حماسه حسینی (کتاب)

حماسه حسینی اثر استاد شهید مرتضی مطهری کتابی مشتمل بر سخنرانی‌ها و یادداشت‌های ایشان درباره واقعه کربلا و به‌ویژه تحریف‌های روی داده در نقل اخبار آن است. این کتاب در چاپ‌های اولیه در سه جلد منتشر شد، ولی چاپ‌های بعدی آن به صورت دوجلدی ارائه گردیده است. حماسه حسینی با عنوان «الملحمةُ الحسینیة» به عربی ترجمه شده است.

درباره ی استاد مطهری

مرتضی مطهری (۱۲۹۸-۱۳۵۸ش) متفکر و نویسنده شیعه در قرن ۱۴ و از شاگردان علامه طباطبائی و امام خمینی است. او از موثرترین روحانیان معاصر ایرانی در تفسیر آموزه‌های اسلام مطابق با نیاز روز محسوب می‌شود. پیش از انقلاب اسلامی، مبارزات فکری مطهری در مقابله با جریانات فکری مارکسیستی در ایران نقش قابل توجهی در رویگردانی جوانان از این تفکرات داشت. او از بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد است که یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های انتشار معارف اسلامی در زمان پیش از انقلاب به شمار می‌رود. بروزآوری و تبیین آموزه‌های اسلام و تشیع، از ویژگی‌های فعالیت‌های فکری مطهری است. مطهری، آموزه‌های اسلامی را، که پیشتر در غالب بیاناتی پیچیده و دشواریاب ارائه می‌شد، به سبک ویژه خود، به صورت آسان و به‌روز در اختیار مخاطبان قرار می‌داد. کتاب‌های او در موضوعات مختلف دینی بارها به فارسی و نیز به زبان‌های مختلف منتشر شده است. مطهری از افراد تاثیر‌گذار و رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. وی بدست گروهک فرقان به شهادت رسید.

مشخصات کتاب

پیشینه این کتاب نخست در سال ۱۳۶۰ش به کوشش محمدحسین حقجو با استفاده از سخنرانی‌های استاد مطهری به نام فریادهای شهید مطهری بر تحریفات عاشورا منتشر شد. سپس با افزودن چندین سخنرانی دیگر به ضمیمه یاداشت‌های وی در مورد قیام امام حسین(ع) با عنوان حماسه حسینی نشر یافت.[۱] علت انتخاب این نام برای این مجموعه از سخنرانی های شهید مطهری بدین دلیل است که از نظر مرتضی مطهری بهترین واژه‌ای که بیانگر عمق نهضت حسینی است کلمه حماسه است، نه نهضت یا قیام یا شورش و [۲] «کلید شخصیت امام حسین(ع) حماسه است و عظمت و شور و صلابت و شدّت و ایستادگی و حق پرستی. کلمات و اشعاری هم که از آن حضرت نقل شده، حاکی از همین روحیه حماسه و صلابت، خداپرستی و حماسه الهی و انسانی است».[۳]

اهمیت کتاب

اهمیت کتاب تا قبل از تالیف این اثر، نگاه احساسی به حادثه کربلا غالب بود و بیشتر بدان اهمیت داده می‌شد. در این راستا گاهی کار به تحریف نیز کشیده می‌شد، مثلا بعضی می‌گفتند: امام حسین(ع) شهید شد تا گناهان امت بخشیده شود. مطهری در بحث تحریفات معنوی با زیر سوال بردن این نگاه، آن را برگفته از الاهیات مسحیت می‌داند، چرا که همین نگاه را مسیحیان نسبت به حضرت عیسی دارند و به وی لقب فادی داده‌اند.[۴]

مطهری در مجموعه سخنرانی های خود که در این کتاب جمع آوری شده است کوشید با تحریف در واقعه عاشورا مقابله کند. البته پیش از حماسه حسینی آثار دیگری هم چون لولو و مرجان نوشته میرزا حسین نوری و التنزیه نوشته سید محسن امین عاملی در جهت مقابله با تحریفات عاشورا نیز نگاشته شده بود اما تاثیر حماسه حسینی از آن دو به مراتب بیشتر بوده و این تاثیر آنچنان بود که مراسم‌ عزاداری را تحت الشعاع قرار داد و در بسیاری از مجالس بحث تحریف و روضه‌های دروغین مطرح شد. گاهی شنوندگان نیز با استناد به نوشته‌های حماسه حسینی با سخنرانان و مداحان به بحث می‌نشستند.

عوامل موثر در اهمیت کتاب

مخاطب کتاب‌های قبلی، علما و روحانیون بودند اما مخاطب حماسه حسینی را علاوه بر علماء، روحانیون و مداحان، عامه مردم و عزاداران تشکیل می‌دادند. شخصیت علمی و انقلابی شهید مطهری مانع موضع‌گیری مخالفان این تفکر در مقابل وی شد. به هرحال پس از تالیف این کتاب روحیه حماسی جریان کربلا در لایه‌های زیرین جامعه تقویت شد. منبری‌ها مداحان و عامه مردم تا مدت زمانی تحت تاثیر این طرز تفکر و نگاه حماسی به حادثه کربلا بودند.

ساختار کتاب

ساختار کتاب حماسه حسینی مجموعه ای از سخنرانی ها و یادداشت های شهید مطهری در مورد قیام عاشورا است. سخنرانی های ایشان در این کتاب در قالب هفت فصل تنظیم شده است و در انتها نیز یادداشت های ایشان منتشر شده است.

فصل اول مجموعۀ سه سخنرانی استاد مطهری است که در حدود سال ۱۳۴۷ش در حسینیه ارشاد ایراد شده است. وی در این فصل حماسه امام حسین(ع) را عامل شخصیت یافتن جامعه اسلامی می‌داند.

فصل دوم را سخنرانی‌های وی تحت عنوان «تحریفات در واقعۀ تاریخی کربلا» تشکیل می‌دهد. در این فصل به مسئله تحریف پرداخته شده است.

فصل سوم درباره «ماهیت قیام حسینی» است. مطهری در سال ۱۳۵۶ش، در سخنرانی‌هایی تحت عنوان «مسئلۀ شناخت» در سه جلسه‌ای که مصادف با شب‌های تاسوعا و عاشورا بود، این سخنرانی را ارائه نمود. وی نهضت امام حسین را چند ماهیتی دانسته و سه عامل تقاضای بیعت، دعوت مردم کوفه و مساله امر به معروف و نهی از منکر را عوامل این نضهت بیان می‌کند.

فصل چهارم را سخنرانی وی تحت عنوان «تحلیل واقعۀ عاشورا» تشکیل می‌دهد. این سخنرانی در سال ۱۳۵۶ش در یکی از جلساتی که به طور هفتگی در برخی منازل برقرار و موسوم به «جلسه یزدیها» بود ایراد شده است.

فصل پنجم به شعارهای عاشورا می‌پردازد. این سخنرانی در روز عاشورا و در حدود سال ۱۳۵۲ش در مسجد جامع نارمک تهران، ایراد گردیده است.(سخنرانی معروفش که توأم با گریه شدید است).

فصل ششم مجموع ۷ جلسه سخنرانی استاد مطهری تحت عنوان «عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی» است که در محرم ۱۳۹۰ق برابر با اسفند ۱۳۴۸ش و فروردین ۱۳۴۹ش در حسینیۀ ارشاد ایراد شده است. در این فصل، علاوه بر موضوع مذکور، به طور کلی اصل «امر به معروف و نهی از منکر» مورد بحث واقع شده که در خلال آن، مسائل اجتماعی و سیاسی روز، از جمله کارنامه مسلمین در مسئله فلسطین بررسی شده است.

فصل هفتم را به «عنصر تبلیغ در نهضت حسینی» اختصاص یافته است. این فصل مجموع ۷ سخنرانی وی، تحت همین عنوان است که در سال ۱۳۵۰ش و در ماه محرم در مسجد «جاوید» تهران ایراد شده است. در این فصل به طور کلی «تبلیغ در اسلام» نیز مورد بحث واقع شده است.

یادداشت های شهید مطهری شامل نوشته‌ها و یادداشت‌هایی از استاد مطهری در این باب است که به مرور ایام نگاشته و هدف از این نگارش، یادداشت مطالب قابل توجه، جهت مراجعۀ بعدی و یا آمادگی برای سخنرانی بوده است.

این مطالب از نظر اجمال و تفصیل متفاوت می‌باشند، به طوری که برخی از آنها به صورت یک مقاله است و برخی دیگر چند سطری بیش نیست و در موارد اندکی مطلب با اشاره، بیان شده است. این یادداشت ها در هشت فصل تنظیم شده است که موضوع برخی از آنها همان موضوع سخنرانی‌هایی است که در جلد اول این مجموعه به چاپ رسیده و تفاوت اصلی این دو در گفتاری و نوشتاری بودن آنها و برخی مطالب اختصاصی است.

محتوای کتاب یکی از مهترین مطالب این کتاب انتقاد از تحریفات عاشورا و حماسه امام حسین(ع) است.

عوامل تحریف از نظر شهید مطهری

اغراض دشمنان [۵] تمایل به اسطوره سازی [۶] تحریک احساسات مردم از طریق جعل.[۷] اقسام تحریف مطهری پس از تقسیم تحریف به لفظی و معنوی[۸] از این گلایه دارد که هر دو نوع تحریف در حادثه عاشورا راه یافته است. وی تحریف معنوی را خطرناک‌تر از تحریف لفظی و نقل قطعات تاریخی نادرست می‌داند؛[۹] زیرا بدون اینکه از لفظ بکاهد و آن را کم یا زیاد کند، حادثه و سخن را به گونه‌ای توجیه و تفسیر می‌نماید که برخلاف معنای واقعی آن باشد.

راهکار مقابله با تحریف به نظر استاد مطهری دو گروه عوام و خواص (توده مردم و آگاهان) در پدید آمدن این تحریفات نقش داشته‌اند و اکنون نیز وظیفه هر دو گروه مبارزه با این آفت می‌باشد. دانشمندان که نقاط ضعف اجتماع را می‌شناسند نباید از آنها چشم‌پوشی کنند، بلکه باید برای رفع آنها بکوشند.

عوام در حادثه عاشورا دو نقطه ضعف دارند: «شلوغی مجلس» و «شور و وایلا به پا شدن». وی در مقابله با این ضعف عوام بزرگ‌ترین وظیفه علما را مبارزه با این نقاط ضعف اجتماعی می‌داند، و می‌گوید:

وظیفه علما در دوره ختم نبوت، مبارزه با تحریف است... وظیفه علماست که در این موارد حقایق را بدون پرده به مردم بگویند، و لو مردم خوششان نیاید.[۱۰] نمونه تحریفات در نظر مطهری مطهری بعضی از روضه‌های رایج را از تحریفات عاشورا می‌داند از جمله:

آب آوردن حضرت عباس(ع) در کودکی برای امام حسین(ع).[۱۱] مطهری می‌گوید: از آنجا که گزارش مذکور در هنگام خطبه خوانی حضرت علی(ع) بوده و حضرت فقط در هنگام خلافت خطبه می‌خوانده، این داستان با سن امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) سازگاری ندارد.[۱۲] جلال و کوکبه پادشاه حجاز هنگام خروج از مدینه.[۱۳] همخوانی نداشتن با گزارش‌های تاریخی و مخالفت با سیره امام حسین(ع) دلیل جعلی بودن این گزارش عنوان شده است.[۱۴] روضه لیلا مادر علی اکبر(ع)؛[۱۵] بر پایه گزارش‌های تاریخی، مطهری حضور لیلی در کربلا را انکار می‌کند و تمام روضه‌های منسوب به وی را زیر سوال می‌برد.[۱۶] عروسی قاسم بن حسن(ع)[۱۷] مطهری به دو دلیل این داستان را جعلی می‌داند، اول: این داستان در منابع معتبر تاریخی نیامده است. دوم: عروسی با جنگی که وقت نماز خواندن در آن نیست، تناسب ندارد.[۱۸] حضور هاشم مرقال در کربلا[۱۹] به گفته مطهری هاشم بن مرقال ۲۰ سال قبل از حادثه کربلا به شهادت رسیده بود.[۲۰] روضه اربعین؛[۲۱] به نظر مطهری دوری مسافت از کربلا به کوفه و از آنجا به شام با توجه به اتفاقاتی که دراین سفر افتاده مانع برگشت اهل بیت در روز اربعین به کربلا است[۲۲] در مقابل شهید قاضی طباطبایی کتابی با عنوان اربعین تالیف نموده و برگشت اهل بیت امام حسین(ع) در روز اربعین را اثبات نموده است. پراکنده شدن یاران امام حسین(ع) در شب عاشورا.[۲۳] داستان شیر و فضه[۲۴] داستان فاطمه صغری[۲۵] داستان زعفر جنی[۲۶] بی بی شهربانو در ری.[۲۷] مطهری در این کتاب دلیل جعلی بودن داستان شهربانو را بیان نمی‌کند ولی در کتاب سیری در سیره نبوی علت جعلی بودن داستان شهربانو را عدم بیان در منابع تاریخی معتبر و منطقی نبودن داستان می‌داند.[۲۸] نقد نویسنده شهید جاوید به کتاب شهید مطهری در حماسه حسینی در بخش یادداشت ها از کتاب شهید جاوید نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی انتقاد کرده است.

صالحی نجف آبادی در این کتاب تلاش کرد تا به نقدهای شهید مطهری به شهید جاوید پاسخ دهد. صالحی نجف آبادی نیز در کتابی با عنوان «نگاهی به حماسه حسینی شهید مطهری» در صدد پاسخگویی به انتقادات شهید مطهری برآمده است، وی در ضمن پاسخگویی، به بعضی از روضه‌هایی که مطهری خوانده، انتقاد کرده است.[۲۹]

به نقدهای نویسنده شهید جاوید چند پاسخ داده شده است. عباس ایزدپناه مشکل اصلى کتاب نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری را عبارت از اختلاف در پیش‏ فهم‏ ها و زیرساخت‏هاى معرفتى می شمارد که در مقدمه شهید جاوید به آن‏ تصریح شده است. بنا بر سخن ایزدپناه، صالحی نجف‌آبادی بر ضرورت تفکیک میان بُعد باطنى شخصیت امام حسین(ع) و رفتار ظاهرى حضرت و لزوم انسان عادى تلقى کردن امام تأکید دارد، ولى مطهرى تنها امتیاز امام حسین(ع) را همان شخصیت ممتاز او می‌داند که از معرفت متعالى و ایمان او سرچشمه می ‏گیرد و او را از عقلاى غیرالهى جدا می‌‏سازد.[۳۰]

آثار مرتبط

راهنمای موضوعی کتابهای حماسه حسینی: کتابی در معرفی حماسه حسینی نگاشته سعید سرمدی است. این کتاب راهنمای موضوعی حماسه حسینی (جلد اول و دوم) است که در یک جلد فهرست‌ بندی شده است. سرمدی، در راستای پروژه موضوعی کردن آثار شهید مرتضی مطهری، به ارائه کتاب حماسه حسینی می‌پردازد.

نویسنده با این هدف اقدام به موضوعی کردن کتاب‌های استاد مطهری نموده است که عقیده دارد که اگر محققین وقت خود را صرف خواندن کتاب‌های متعدد و قسمت‌های غیرمرتبط کتاب کنند وقت آن‌ها هدر خواهد رفت. این کار به محققین کمک می‌کند تا بدانند در هر کتاب چه موضوع‌هایی وجود دارد و آن موضوع در کدام صفحه کتاب قرار دارد.

درسنامه: این کتاب نگاشته سید محمدصالح هاشمی گلپایگانی در ۱۹۲ صفحه توسط انتشارات مکتب صادق در سال ۱۳۹۰ منتشر شده است.

برگردان به عربی حماسه حسینی با عنوان «الملحمةُ الحسینیه» به عربی ترجمه شده و به نام مترجم تصریح نشده است