، تنها با انگلیسی ها روبه رو نبود، بلکه زمانی هم که روس‌ها در اواخر سلطنت محمدعلی شاه و اوج کشاکش مشروطه و استبداد، به بهانه حفظ امنیت اتباع خویش در ایران، به برخی از مناطق شمالی ایران (آذربایجان، گیلان و مازندران) نیرو فرستادند، وی از جمله کسانی بود که به شدت به اعتراض برخاست. در تلگراف سرجراردلوتر به سرادوارد گری وزیرخارجه وقت انگلیس که در همان روزها ارسال شده، چنین می خوانیم:<br> | ||
«در موضوع: ایران. | «در موضوع: ایران. | ||
تلگرام زیر را از نماینده سیاسی و سرکنسول دولت اعلی حضرت پادشاهی [=انگلیس ]در بغداد دریافت داشتم؛ معتقدم تا تخلیه ایران از سپاهیان روس که مورد تنفر عالمان بوده و می‌گویند شوم تر از تعلل [محمدعلی شاه]در اعلام مشروطه است، نمی‌توان انتظار چندان کمکی از علمای نجف و کربلا داشته باشم به طوری که شنیده ام، سید کاظم یزدی که تاکنون در سیاست دخالتی نداشت و اینک هم قطار روسی ام به من اطلاع می‌دهد که نفوذ قابل ملاحظه ای در قفقاز دارد، تلگرامی به عنوان شاه مخابره کرده و اشغال خاک ایران را توسط سپاهیان بیگانه تقبیح کرده است. درباره این تلگرام، من چیزی به کنسول روس نگفته ام».<ref>معاصر، ص1149</ref> | تلگرام زیر را از نماینده سیاسی و سرکنسول دولت اعلی حضرت پادشاهی [=انگلیس ]در بغداد دریافت داشتم؛ معتقدم تا تخلیه ایران از سپاهیان روس که مورد تنفر عالمان بوده و می‌گویند شوم تر از تعلل [محمدعلی شاه]در اعلام مشروطه است، نمی‌توان انتظار چندان کمکی از علمای نجف و کربلا داشته باشم به طوری که شنیده ام، سید کاظم یزدی که تاکنون در سیاست دخالتی نداشت و اینک هم قطار روسی ام به من اطلاع می‌دهد که نفوذ قابل ملاحظه ای در قفقاز دارد، تلگرامی به عنوان شاه مخابره کرده و اشغال خاک ایران را توسط سپاهیان بیگانه تقبیح کرده است. درباره این تلگرام، من چیزی به کنسول روس نگفته ام».<ref>معاصر، ص1149</ref> <br> | ||
در جریان اخطار 1911 روس ها به دولت ایران نیز که به اشغال بخش‌هایی از کشورمان توسط روس ها و اعدام مرحوم ثقه الاسلام تبریزی در روز عاشورا انجامید، سید در فتوایی چنین نگاشت: | در جریان اخطار 1911 روس ها به دولت ایران نیز که به اشغال بخش‌هایی از کشورمان توسط روس ها و اعدام مرحوم ثقه الاسلام تبریزی در روز عاشورا انجامید، سید در فتوایی چنین نگاشت:<br> | ||
«امروز اروپایی ها به حمله نظامی به کشورهای اسلامی سرگرم هستند. ایتالیا، طرابلس [لیبی] را و روس و انگلیس به ترتیب شمال و جنوب ایران را مورد تاخت و تاز قرار داده‌اند و اسلام رو به نابودی می‌رود؛ بنابراین، بر همه مسلمانان، چه عرب و چه عجم واجب است که آماده دفاع از سرزمین های اسلامی‌باشند. مسلمانان باید در راه بیرون راندن سربازان ایتالیایی از طرابلس و نیروهای نظامی روس و انگلیس، جان و دارایی خود را فدا کنند. | «امروز اروپایی ها به حمله نظامی به کشورهای اسلامی سرگرم هستند. ایتالیا، طرابلس [لیبی] را و روس و انگلیس به ترتیب شمال و جنوب ایران را مورد تاخت و تاز قرار داده‌اند و اسلام رو به نابودی می‌رود؛ بنابراین، بر همه مسلمانان، چه عرب و چه عجم واجب است که آماده دفاع از سرزمین های اسلامی‌باشند. مسلمانان باید در راه بیرون راندن سربازان ایتالیایی از طرابلس و نیروهای نظامی روس و انگلیس، جان و دارایی خود را فدا کنند.<br> | ||
اکنون بزرگ‌ترین وظیفه مسلمانان این است که ایران و عثمانی را از شر این کفار صلیبی اشغال گر برهانند».<ref>حائری، 1360ش، ص161؛ ابوالحسنی، پیشین </ref> | اکنون بزرگ‌ترین وظیفه مسلمانان این است که ایران و عثمانی را از شر این کفار صلیبی اشغال گر برهانند».<ref>حائری، 1360ش، ص161؛ ابوالحسنی، پیشین </ref> <br> | ||
چنان که ملاحظه | چنان که ملاحظه می‌شود سید یزدی با رویکرد وحدت مسلمانان بدون توجه به ویژگی‌های مذهبی، قومی، قبیله‌ای و جغرافیایی، در صدد حفظ کشور و سرزمین مسلمین می باشد و برای وی فرقی ندارد که این سرزمین به لحاظ جغرافیایی به شیعه تعلق داشته باشد یا به اهل سنت؛ آنچه که مهم است، عزت اسلام و مسلمین است نه تفاوت های نژادی و قبیله ای. نگاه جامع و عمیق آیت الله سید کاظم یزدی به حوادث و اتفاقات زمانش حیات بخش و سازنده بوده و همّ و غم او، همه مسلمانان و همۀ سرزمین‌های اسلامی است.<br> | ||
'''هـ ) اقدامات وحدت گرایانه سید از طریق نامه ها، تلگراف ها و ...''' | '''هـ ) اقدامات وحدت گرایانه سید از طریق نامه ها، تلگراف ها و ...''' | ||
استعمارستیزی با تأکید بر وحدت و الفت، از اقدامات بارز حضرت آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی بود. از آن جا که این تلاش باید همواره در تاریخ بماند و برای آیندگان آموزنده باشد، متن برخی از نامه ها و تلگراف های سید که به روشنی بر تشویق و ترغیب جامعه اسلامی و حاکمانش به وحدت دلالت می کند، آورده می شود. | استعمارستیزی با تأکید بر وحدت و الفت، از اقدامات بارز حضرت آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی بود. از آن جا که این تلاش باید همواره در تاریخ بماند و برای آیندگان آموزنده باشد، متن برخی از نامه ها و تلگراف های سید که به روشنی بر تشویق و ترغیب جامعه اسلامی و حاکمانش به وحدت دلالت می کند، آورده می شود.<br> | ||
1/هـ: متن نامه سید محمدکاظم طباطبایی یزدی در تفاهم مذهبی بین ایران و عثمانی که برای سفیر ایران در عثمانی نوشته است. | 1/هـ: متن نامه سید محمدکاظم طباطبایی یزدی در تفاهم مذهبی بین ایران و عثمانی که برای سفیر ایران در عثمانی نوشته است.<br> | ||
«بسم الله الرحمن الرحیم | «بسم الله الرحمن الرحیم | ||
عرض می شود مرجو از عنایات و الطاف حضرت خالق متعال و مراحم و اعطاف قادر بی زوال ـ جل شأنه ـ آن که همواره خاطر عاطر را قرین عزت و اقبال و سعادت و اجلال بدارد و پیوسته به موجبات سعادت ابدیه مؤید و به تهیه رفاهیت حال عامۀ تبعۀ دولت متبوعه مسدد باشید ... وقت را سزاوار اظهار دانسته مصادعت می نمایم که رجای وثیق از حسن کفایت و تدابیر صایبۀ جناب مستطاب اجل افخم ـ دام اقباله العالی ـ آن که در این بلای عهد جدید اهتمام تام خود را مبذول و مابین دولتین علیتین اسلامیتین رشتۀ الفت و وداد و محبت و اتحاد را متقن و محکم نموده، زیرا که قوام بقای شریعت مقدسه و اعلای کلمه طیبه اسلامیه و عزت و آسایش نوع مسلمین متوقف و منوط و مربوط به استحکام تساعد و تعاضد و تحاب و تعاهد این دو دولت است و از نتایج و فواید آن، معموری کافّۀ بلاد اسلامیه و آسایش عباد خواهد بود. خاصه، این یک مشت دعاگویان که در زوایای مقدسه مشاهد مشرفه ساکن، و نوعاً ضعفا و فقرا هستند و در این اوقات مأمورین دولت علّیه عثمانیه با نهایت تشدید، جمعی خسته دلان بیچاره را مشوش‌الخاطر نموده، اجرای قوانین تبعیت را دربارۀ بشر ... و ... عرب‌ها می خواهند، البته اوضاع فعلیه بر آن جناب معلوم و هر کاری را موقعی است. از اقدامات صحیحه مترتب است به زودی در رفع آن اهتمام تام فرموده بندگان خدا را متسریح و از بشارت انجام آن این‌جانب را مسرور و این معنا را ذخیره آخرت خود مقرر دارید. ایام اقبال مستدام باد. | عرض می شود مرجو از عنایات و الطاف حضرت خالق متعال و مراحم و اعطاف قادر بی زوال ـ جل شأنه ـ آن که همواره خاطر عاطر را قرین عزت و اقبال و سعادت و اجلال بدارد و پیوسته به موجبات سعادت ابدیه مؤید و به تهیه رفاهیت حال عامۀ تبعۀ دولت متبوعه مسدد باشید ... وقت را سزاوار اظهار دانسته مصادعت می نمایم که رجای وثیق از حسن کفایت و تدابیر صایبۀ جناب مستطاب اجل افخم ـ دام اقباله العالی ـ آن که در این بلای عهد جدید اهتمام تام خود را مبذول و مابین دولتین علیتین اسلامیتین رشتۀ الفت و وداد و محبت و اتحاد را متقن و محکم نموده، زیرا که قوام بقای شریعت مقدسه و اعلای کلمه طیبه اسلامیه و عزت و آسایش نوع مسلمین متوقف و منوط و مربوط به استحکام تساعد و تعاضد و تحاب و تعاهد این دو دولت است و از نتایج و فواید آن، معموری کافّۀ بلاد اسلامیه و آسایش عباد خواهد بود. خاصه، این یک مشت دعاگویان که در زوایای مقدسه مشاهد مشرفه ساکن، و نوعاً ضعفا و فقرا هستند و در این اوقات مأمورین دولت علّیه عثمانیه با نهایت تشدید، جمعی خسته دلان بیچاره را مشوش‌الخاطر نموده، اجرای قوانین تبعیت را دربارۀ بشر ... و ... عرب‌ها می خواهند، البته اوضاع فعلیه بر آن جناب معلوم و هر کاری را موقعی است. از اقدامات صحیحه مترتب است به زودی در رفع آن اهتمام تام فرموده بندگان خدا را متسریح و از بشارت انجام آن این‌جانب را مسرور و این معنا را ذخیره آخرت خود مقرر دارید. ایام اقبال مستدام باد.<br> | ||
الاحقر محمدکاظم طباطبایی».<ref> ر.ک: کشوری، پیشین، ص528ـ529</ref> | الاحقر محمدکاظم طباطبایی».<ref> ر.ک: کشوری، پیشین، ص528ـ529</ref> | ||
2/هـ: حکم جهاد علیه روس، ایتالیا و انگلیس (برای نجات مسلمانان سنی و شیعی از تهاجم استعمارگران) | 2/هـ: حکم جهاد علیه روس، ایتالیا و انگلیس (برای نجات مسلمانان سنی و شیعی از تهاجم استعمارگران)<br> | ||
«بسم الله الرحمن الرحیم | «بسم الله الرحمن الرحیم | ||
امروز دول اروپا از هر طرف حمله به مملکت اسلامی آورده؛ از یک طرف، ایتالیا به طرابلس غرب هجوم کرده و از طرف دیگر، روس به توسط قشون خود شمال ایران را اشغال، و انگلیس به جنوب ایران قشون وارد کرده و مخاطرۀ اضمحلال اسلام است، لهذا بر عموم مسلمین عرب و عجم واجب است که خود را مهیای دفع خطر از مملکت اسلام نموده و از بذل مال و جان در فراهم آوردن اسباب اخراج قشون ایتالیا از طرابلس غرب و اخراج قشون روس و انگلیس از شمال و جنوب ایران | امروز دول اروپا از هر طرف حمله به مملکت اسلامی آورده؛ از یک طرف، ایتالیا به طرابلس غرب هجوم کرده و از طرف دیگر، روس به توسط قشون خود شمال ایران را اشغال، و انگلیس به جنوب ایران قشون وارد کرده و مخاطرۀ اضمحلال اسلام است، لهذا بر عموم مسلمین عرب و عجم واجب است که خود را مهیای دفع خطر از مملکت اسلام نموده و از بذل مال و جان در فراهم آوردن اسباب اخراج قشون ایتالیا از طرابلس غرب و اخراج قشون روس و انگلیس از شمال و جنوب ایران ـ که از اهم فرایض اسلامیه است ـ به هیچ نحو دریغ و مضایقه ننمایند تا بعون الله مملکتین اسلامیتین عثمانی و ایرانی از تهاجم صلیبیان مصون و محروس بمانند. | ||
ـ که از اهم فرایض اسلامیه است ـ به هیچ نحو دریغ و مضایقه ننمایند تا بعون الله مملکتین اسلامیتین عثمانی و ایرانی از تهاجم صلیبیان مصون و محروس بمانند. | |||
حرره یوم الاثنین خامس ذی الحجه الحرام 1329 | حرره یوم الاثنین خامس ذی الحجه الحرام 1329 | ||
الاحقر محمد کاظم طباطبایی». | الاحقر محمد کاظم طباطبایی». | ||
اهتمام سید به مصالح دو حکومت ایرانی و عثمانی و فرق نگذاشتن میان ملت ایران و لیبی و وظیفه عمومى‌دانستن دفع هجوم دشمنان مملکت اسلامی و ... وی را واداشت که در نامه های دیگر همچنان این موضوع را بازگو نماید. حکم جهاد سید فقط به اعلامیه مذکور ختم نمی‌شود بلکه | اهتمام سید به مصالح دو حکومت ایرانی و عثمانی و فرق نگذاشتن میان ملت ایران و لیبی و وظیفه عمومى‌دانستن دفع هجوم دشمنان مملکت اسلامی و ... وی را واداشت که در نامه های دیگر همچنان این موضوع را بازگو نماید. حکم جهاد سید فقط به اعلامیه مذکور ختم نمی‌شود بلکه نامه های بسیار دیگری به افرادوقبایل و یا خطاب به عموم نوشته که از اهتمام وی به امر جهادو دفاع و دعوت به اتحاد و یک پارچگی و محبت و مودّت حکایت می کند. عناوین برخی از آنها چنین است: | ||
نامه های بسیار دیگری به افرادوقبایل و یا خطاب به عموم نوشته که از اهتمام وی به امر جهادو دفاع و دعوت به اتحاد و یک پارچگی و محبت و مودّت حکایت می کند. عناوین برخی از آنها چنین است: | # ـ نامه مورخ 1332 قمری خطاب به عموم مسلمین در موضوع وجوب دفاع در مقابل دول غربی؛ | ||
# ـ نامه کوتاه دیگر در سال 1332 قمری خطاب به عموم در موضوع وجوب دفاع بر هر کسی که تمکن دارد؛ | |||
ـ نامه مورخ 1332 قمری خطاب به عموم مسلمین در موضوع وجوب دفاع در مقابل دول | # ـ نامه به سید علی قزوینی مبنی بر وجوب رفتن به جبهه یا تشویق دیگران به جهاد؛ | ||
# ـ نامه به فرزندش سید محمد طباطبایی در موضوع تشویق به رفتن به جبهه و عدم تعلل؛ | |||
ـ نامه کوتاه دیگر در سال 1332 قمری خطاب به عموم در موضوع وجوب دفاع بر هر کسی که تمکن | # ـ نامه به والی بغداد و همه فرماندهان و لشکریان در موضوع معرفی فرزندش سید محمد و تشویق همه به جهاد؛ | ||
# ـ نامه به اهالی عفک (در پاسخ به نامه رئیس قبیله شعلان العطیه) در موضوع وجوب جهاد و دفاع از کشور اسلامی؛ | |||
ـ نامه به سید علی قزوینی مبنی بر وجوب رفتن به جبهه یا تشویق دیگران به | # ـ نامه به اهالی شطره و اطراف آن در موضوع وجوب دفاع؛ | ||
# ـ نامه به شیخ علی الفضل، رئیس یکی از قبایل، در موضوع بازداری خیون از مخالفت با حکومت و ضرورت شرکت در جنگ؛ | |||
ـ نامه به فرزندش سید محمد طباطبایی در موضوع تشویق به رفتن به جبهه و عدم | # ـ نامه به یکی از رؤسای قبیله ناصریه در موضوع وجوب ضرورت شرکت در جهاد و دل‌نگرانی از خیون به دلیل عدم شرکت؛ | ||
# ـ نامه به شیخ کاطع آل بطی، رئیس قبیله عشیرۀالازیرج در ناصریه در موضوع راضی کردن خیون به شرکت در جنگ و وجوب جنگ بر خود وی؛ | |||
ـ نامه به والی بغداد و همه فرماندهان و لشکریان در موضوع معرفی فرزندش سید محمد و تشویق همه به | # ـ نامه به خیون، رئیس عشایر عبوده، در موضوع وجوب دفاع و فرمان شکستن محاصره؛ | ||
# ـ نامه به فرزندش سید محمد در موضوع صدور فتوای وجوب جهاد به عشایر؛ | |||
ـ نامه به اهالی عفک (در پاسخ به نامه رئیس قبیله شعلان العطیه) در موضوع وجوب جهاد و دفاع از کشور | # ـ نامه به خیون العبید در موضوع ستودن خیون به دلیل شرکت در جهاد؛ | ||
# ـ نامه به خزعل خان، از رؤسای عشایر، در موضوع اطاعت از شیخ جزایری در مورد جهاد و تشویق طرفین به دوستی و مودت؛ | |||
ـ نامه به اهالی شطره و اطراف آن در موضوع وجوب | # ـ نامه های جداگانه به شیخ خزعل خان در خرمشهر، و وکیل والی بصره و والی بغداد و تشویق همگان به جهاد و دفاع و حفظ وحدت و یک پارچگی؛ | ||
# ـ نامه به فرماندار ناصریه در موضوع حل مشکل تأمین مخارج مجاهدین؛ | |||
ـ نامه به شیخ علی الفضل، رئیس یکی از قبایل، در موضوع بازداری خیون از مخالفت با حکومت و ضرورت شرکت در | # ـ نامه به فرزندش سید محمد در موضوع تلاش برای اتحاد عشایر، اعلام وعده فرماندار در دفع مشکلات عشایر و پی‌گیری این مسئله؛ | ||
# ـ نامه به حمیدی الداخل، از تجار عراق، در موضوع وضعیت فقر و نیاز شدید مردم نجف و لزوم کمک به آنان. | |||
ـ نامه به یکی از رؤسای قبیله ناصریه در موضوع وجوب ضرورت شرکت در جهاد و دل‌نگرانی از خیون به دلیل عدم | |||
ـ نامه به شیخ کاطع آل بطی، رئیس قبیله عشیرۀالازیرج در ناصریه در موضوع راضی کردن خیون به شرکت در جنگ و وجوب جنگ بر خود | |||
ـ نامه به خیون، رئیس عشایر عبوده، در موضوع وجوب دفاع و فرمان شکستن | |||
ـ نامه به فرزندش سید محمد در موضوع صدور فتوای وجوب جهاد به | |||
ـ نامه به خیون العبید در موضوع ستودن خیون به دلیل شرکت در | |||
ـ نامه به خزعل خان، از رؤسای عشایر، در موضوع اطاعت از شیخ جزایری در مورد جهاد و تشویق طرفین به دوستی و | |||
ـ نامه های جداگانه به شیخ خزعل خان در خرمشهر، و وکیل والی بصره و والی بغداد و تشویق همگان به جهاد و دفاع و حفظ وحدت و یک | |||
ـ نامه به فرماندار ناصریه در موضوع حل مشکل تأمین مخارج | |||
ـ نامه به فرزندش سید محمد در موضوع تلاش برای اتحاد عشایر، اعلام وعده فرماندار در دفع مشکلات عشایر و | |||
ـ نامه به حمیدی الداخل، از تجار عراق، در موضوع وضعیت فقر و نیاز شدید مردم نجف و لزوم کمک به آنان | |||
آنچه آورده شد برخی از تلاش‌های آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی برای حفظ | آنچه آورده شد برخی از تلاش‌های آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی برای حفظ یک‌پارچگی امت اسلامی و دفاع از جان و مال مسلمانان و صیانت کشورهای اسلامی بوده است. امید است با توجه به تاریخ درخشان عالمان دین، گامی بلند در وحدت امت اسلامی برداریم و در این زمانه که انواع توطئه های دشمنان اسلام متوجه جهان اسلام است با هوشیاری کامل به دفع آنها پرداخته، بر شوکت و عظمت اسلام و مسلمین بیفزاییم. | ||
''( این نوشته برگرفته از مقاله‌ای است به قلم «دکتر عزالدین رضا نژاد» که در شماره 26 نشریه «اندیشه تقریب» به چاپ رسیده است)'' | ''( این نوشته برگرفته از مقاله‌ای است به قلم «دکتر عزالدین رضا نژاد» که در شماره 26 نشریه «اندیشه تقریب» به چاپ رسیده است)'' | ||
=منابع و مآخذ= | =منابع و مآخذ= | ||
# ابوالحسنی (منذر)، علی، پایداری تا پای دار؛ سیری در حیات پربار علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی شهید حاج شیخ فضل الله نوری، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور، تهران، 1368 ش. | |||
# ابوالحسنی (منذر)، علی، سلطنت علم و دولت فقر، ج 1، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374ش. | |||
# ابوالحسنی (منذر)، علی، فصل نامه زمانه، شماره 15، آدرس آن در سایت:http://www.hawzah.net/fa/Articleview.html?ArticleID=85175&SubjectID=82957 | |||
# ترکمان، محمد، گردآورندۀ کتاب: «رسائل ... شیخ شهید فضل الله نوری»، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1362 ش. | |||
# حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1360 ش. | |||
http://www.hawzah.net/fa/Articleview.html?ArticleID=85175&SubjectID=82957 | # حرز الدین، شیخ محمد، معارف الرجال، افست کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، قم، 1405 ق. | ||
# رمضان نرگسی، رضا، مجله آموزه، شماره 5 http://www.hawzah.net/fa/Articleview.html?ArticleID=77942&SubjectID=77792 | |||
# ساسانی، خان ملک، دست پنهان انگلیس در ایران، انتشارات بانک، تهران، چاپ سوم، زمستان 1362 ش. | |||
# کشوری، اصغر، چهل چراغ طاغوت شکن، زندگی نامه چهل مجتهد مبارز و صاحب فتوای ضد استعماری در کشور عراق، (تکثیر شده به صورت تک جلد قطور که حاوی اسناد و مدارک زیاد می-باشد) 1389ش. | |||
# محدث قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه، کتابخانه مرکزی، تهران، بهمن 1327 ش. | |||
# مدرس، محمدعلی، ریحانه الأدب، کتابفروشی خیام، تبریز، چاپ دوم، بی تا. | |||
# معاصر، حسن (ترجمه)، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، مستخرجه از روی اسناد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان، انتشارات ابن سینا، تهران. | |||
http://www.hawzah.net/fa/Articleview.html?ArticleID=77942&SubjectID=77792 | |||
=پانویس ها= | =پانویس ها= | ||
<references /> | <references /> | ||