تفسیر قمی (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از عالمان و فقیهان نامدار بوده است كه از او كتاب های بسیاری به جای مانده است. گرچه تاریخ تولد و وفات وی در دست نیست، اما مسلماً وی در نیمة دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم می زیسته است. [[شیخ طوسی]] وی را از [[اصحاب]] [[امام هادی(ع)]] (م254ق) دانسته است، ولی [[سید صدرالدین عاملی]] او را از اصحاب [[امام رضا(ع)]] (م202ق) برشمرده است. از دیگر سوی، مرحوم [[شیخ صدوق]] در «عیون اخبار الرضا» نقل می كند كه حمزة بن محمد بن جعفر در سال 307 از علی بن ابراهیم روایت شنیده است.  

با توجه به نكتة اخیر و با ملاحظة استادی علی بن ابراهیم نسبت به [[محمد بن یعقوب كلینی]] (م329ق)، كلام عاملی نمی تواند صحیح باشد و ظاهراً در این جا میان پدر (ابراهیم بن هاشم) و پسر (علی بن ابراهیم) اشتباه شده است. در هر صورت، مقام این محدث جلیل القدر از مقدار روایتی كه نقل كرده است روشن می شود. [[آیت الله خویی]] تعداد روایات وی را 7140 حدیث شمرده است. غالب رجالیان متأخر، وی را توثیق كرده اند. علی بن ابراهیم از پدر، فرزند و برادران عالم و فرزانه نیز برخوردار بوده است. پدرش ابراهیم بن هاشم از محدثان به نام است. برادر وی اسحاق بن ابراهیم و فرزندانش احمد، ابراهیم و محمد همه از بزرگان عصر خویش بوده اند. در كتاب های عامه نیز از وی یاد شده است. [[محمد بن اسحاق ندیم]] و [[ابن حجر عسقلانی]] به علم و [[مذهب]] وی اشاره كرده اند بعضی از كتاب های وی را نام برده اند. وی از استادان بسیاری حدیث شنیده است و شاگردان بسیاری نیز از او بهره برده اند. یكی از نویسندگان تعداد 48 استاد و 23 شاگرد وی را برشمرده است. در هر دو گروه افراد سرشناس فراوانی هستند كه به بعضی از آنان اشاره می شود. بعضی از مشایخ او عبارت اند از: ابراهیم بن هاشم، احمد بن عبدالله برقی، احمد بن اسحاق قمی، ایوب بن نوح، ریان بن صلت، عباس بن معروف، و محمد بن حسین بن ابی خطاب. بعضی از شاگردان وی عبارت اند از: محمد بن یعقوب كلینی، احمد بن زیادبن جعفر همدانی، حسن بن حمزة علوی، [[علی بن بابویه قمی]] (پدر صدوق)، محمد بن علی بن ماجیلویه، حمزة بن محمد علوی، محمد بن حسن بن ولید و محمد بن قولویة قمی.

وی دارای كتاب های بسیاری بوده است كه غالباً به «كتاب التفسیر» وی در ردیف اول كتاب ها اشاره شده است. [[نجاشی]] تعداد كتاب های وی را این گونه فهرست كرده است: كتاب التفسیر، كتاب الناسخ و المنسوخ، كتاب قرب الاسناد، كتاب الشرائع، كتاب الحیض، كتاب التوحید و الشرك، كتاب فضائل امیرالمؤمنین، كتاب المغازی، كتاب الانبیاء، رسالة فی معنی هشام و یونس، جوابات عن مسائل سأله عنها محمد بن بلال و كتاب یعرف بالمشذر.

تفسیر قمی نام كتابی است از علی بن ابراهیم قمی كه در این نوشته دربارة آن بحث خواهد شد. البته به نظر می رسد همان سان كه ترجمه نویسان و [[رجالیان]] گفته اند، نام كتاب وی «كتاب التفسیر» بوده است، اما به جهت تمایز آن با تفاسیر دیگر، نام وی را به عنوان مضاف الیه آورده اند. مرحوم [[سید بن طاووس]] مكرراً در «سعد السعود» از این تفسیر با نام تفسیر علی بن ابراهیم یاد كرده است<ref>سید بن طاووس، سعدالسعود، قم،‌ منشورات الرضی، ص83-90.</ref>.

این كتاب هم اكنون دارای دو چاپ حروفی است: یكی از این دو با تقریظ شیخ [[آقا بزرگ تهرانی]] و مقدمه، تصحیح و تعلیق حجت الاسلام [[سید طیب جزایری]] همراه است. به نظر می رسد از چاپ اول كتاب با این اوصاف حدود 30 سال بگذرد، چراكه تاریخ نگارش مقدمه 1386 ق و تاریخ تقریظ آقا بزرگ تهرانی اواخر عمر ایشان به سال 1387 ق است. مقدمه ای كه جزایری نگاشته است مشتمل بر معرفی مؤلف و راویان مشهور روایات كتاب است و جدا از این، به ارائة توضیحاتی دربارة تفسیر تأویلی (كه غالب مطالب كتاب بر این منوال است) و تبیین بعضی از ابهامات پرداخته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، مقدمه و تصحیح و تعلیق: سید طیب جزایری، قم، دارالكتاب، 1/5-26.</ref>.

چاپ دیگر این كتاب كه با حروفی چشم نواز و تصحیح مؤسسة اعلمی [[بیروت]] منتشر شده است، در سال 1412 ق انتشار یافته است. تفاوت این چاپ با چاپ قبل، جز حذف تعلیقات و از حد توضیح پاره ای از لغات و ارائة آدرس آیات و... جز آن فراتر نرفته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1412ق، 1991م.</ref>. جدا از این دو نسخة رایج، مرحوم آقا بزرگ تهرانی به دو نسخة چاپ سنگی اشاره كرده است كه یكی از آنها در سال 1313 ق و دیگری همراه تفسیر [[امام عسكری(ع)]] در سال 1315 ق به چاپ رسیده است<ref> الشیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، 4/302.</ref>. سید طیب جزایری در تصحیح از دو نسخة خطی دیگر هم استفاده كرده كه یكی در كتابخانة [[آیت الله حكیم]] و دیگری در كتابخانة مرحوم [[كاشف الغطاء]] بوده است.

گرچه این تفسیر تمامی [[قرآن]] را در بر دارد، ولی از هر سوره به صورت گزینشی، آیات را تفسیر كرده است و از هیچ سوره ای فروگذار نكرده است. تفسیر در دو جلد و حدود 800 صفحه است. گرچه [[سعدالسعود]] در معرفی اش، آن را چهار جلد در دو مجلد معرفی می كند، ولی به نظر نمی رسد كه اختلاف مهمی در میان باشد. این تفسیر اهمیت بسیاری در میان تفاسیر [[شیعه]] دارد، چراكه دو ویژگی روایی بودن و اتصال به دوران حضور معصوم(ع) و [[غیبت صغری]] در كم تر تفسیر در دسترسی دیده می شود. بدون تردید در چند قرن اخیر غالب تفاسیر، بلكه همة آنها به روایاتی از این تفسیر اشاره كرده اند. این اثر، به عنوان منبع تفسیری متأخران نامبردار است<ref> بیشترین نقل از این تفسیر در كتاب تفسیر الصافی، البرهان، نورالثقلین و كتاب های پس از این زمان است، اما در تفاسیر روض الجنان، گارز، جلاءالاذهان، تبیان و تفسیر العیاشی یا اصولاً نقل خاصی نشده یا بسیار اندك است.</ref>. از دیگر سوی، با توجه به ذكر اسناد روایات در خلال تفسیر و كلامی كه در مقدمة این كتاب هست، بعضی مجموعة راویان این كتاب را موثق (به توثیق عام علی بن ابراهیم) می دانند<ref>آیت الله خویی، معجم رجال الحدیث، 1/49، مقدمه.</ref>. از این رو، این كتاب برای رجالیان نیز منشأ طرح بحث هایی شده است. مقدمة این كتاب نیز دربر دارندة مختصری از روایات علوی دربارة انواع علوم قرآن است. این روایات با تفصیلی بیشتر در اول [[تفسیر نعمانی]] آمده است و [[علامه مجلسی]](ره)، تمام آن را در آغاز جلد 93 [[بحارالانوار]] (چاپ ایران) نقل كرده است. رسالة محكم و متشابه منسوب به [[سید مرتضی]](ره) نیز همین روایات به ضمیمة مقدمه ای از ایشان است. با این آشنایی اجمالی، به سوی بررسی این كتاب گام برمی داریم.

مسلماً مهم ترین منبع تحقیق دربارة این تفسیر، همین كتاب منسوب به علی بن ابراهیم (با توجه به مقدمه، متن، اسناد و افراد موجود در آن اسناد) است. به نظر می رسد اولین تحقیق مختصر و سودمند را آقا بزرگ تهرانی(ره) در این زمینه به انجام رسانده است. وی در صفحات محدودی از كتاب ممتع «الذریعة»، ضمن اشاره به راوی این تفسیر، آن را مجموعه ای از كتاب علی بن ابراهیم و تفسیر ابی الجارود دانسته است و در حاشیه نیز با رنج بسیار، مجموعة مشایخ روای از علی بن ابراهیم (ابوالفضل عباس) را ارائه كرده است و این خود، نشان دهنده آن است كه همة تفسیر از علی بن ابراهیم نیست<ref>الذريعة، 4/302- 310.</ref>.

البته قبل از ایشان میر حامد حسین هندی در كتاب «استقصاء الافهام» كه رنگ اعتقادی و كلامی دارد و به مباحث كلی بین المذاهب، اشارات مفصلی كرده است، در مقام دفاع از مضمون احادیث این تفسیر، بحث مفصلی را طرح كرده است، اما بحث وی بیش از آن كه برهانی باشد، جدلی است<ref> اين كتاب در دو جلد و در قطع رحلي و در حدود 1800 صفحه است. اسم كامل كتاب عبارت است از: استقصاء الافحام و استيفاء الانتقام في نقض منتهي الكلام و كتاب را با آية شريفة فانتقمنا من الذين اجرموا آغاز كرده است. قسمت عمده اي از كتاب ذكر خلل در كتاب ها و رؤساي مذاهب عامه يا دفاع از كتاب هاي عقايد و راويان شيعه است. آدرس كتاب: كتابخانة آيت الله نجفي مرعشي، 123/ 8/ 2-3.</ref>.

با توجه به اشتمال این كتاب بر روایاتی كه با قول به تحریف سازگار است، بعضی از اندیشوران و نویسندگان به بررسی این كتاب نشسته اند كه از جملة آنها حجت الاسلام هاشم معروف الحسنی(ره)<ref> هاشم معروف الحسني، بين التصوف و التشيع، بيروت، دارالعلم، ص198 به بعد.</ref> و [[آیت الله معرفت]] اند<ref>محمد هادي معرفت، صيانة القرآن عن التحريف، قم، دارالقرآن الكريم، ص187.</ref>. كتاب های رجالی، خصوصاً متأخران و معاصران نیز با توجه به توثیق عام علی بن ابراهیم نسبت به روایات كتاب (كه البته فقط در دیدگاه بعضی این توثیق معتبر است) بحث مختصری را در این باره انجام داده اند<ref> آيت الله خويي، معجم رجال الحديث، قم، مدينة العلم، 1/49- 50 و شيخ جعفر سبحاني، كليات في علم الرجال، قم، مؤسسه انتشارات اسلامي، ص307- 316.</ref>. تحقیق دیگر در این زمینه را سه سال پیش در یكی از نشریات فرهنگی دیدم. نویسندة توانای این مقاله با تتبع كامل كتاب و ذكر قراینی، نظریة مذكور از جانب شیخ آقا بزرگ تهرانی را با برهانی بیشتر آورده است. وی در آغاز مقاله اش می نویسد: هدف كلی ما از طرح بحث این است : كه، كتابی امروز به نام تفسیر علی بن ابراهیم یا تفسیر قمی در دسترس است، كتاب مستقل دیگری است و مؤلف آن شخص دیگری غیر از علی بن ابراهیم معروف است. اما این كه مؤلف آن كیست و نام اصلی كتاب چیست، هنوز به نتیجة واضحی نرسیده ایم. بحث ما منحصر در این است كه با مطالعة كل كتاب و ملاحظة شواهد خارجی، این مطلب كاملاً روشن است كه كتاب حاضر تألیف علی بن ابراهیم معروف نیست<ref> سيد احمد موسوي، پژوهشي پيرامون تفسير قمي، چاپ شده در كيهان انديشه، ش32، ص85-90.</ref>.

البته پژوهش های مختصر دیگری نیز در این زمینه صورت گرفته است كه یكی از آنها اشارة اجمالی به این تفسیر در ضمن مقالاتی است كه فاضل ارجند شیخ محمد علی مهدوی راد، تحت عنوان «معرفی تفاسیر و روش های مفسران»، در مجلة حوزه در طی چند سال نگاشته است<ref>مجلة حوزه، قم، دفتر تبليغات اسلامي، سال 1361 تا 1368، شماره هاي 16، 18، 19، 20، 21، 24، 25، 26، 27، 28، 30، 31، 33.</ref>.

در كتاب دیگری كه تحت عنوان «المفسرون حیاتهم و منهجهم» در سال 1373 ش منتشر گردیده است، مؤلف گرامی اشارة مختصری به سند این تفسیر و شیوة آن در تفسیر كرده است<ref>سيد محمد علي ايازي، المفسرون حياتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلام، ص328- 333.</ref>.

در كتاب «طبقات مفسران شیعه» كه از نگارش آن چند سالی بیش نگذشته است نیز، به این كتاب اشاره ای دارد. وی مختصری دربارة مؤلف و كتاب توضیح داده است<ref>عقيقي بخشايشي، طبقات مفسران شيعه، قم، دفتر نشر نويد اسلام، ج1.</ref>.