شعر آیینی: تفاوت میان نسخه‌ها

در واقع عالمان، عارفان و فیلسوفان شاعری چون حکیم خیام نیشابوری، میرداماد، سهروردی(شیخ‌اشراق)، [[شیخ بهایی]]، ملاهادی سبزواری، [[علامه حلی]]، [[ملا محسن فیض کاشانی|ملامحسن فیض کاشانی]]، شیخ محمود شبستری، علامه [[اقبال لاهوری]]، حکیم فیاض لاهیجی، آخوند لاری، [[محمد حسین غروی اصفهانی|محمد حسین غروی اصفهانی]](کمپانی)، میرزاحبیب خراسانی، شیخ علی نقی کمره‏ای، ادیب نیشابوری، علامه جلال‌الدین همایی، علامه سیداسماعیل بلخی، الهی قمشه‏ ای، [[علامه طباطبایی]]، [[امام خمینی(ره)|امام راحل]] و... از هنر شعر به عنوان وسیله‌ای در خدمت نشر و ‌اشاعه آموزه‌های اصیل وحیانی و قرآنی، مبارزه با جهل و خرافه و گزافه، و احیای کرامت‌های انسانی در جامعه استفاده می‌کردند. هم چنانکه نسل عالمان و عارفان روزگار ما نیز امروز در این مسیر روشن گام بر‌می‌دارند. عالمان و عارفان بزرگی همچون آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، مقام معظم رهبری، و... با مرور و بازخوانی زندگی این چهره‌های ماندگار به روشنی می‌توان دریافت که آوازه و شهرت آنان در سایر علوم عقلی و نقلی بسیار بیش‌تر از شعر و شاعری بوده است، ولی امروز – به هر جهت – صبغه شاعری بعضی از آنان همچون خیام و شیخ بهایی بر سایر وجوه علمی شان تفوق و برتری پیدا کرده است. آنچه که مسلم است بسیاری از این بزرگان تعلق خاطر جدی به شعر و شاعری نداشته اند، تا جایی که در بعضی از تذکره‌ها آمده است که‌اشعار آنان بعدها توسط مریدان و شاگردان شان گردآوری و منتشر شده است.

شعر هدف غایی و نهایی نیست  

گفت: می ‌بسیار خوردی، زان چنین بی‌خود شدی

هر مقوله ی شعری که صبغه ی دینی داشته باشد و متأثر از آموزه های اسلامی باشد، در قلمرو شعر آیینی قرار نمی‌گیرد.

به طور کلی تنها مسأله ای که شعر آیینی را از سایر انواع شعر مجزا می کند، قلمرو موضوعی آن است. برخلاف بسیاری از صاحب نظران که شعر مذهبی را موضوعاً، به دو مقوله ی کلی منقبت و مرثیه محدود می‌دانند، آثار اخلاقی و عرفانی چون خمسه ی نظامی و سایر متون نظم عرفانی و تعلیمی، و نیز آثار غزل سرایان بزرگی چون حافظ، سرشار از رهنمودهای قرآنی و مفاهیم دینی و مقلوه های ارزشی روایی بوده و بیانگر تأثیرپذیری فراوان آنان از متون دینی است.

در واقع اگر نگاه خود را صرفاً به دو قلمرو موضوعی منقبت و مرثیه ی شعر آیینی معطوف بداریم، ارایه ی طریق در مورد آثار منظوم توحیدی، نیایشی، عرفانی، اخلاقی و تعلیمی در گستره ی شعر فارسی نامشخص باقی خواهد ماند.

از منظر و گستره ای که می‌توان به حیطه ی شعر آیینی نگریست، اغلب آثار فاخر و ماندگار شعر فارسی، صبغه ی آیینی دارد و در قلمرو شعر آیینی قرار نمی‌گیرد.

بنا بر تعریفی که از شعر آیینی و گستره ی آن ارایه شد، ما با سه قلمرو موضوعی مشخص و قابل تعریف روبه رو هستیم و از این رو می‌توانیم تقسیم بندی موضوعی زیر را از شعر آیینی به دست آوریم:

#شعر اخلاقی و پندی، اجتماعی، مقاومت، بیداری و دفاع مقدس. که در گونه ی دوم، شاعر به رهایی انسان از اسارت دشمنان درونی، یعنی شیطان و نفس و هواهای نفسانی، و نیز رهایی انسان از بند دشمنان بیرونی، مانند قدرت های سلطه گر و خودکامه و استعماری می پردازد و با به کار بستن آن هاست که انسان به رهایی می‌رسد و از آن جا که دست او را نمی‌گیرد و از خاک به افلاک می کشاند، در مقوله ی ماورایی به شمار می‌آید.

شعر ولایی به لحاظ موضوعی، اختصاص به خاندان عترت و طهارت دارد و سخنان، سیره ی اخلاقی و فضای وجودی آنان در «شعر ولایی» بازتاب درخوری پیدا می کند.

برای شعر ولایی می‌توان زیرمجموعه هایی درنظر گرفت، که مهم‌ترین آن ها عبارتند از: شعر نبوی، شعر علوی، شعر فاطمی، شعر عاشورایی، شعر رضوی و شعر مهدوی.

با بررسی آثار برجامانده از موضوعات یاد شده، درخواهیم یافت که مقوله ی مرثیه در تمامی زیرمجموعه های شعر ولایی به جز شعر مهدوی حضور دارد و مقوله ی منقبت در همه ی آن ها ساری و جاری می باشد.

با این نگرش تازه و تفاوت میدان دید، در می یابیم که مقوله های منقبت و مرثیه تنها در بخشی از «شعر ولایی» حضور دارد، و ابعاد موضوعی گسترده ای چون: بعثت، معراج، نزول قرآن، غزوات، غدیر، حکومت علوی، مبانی ارزشی فرهنگ عاشورا و... وجود دارد که می‌تواند فاقد جنبه های سوگواری، و مبتنی بر مؤلفه های ارزشی باشد.

موضوعات متنوع شعر فارسی، هر یک به فراخور مضمون قابل ارایه و نگرش خاص شاعران، از ابعاد و ویژگی‌هایی برخوردار می باشد؛ به عنوان نمونه «ساختار و فرم، فضا، محتوا و درون مایه»، در اشعار عاشقانه سبک خاص خود را داراست و در اشعار اجتماعی و سیاسی، حال و هوای یاد شده دیگر گونه است. از این رو در شعرهای آیینی نیز مؤلفه های مذکور متناسب با موضوع شعرهای آیینی است.

فرم و ساختار(قالب) موضوعات آیینی در سروده های کهن، اغلب در چارچوب مثنوی، قطعه، ترکیب بند، ترجیع بند می باشد و به کمتر سروده ای برمی خوریم که در قالب غزل باشد. این در حالی است که در شعر معاصر، علاوه بر بهره مندی شاعران از قالب های نو «نیمایی، سپید و...» قالب غزل نیز مفاهیم شعر آیینی فارسی را احتوا کرده است. رباعی، مثنوی و غزل- مثنوی نیز از دیگر قالب هایی است که شاعران معاصر در سروده های آیینی خود از آن استفاده می‌کنند.

عمده ترین عامل در بهره مندی از قالب های یاد شده، و به نوعی تنوع قالب در شعر آیینی معاصر، فراهم شدن بستری درخور در جهت به کارگیری موضوعات و گاه مفاهیم متنوع در گستره ی شعر آیینی است.

فضای موجود در مضامین و محتوای شعر آیینی نیز از آغاز تا دوره ی معاصر، سیر بالنده ای را طی کرد و این رشد در روزگار ما در حال تکوین می باشد. با بررسی شواهد موجود در آثار آیینی فارسی، دو صورت متفاوت در فضا و نگرش شاعران به چگونگی مبحث منقبت و مرثیه ی ائمه ی اطهار(ع) را شاهدیم:

پرداختن به منقبت و مدح و گاه مرثیه ی ائمه ی اطهار(ع) و پیشوایان دین، با نفوذ خاص دریافت‌های شخصی شاعر است. در این آثار، زمانی که از منظور مدح و منقبت به سیره ی پیشوایان دین پرداخته می شود، با اندیشه ای نه چندان بارور و درخورِ مقام و مرتبه ی این بزرگان سخن به میان می‌آید، مگر در مورادی که آثار تعداد محدودی از شاعران با فرازهایی همراه است؛ مانند نعمت پیامبراکرم(ص) در خمسه ی نظامی و یا سروده های مولانا در مثنوی کبیر و...

آن گاه که شاعر با نگاه مرثیه و سوگ به شهادت و رحلت ائمه ی اطهار(ع) پرداخته است؛ می بینیم که تنها سوگ است و حزن و اندوه، که از سیری یکنواخت و گاه ملال آور برخوردار است و شاعر در این مراثی نتوانسته بشکوهی و ارزشمداری حرکت، قیام و شهادت بزرگان دین را به نمایش بگذارد.

کاربرد کلمات و گاه صفاتی که در چگونگی توصیف رزم و شهادت آنان مشهود است، بیش از هرچه بیانگر مظلومیت صِرف و پامال شدن حقی است که غالباً توسط حاکمان عصر اعمال می شده است. با این همه در این فضا و محتوا نیز آثاری چون گنجینه الاسرار عمان سامانی را نمی‌توان نادیده انگاشت. آن جا که سراسر این اثر گران سنگ یاد کردِ قیام عاشورا و پاسداشت حماسه آفرینان آن می باشد؛ اما وجه غالب همانی است که اشاره شد.

شعر آیینی در دوره ی معاصر، علاوه بر بهره مندی از متعلقات گسترده و متنوعی مانند؛ شهادت، دفاع مقدس، فرهنگ عاشورا و... در سروده هایی که به نوعی در منقبت و مرثیه ی ائمه ی اطهار و دیگر بزرگان مذهب بر جای مانده است، شاعر به شکوه و حماسه آفرینی آنان و هدفمند بودن شهادت طلبی و آرمان های آنان اشارات خاصی داشته و بیش تر به این ابعاد پرداخته است تا سوگ صِرف و مرثیه ی اندوه بار.

با نگاهی به تاریخ ادبیات مذهبی در ایران، این نکته به خوبی دریافت می شود که ادبیات به ویژه شعر مذهبی از روزگار دور در ارتباط با چگونگی حکومت ها بوده است. تا قبل از دوره ی صفویه، به طور کلی گرایش به شعر مذهبی و سرودن در موضوعات مذهبی بسیار کم بود و آن چه از آثار آن دوره در قالب شعر مذهبی باقی ست، بیشتر نعت پیامبراکرم(ص)، حضرت علی(ع) و دیگر یاران پیامبر و در مواردی نیز یاد کرد قیام عاشورا است، و عمدتاً به موضوعات دیگر نپرداخته اند.

در دوره ی صفویه به جهت توجه خاص پادشاهان صفوی به مذهب تشیّع، شعر مذهبی در ادبیات مورد توجه بیش تر واقع شد. شاعر برجسته ی مذهبی سرای پس از صفویه، محتشم کاشانی بود. روند مذهبی سرایی همچنان تا قبل از روی کار آمدن نادرشاه در ایران ادامه داشت.<br>

با حضور نادرشاه در صحنه ی قدرت ایران و با توجه به سنّی مذهب بودن وی، شعر مذهبی فارسی دیگر بار به انزوا گرایید؛ اما با روی کار آمدن حکومت زندیه، اقبال به سرودن شعر مذهبی از سر گرفته شد و کم کم از روزگار مشروطه به بعد پایگاه قدرتمندی نزد شاعران و علاقه‌مندان پیدا کرد و با پیروزی انقلاب اسلامی ایران به جریانی پویا و قوی در صحنه ی ادبیات مطرح شد.

عمان سامانی، از بزرگ‌ترین شاعران مذهبی دوره ی مشروطه بود، که شعر مذهبی فارسی را در قامتی استوار و با مضامینی ژرف و عمیق ارایه کرد.

البته فراز و نشیب های یاد شده در ساختار شعر مذهبی باعث ایجاد تحول محتوایی شعر آیینی فارسی نشد.

چرا که در دوره ی صفویه و پس از آن هیچ نهضت اصلاح گری شکل نگرفت تا به احیا و بازنگری باورهای مردمی بپردازد. در این عرصه متأسفانه کسی پیدا نشد که بسیاری از باورهایی را که ره آورد سیاست عباسیان، به نقادی فراخواند.<br>

بسیاری از ناروایی ها راه خود را در ذهن و زبان مردم ادامه داد و بازتاب این باورها را در متن شعر امروز نیز می‌توان به وضوح دید. تغییر نگرش شاعران در شعر مذهبی، از حالت شخصی به اجتماعی و گستردگی اندیشه، در شعر دوره ی مشروطه صورت گرفت.

شعر مذهبی به عنوان موضوع انتخاب شد و شاعران معتقد و مذهبی از آن به عنوان حربه ای در برابر شاعران به اصطلاح روشن فکر استفاده کردند. رویکرد دوباره به شعر آیینی ناشی از پیروزی انقلاب اسلامی و شروع حاکمیت مذهبی بر مردم و طرح جامعه ی شیعی به عنوان بزرگ‌ترین تحول در جغرافیای اندیشه و سیاست اجتماعی، باعث ایجاد تحولاتی درخور در ادبیات ایران و طرح و اثبات ادبیات‌آیینی شد.<br>

متأثر از تحولات یاد شده، تحولاتی در قلمرو شعر آیینی ایجاد شد، که مهم‌ترین آن تعمیق آگاهی در شعر آیینی معاصر است. پیش از آن پرداختن به هر مضمونی (چه والا و ارزشمدار، و چه نازل و بی مقدار) در گستره ی شعر مذهبی مسبوق به سابقه بود، نمونه های آن را در لابه لای کارنامه ی شعر مذهبی ایران می‌توان پیدا کرد. بسیای از شاعران مذهبی سرا به جای کمک به بالا رفتن سطح درک مردم، به همراهی و همنوایی با آنان می پرداختند. در واقع به جای این که مردم دنباله روِ اندیشه و برداشت های شاعران در افق های معنایی تازه باشند، بعضی از شاعران، دنباله روِ تفکر مردم بودند. اما این شیوه دیری نپایید که حال مضمون پردازی در شعر مذهبی، در قالب های محتوایی شایسته تر و ماندگارتری تغییر یافت.

نقش آگاهی از تحولات تاریخ و رسیدن به دانش و بینش دینی را کمتر کسی در ارزشمندی و ماندگاری یک اثر نادیده خواهد گرفت. اگر در گذشته شعر مذهبی پیرامون چند موضوع با ابهام فلسفی مضامین موجود در آن می چرخید، اما پس از پیروزی انقلاب اسلایم به دلیل تأثیرپذیری از چند عامل، شاعرانی چون؛ علی معلم، سلمان هراتی، سیدحسن حسینی، قیصر امین پور و... به فلسفه و نگرشی صحیح در مضامین دینی دست پیدا کردند. مطالعات دقیق و عمیق آنان در قلمرو مفاهیم دینی به آنان کمک بسیاری کرد.<br>

حضور شخصیت‌های مطرح انقلابی چون: شهید [[مرتضی مطهری]]، دکتر علی شریعتی و... که در ارایه ی دانش و بینش مذهبی به جامعه، با سخنرانی و کتاب هایی ارزنده، در پیرایش تاریخی مسائل دینی قدم های ارزنده ای برداشتند، و توانستند تا حدودی از این طریق بدعت ها و ناروایی هایی را که بر تاریخ اسلام گذشته بود، بزدایند؛ عامل مؤثری در ایجاد فضای مناسب برای ظهور و پیدایش ادبیات انقلابی و مذهبی به شمار می‌آید.

بدین طریق تلاش‌های صورت گرفته، مورد توجه و بهره مندی شاعران آیینی معاصر قرار گرفت و کم کم جریانی اصلاح گرا و سالم، در حوزه ی شعر آیینی شکل گرفت؛ که از یک سو سعی در احیای شخصیت‌های تحریف شده ی دینی نمودند، و از سوی دیگر در ارایه ی بینش صحیح به جامعه و تغییر ساختار فکری در حیطه ی ادبیات فارسی، گام برداشتند.

نتیجه ی نگرش تاریخی صحیح به واژه ها و همراهی با اصالت و هویتمندی آن ها، در کنار پروراندن اندیشه در پس بهره مندی از هر عنصر مذهبی، شعر را از حالت روایی و تک زمانی بودن به عرصه ی ادب فرازمانی سوق داد و در آثار شاعران آیینی فرازهایی ژرف و ماندگار پدید آورد.