محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت | |||
| عنوان = آقابزرگ تهرانی | |||
| تصویر = آقا بزرگ تهرانی.jpg | |||
| نام = محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی | |||
| نام‌های دیگر = آقابزرگ تهرانی | |||
|نام | | سال تولد = ۱۱ [[ربیع الاول|ربیع‌الاول]] ۱۲۹۳ق. | ||
| تاریخ تولد = | |||
| | | محل تولد = [[تهران]] | ||
| سال درگذشت = ۱۳ [[ذی الحجه|ذی‌الحجه]] ۱۳۸۹ق. | |||
| تاریخ درگذشت = | |||
| | | محل درگذشت = [[نجف]] | ||
| استادان = {{فهرست جعبه عمودی |محدث نوری |[[شیخ الشریعه اصفهانی]] |[[سید محمد کاظم طباطبایی یزدی |سید محمدکاظم یزدی]] }} | |||
| شاگردان = {{فهرست جعبه عمودی |سید عبدالعزیز طباطبایی |سید احمد حسینی اشکوری |سید مرتضی نجومی }} | |||
| دین = [[اسلام]] | |||
| مذهب = [[شیعه]] | |||
| آثار = {{فهرست جعبه افقی |الذریعة الی تصانیف الشیعة |طبقات اعلام الشیعه |مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال }} | |||
| فعالیت‌ها = [[فقیه]] و کتاب‌شناس | |||
| وبگاه = | |||
}} | |||
'''محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی''' معروف به '''«آقابزرگ تهرانی»''' [[فقیه]] و کتاب‌شناس [[شیعی]] قرن چهاردهم هجری است که در بین مردم و نیز در مجامع علمی به <big>آقابزرگ</big> معروف است. آقا بزرگ تهرانی با تألیف دائرةالمعارف بزرگ [[الذریعه (کتاب)|الذریعه]] و کتاب [[طبقات اعلام الشیعه (کتاب)|طبقات اعلام الشیعه]] گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی در حوزه‌های علوم مختلف برداشت. | |||
| | |||
| | |||
|[[ | |||
|[[ | |||
| | |||
| | |||
|[[ | |||
| | |||
|محدث نوری | |||
|شاگردان | |||
|سید عبدالعزیز طباطبایی | |||
| | |||
| | |||
| | |||
| | |||
|[[ | |||
| | |||
'''محمدمحسن بن علی | |||
== | == زندگی‌نامه == | ||
سال 1293 قمری ماه ربیع‌الاول و شب پنجشنبه بود. درست یازده روز از ماه میلاد و ربیع المولود می‌گذشت و تنها یک هفته به سال گشت میلاد | سال 1293 [[سال قمری|قمری]] [[ربیع‌الاول|ماه ربیع‌الاول]] و شب پنجشنبه بود. درست یازده روز از ماه میلاد و ربیع المولود می‌گذشت و تنها یک هفته به سال گشت میلاد بزرگترین مولود آفرینش [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه)]] مانده بود که از لطف خدا حاج ملا علی تهرانی صاحب پسری سالم و کامل شد. | ||
حاج ملا علی از پیش بر آن بود که نام جدّش حاج محسن را بر فرزند نهد تا یاد او بماند اما تقارن این تولد با ماه میلاد | حاج ملا علی از پیش بر آن بود که نام جدّش حاج محسن را بر فرزند نهد تا یاد او بماند اما تقارن این تولد با ماه میلاد پیامبر چنان خرسندش ساخت که اسم فرزند دلبندش را محمد محسن نامید<ref> طبقات اعلام الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج اول، مقدمه، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.</ref>. | ||
مادر محمد محسن زنی باورمند و نیکو کردار بود که از سادات علوی محسوب می‌گشت و با نام بیگم خوانده می‌شد و دختر حاج سید عطار تهرانی بود | مادر محمد محسن زنی باورمند و نیکو کردار بود که از سادات علوی محسوب می‌گشت و با نام بیگم خوانده می‌شد و دختر حاج سید عطار تهرانی بود<ref> شیخ الباحثین، عبدالرحیم محمد علی، ص 14، چاپ اول، 1390 ق، نجف، مطبعه النعمان.</ref>. | ||
پس از ده‌ها سال زمانی که هر کس برای گرفتن شناسنامه نام خانوادگی خاصی بر می‌گزید او شهرت منزوی را برگزید و به این ترتیب مولود ماه میلاد در شناسنامه محمد مُحسن منزوی خوانده شد اما هیچ وقت به این اسم و رسم نامیده نگشت و مشهور نشد | پس از ده‌ها سال زمانی که هر کس برای گرفتن شناسنامه نام خانوادگی خاصی بر می‌گزید او شهرت منزوی را برگزید و به این ترتیب مولود ماه میلاد در شناسنامه محمد مُحسن منزوی خوانده شد اما هیچ وقت به این اسم و رسم نامیده نگشت و مشهور نشد<ref>شیخ الباحثین، ص 16 - 18.</ref>. | ||
اما از آنجا که در میان تهرانی‌ها از دیر باز عادت چنین بود که پسری را به نام جد بزرگ خانواده و به اسم «آقا بزرگ» صدا کنند محمد محسن آقابزرگ خوانده شد. با این تفاوت که آقابزرگ خاندان مُحسنی براستی «آقایی بزرگ» شد و با همین نام شهره آفاق گشت | اما از آنجا که در میان تهرانی‌ها از دیر باز عادت چنین بود که پسری را به نام جد بزرگ خانواده و به اسم «آقا بزرگ» صدا کنند محمد محسن آقابزرگ خوانده شد. با این تفاوت که آقابزرگ خاندان مُحسنی براستی «آقایی بزرگ» شد و با همین نام شهره آفاق گشت<ref> طبقات اعلام الشیعه، ج اول، مقدمه.</ref>. | ||
== حدیث هجرت == | == حدیث هجرت == | ||
شیخ آقابزرگ تهرانی تا سال 1315 ق در [[تهران]] بود و در آن مدّت تنها برای چند سفر زیارتی و تفریحی از تهران خارج شد. یکی از آن سفرها، سفر به [[مشهد مقدس]] بود که او و پدرش در حالی که در رفت و برگشت همراه و هم قافله با [[شیخ فضل الله نوری]] بودند در سال | شیخ آقابزرگ تهرانی تا سال 1315 ق در [[تهران]] بود و در آن مدّت تنها برای چند سفر زیارتی و تفریحی از تهران خارج شد. یکی از آن سفرها، سفر به [[مشهد مقدس]] بود که او و پدرش در حالی که در رفت و برگشت همراه و هم قافله با [[فضل‌الله نوری|شیخ فضل الله نوری]] بودند در سال 1311 ق انجام دادند و دیگری سفر به ایلکا (از روستاهای نور در مازندران) بود که به دعوت شیخ جواد ایلکانی و به صلاحدید پدر صورت گرفت و سوّمی سفر به کشور [[عراق]]، برای [[زیارت]] [[عتبات]] بود که همراه برادرش کربلایی محمد ابراهیم و در سال 1313ق آغاز شد. شیخ آقابزرگ به هیچ وجه نمی‌خواست از این سفر برگردد و مصمّم بود که برای تحصل علم در [[حوزه علمیه نجف اشرف]]، در آن شهر بماند امّا اصرار بیش از حد برادر و همراهان او را وادار به بازگشت ساخت تا اینکه در سال 1315ق برای همیشه [[ایران]] را ترک کرد و راه [[نجف]] را در پیش گرفت. | ||
آن سال در حالی که تنها بیست و دو بهار از عمرش می‌گذشت وارد عراق شد. | آن سال در حالی که تنها بیست و دو بهار از عمرش می‌گذشت وارد عراق شد. | ||
پس از آن که چند صباحی را در شهر [[کربلا]]، با زیارت و [[عبادت]] گذراند، روز چهارشنبه 17 [[شعبان]] همان سال وارد نجف گشت تا در سایه سار آستان قدس علوی، از چشمه‌های جاری علم و حکمت سیراب گردد<ref> تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره (فصلنامه) سال 4، شماره 1 و2، ص 303، (بهار و تابستان 1374 ش)، ص305، 308 و 310.</ref>. | |||
== اجازه‌های روایی == | |||
علامه تهرانی اهمیت بسیاری به [[روایت]] و [[نقل حدیث]] میداد و در کسب اجازه برای نقل [[حدیث|احادیث]] میکوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایی نوشته یا از او اجازه گرفتهاند تا آن جا که او پس از [[محدث نوری]]، سرشناسترین شیخ روایت یاد می‌شود. کسانی‌که شیخ آقابزرگ از آنان گواهی نقل روایت داشته است عبارتند از: | |||
== اجازه‌های | |||
علامه تهرانی اهمیت بسیاری به [[روایت]] و [[نقل حدیث]] میداد و در کسب اجازه برای نقل احادیث میکوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه | |||
=== علمای شیعه === | === علمای شیعه === | ||
* محدث نوری: وی نخستین کسی است که برای شیخ آقابزرگ در حالی که او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داده است. | * [[حسین نوری|محدث نوری]]: وی نخستین کسی است که برای شیخ آقابزرگ در حالی که او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داده است. | ||
* آیت‌الله سید حسن صدر کاظمی (م 1354 ق). | |||
* آیت‌الله سید حسن صدر کاظمی (م 1354 ق) | * شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (1284ـ1333 ق). | ||
* شیخ علی خآقانی (م 1334 ق). | |||
* شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (1284ـ1333 ق) | * سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (1258ـ1334 ق). | ||
* شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی. | |||
* شیخ علی خآقانی (م 1334 ق) | * سید ابوتراب خوانساری (1271ـ1346 ق). | ||
* [[علی کاشف الغطاء|شیخ علی کاشف‌الغطاء]](م 1350 ق)<ref> الذریعه، ج 20، مقدمه.</ref>. | |||
* سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (1258ـ1334 ق) | * ملا علی نهاوندی. | ||
* شیخ محمد طه نجف. | |||
* شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی | * [[سید مرتضی کشمیری]]. | ||
* حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی. | |||
* سید ابوتراب خوانساری (1271ـ1346 ق) | * [[محمد کاظم خراسانی|آخوند محمدکاظم خراسانی]]. | ||
* | * سید احمد تهرانی کربلایی. | ||
* میرزا محمدعلی مدرسی رشتی. | |||
* [[شریعت اصفهانی|شیخ الشریعه اصفهانی]]. | |||
* ملا علی نهاوندی | * سید ناصر حسین لکهنوی (فرزند علامه مجاهد میر حامد حسین هندی). | ||
* آخوند محمدتقی نهاوندی. | |||
* شیخ محمد طه نجف | * [[سید عبدالحسین شرف الدین|علامه سید عبدالحسین شرف الدین عاملی]]. | ||
* | * آقا سید علی شوشتری. | ||
* [[عباس قمی|شیخ عباس قمی]]. | |||
* [[سید هبةالدین شهرستانی|سید محمدعلی هبةالدین شهرستانی]]. | |||
* حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی | * آقا میرزا هادی خراسانی حائری. | ||
* | |||
* سید احمد تهرانی کربلایی | |||
* میرزا محمدعلی مدرسی رشتی | |||
* [[شیخ الشریعه اصفهانی]] | |||
* سید ناصر حسین لکهنوی (فرزند علامه مجاهد میر حامد حسین هندی) | |||
* آخوند محمدتقی نهاوندی | |||
* | |||
* آقا سید علی شوشتری | |||
* [[شیخ عباس قمی]] | |||
* | |||
* آقا میرزا هادی خراسانی حائری | |||
روایت از این پنج بزرگوار | روایت از این پنج بزرگوار همچون روایت از شیخ محمدصالح طعان بحرانی به صورت مْدبجه می‌باشد<ref>والمسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 323؛ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 314</ref>. یعنی اجازهای که دونفر به یکدیگر اعطا کرده باشند. | ||
=== علمای | === علمای اهل سنت === | ||
* شیخ محمدعلی ازهری مکی، از علمای [[مالکی مذهب|مالکی مذهب]] و رئیس مدرسان [[ | * شیخ محمدعلی ازهری مکی، از علمای [[مالکی مذهب|مالکی مذهب]] و رئیس مدرسان [[مسجدالحرام]] | ||
* شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام. | |||
* شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام | * شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر [[مدینه]]. | ||
* شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف. | |||
* شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر [[مدینه]] | * شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان [[دانشگاه الازهر]] و امام جماعت در [[مسجد]] «رأس الحسین علیه‌السلام» واقع در [[قاهره]] [[مصر]]<ref>الهادی، سال 4، ش 4، ص 76، سال 1396 ق، شیخ الباحثین، ص 22.</ref>. | ||
* شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف | |||
* شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان [[دانشگاه الازهر]] و امام جماعت در [[مسجد]] «رأس الحسین علیه‌السلام» واقع در [[قاهره]] [[مصر]] | |||
== آثار آقابزرگ تهرانی == | == آثار آقابزرگ تهرانی == | ||
آثار فرهنگی آقابزرگ در بیست‌وسه مورد در دست است. مهم‌ترین آنها دو [[دائرةالمعارف بزرگ الذریعه الی تصانیف الشیعه]] در ۲۶ مجلد (که به سبب | آثار فرهنگی آقابزرگ در بیست‌وسه مورد در دست است. مهم‌ترین آنها دو [[دائرةالمعارف بزرگ الذریعه الی تصانیف الشیعه]] در ۲۶ مجلد (که به سبب اینکه مجلد نهم در چهار جلد است در مجموع الذریعه ۲۹ جلد است)، و نیز طبقات اعلام الشیعه در ۱۷ جلد می‌باشد. به گفته آقابزرگ تهرانی در الذریعه الی تصانیف الشیعه: «دائرةالمعارف (دانشنامه) نویسی ریشه‌ای کهن دارد و به قرن‌های دوم و سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. وی سپس به ده‌ها دائرةالمعارف یونانی، لاتینی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و چینی، و از [[مسلمین]] به ۵۱ تألیف در این زمینه اشاره می‌کند<ref>درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی. ۲. صص. ۴۱۳</ref>.» | ||
* الذریعه إلی تصانیف الشیعة. علی نقی منزوی و چند تن دیگر فهرستی برای الذریعه نوشته‌اند که در ۳ جلد توسط دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۷ چاپ شده‌است. | * الذریعه إلی تصانیف الشیعة. علی نقی منزوی و چند تن دیگر فهرستی برای الذریعه نوشته‌اند که در ۳ جلد توسط دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۷ چاپ شده‌است. | ||
* طبقات اعلام الشیعه. | * طبقات اعلام الشیعه. | ||
* نقباءالبشر. | |||
* نقباءالبشر | |||
* حیاة الشیخ الطوسی. | * حیاة الشیخ الطوسی. | ||
* هدیة الرازی إلی المجدد الشیرازی. | * هدیة الرازی إلی المجدد الشیرازی. | ||
* مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال. | * مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال. | ||
* المشیخة. | * المشیخة. | ||
* النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف. | * النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف. | ||
* توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد. | * توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد. | ||
* تفنید قول العوام بقدم الکلام. | * تفنید قول العوام بقدم الکلام. | ||
* ضیاءالمفازات فی طُرق مشایخ الإجازات. | * ضیاءالمفازات فی طُرق مشایخ الإجازات. | ||
* إجازات الروایة والوراثة فی القرون الأخیرة الثلاثة. | * إجازات الروایة والوراثة فی القرون الأخیرة الثلاثة. | ||
* مستدرک کشف الظنون. | * مستدرک کشف الظنون. | ||
* ترجمه تعریف الأنام بحقیقة المدنیة والإسلام<ref>مقالات کنگره آخوند خراسانی، ج۸، ص۳۴۴.</ref>. | |||
* ترجمه تعریف الأنام بحقیقة المدنیة والإسلام | |||
* تقریرات دروس أساتذته فی الفقه والأصول. | * تقریرات دروس أساتذته فی الفقه والأصول. | ||
* منظومة شعریة عقائدیة. | * منظومة شعریة عقائدیة. | ||
== ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری | == ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری == | ||
از [[سید محسن امین عاملی]]، نویسنده [[اعیان الشیعه]] نقل می‌کنند که گفت: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه که به شهرها سفر می‌کردم، در کربلا به کتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این که در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقابزرگ بود که اسمش را شنیده بودم. | از [[سید محسن امین|سید محسن امین عاملی]]، نویسنده [[اعیان الشیعه (کتاب)|اعیان الشیعه]] نقل می‌کنند که گفت: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه که به شهرها سفر می‌کردم، در [[کربلا]] به کتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این که در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقابزرگ بود که اسمش را شنیده بودم. | ||
هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست بلکه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقابزرگ نخوابیده و | هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست بلکه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقابزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت‌برداری است. از او پرسیدم نمیخوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می‌فرمود ما برای استراحت این جا نیامدهایم و من با وجود این که پرکار بودم به ایشان غبطه میخوردم<ref> مجله نور علم، ش 38، ص 54.</ref>». | ||
محقق تهرانی تا سن هشتاد سالگی که توانش را داشت هر شب چهارشنبه از [[نجف]] تا [[مسجد سهله]] را پیاده میپیمود. | |||
شیخ آقابزرگ نستوه و پرتلاش کار می‌کرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفا به عهد حساس بود. تکریم میهمان و احترام به [[سادات]] از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود، چنان که از انتخابات شهرت «منزوی» نشان داد. نسبت به [[اهل بیت ( | شیخ آقابزرگ نستوه و پرتلاش کار می‌کرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفا به عهد حساس بود. تکریم میهمان و احترام به [[سادات]] از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود، چنان که از انتخابات شهرت «منزوی» نشان داد. نسبت به [[اهل بیت|اهل‌بیت(علیه‌السلام)]] ارادات ویژه‌ای داشت. در ضمن آن تقریط که بر کتاب گران سنگ [[الغدیر]] نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این کتاب گران‌بها و ستایش آن الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است که آن را توصیف کنند و ثنا گویند. من تنها کاری که میتوانم کرد این است که دعا کنم تا خداوند عمر مؤلف کتاب را طولانی کند. به او فرجام نیک بخشد. این است که با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت میکنم که بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...<ref>میر حامد حسین، استاد حکیمی، ص 145</ref>.» | ||
استاد بزرگوار [[علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی]] قدس سره مینویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ | استاد بزرگوار [[سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی|علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی]] قدس سره مینویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست‌نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شیخ آقابزرگ تهرانی است<ref> الذریعه فی التراث الاسلامی، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، ص 236.</ref>». | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۱۹۱: | خط ۱۱۰: | ||
[[رده:عالمان]] | [[رده:عالمان]] | ||
[[رده:عالمان شیعه]] | [[رده:عالمان شیعه]] | ||
[[رده:محدثان شیعه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۸ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۴۰
| آقابزرگ تهرانی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی |
| نام‌های دیگر | آقابزرگ تهرانی |
| اطلاعات شخصی | |
| محل تولد | تهران |
| محل درگذشت | نجف |
| دین | اسلام، شیعه |
| استادان |
|
| شاگردان |
|
| آثار |
|
| فعالیت‌ها | فقیه و کتاب‌شناس |
محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی معروف به «آقابزرگ تهرانی» فقیه و کتاب‌شناس شیعی قرن چهاردهم هجری است که در بین مردم و نیز در مجامع علمی به آقابزرگ معروف است. آقا بزرگ تهرانی با تألیف دائرةالمعارف بزرگ الذریعه و کتاب طبقات اعلام الشیعه گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی در حوزه‌های علوم مختلف برداشت.
زندگی‌نامه
سال 1293 قمری ماه ربیع‌الاول و شب پنجشنبه بود. درست یازده روز از ماه میلاد و ربیع المولود می‌گذشت و تنها یک هفته به سال گشت میلاد بزرگترین مولود آفرینش حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه) مانده بود که از لطف خدا حاج ملا علی تهرانی صاحب پسری سالم و کامل شد.
حاج ملا علی از پیش بر آن بود که نام جدّش حاج محسن را بر فرزند نهد تا یاد او بماند اما تقارن این تولد با ماه میلاد پیامبر چنان خرسندش ساخت که اسم فرزند دلبندش را محمد محسن نامید[۱].
مادر محمد محسن زنی باورمند و نیکو کردار بود که از سادات علوی محسوب می‌گشت و با نام بیگم خوانده می‌شد و دختر حاج سید عطار تهرانی بود[۲].
پس از ده‌ها سال زمانی که هر کس برای گرفتن شناسنامه نام خانوادگی خاصی بر می‌گزید او شهرت منزوی را برگزید و به این ترتیب مولود ماه میلاد در شناسنامه محمد مُحسن منزوی خوانده شد اما هیچ وقت به این اسم و رسم نامیده نگشت و مشهور نشد[۳].
اما از آنجا که در میان تهرانی‌ها از دیر باز عادت چنین بود که پسری را به نام جد بزرگ خانواده و به اسم «آقا بزرگ» صدا کنند محمد محسن آقابزرگ خوانده شد. با این تفاوت که آقابزرگ خاندان مُحسنی براستی «آقایی بزرگ» شد و با همین نام شهره آفاق گشت[۴].
حدیث هجرت
شیخ آقابزرگ تهرانی تا سال 1315 ق در تهران بود و در آن مدّت تنها برای چند سفر زیارتی و تفریحی از تهران خارج شد. یکی از آن سفرها، سفر به مشهد مقدس بود که او و پدرش در حالی که در رفت و برگشت همراه و هم قافله با شیخ فضل الله نوری بودند در سال 1311 ق انجام دادند و دیگری سفر به ایلکا (از روستاهای نور در مازندران) بود که به دعوت شیخ جواد ایلکانی و به صلاحدید پدر صورت گرفت و سوّمی سفر به کشور عراق، برای زیارت عتبات بود که همراه برادرش کربلایی محمد ابراهیم و در سال 1313ق آغاز شد. شیخ آقابزرگ به هیچ وجه نمی‌خواست از این سفر برگردد و مصمّم بود که برای تحصل علم در حوزه علمیه نجف اشرف، در آن شهر بماند امّا اصرار بیش از حد برادر و همراهان او را وادار به بازگشت ساخت تا اینکه در سال 1315ق برای همیشه ایران را ترک کرد و راه نجف را در پیش گرفت.
آن سال در حالی که تنها بیست و دو بهار از عمرش می‌گذشت وارد عراق شد. پس از آن که چند صباحی را در شهر کربلا، با زیارت و عبادت گذراند، روز چهارشنبه 17 شعبان همان سال وارد نجف گشت تا در سایه سار آستان قدس علوی، از چشمه‌های جاری علم و حکمت سیراب گردد[۵].
اجازه‌های روایی
علامه تهرانی اهمیت بسیاری به روایت و نقل حدیث میداد و در کسب اجازه برای نقل احادیث میکوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایی نوشته یا از او اجازه گرفتهاند تا آن جا که او پس از محدث نوری، سرشناسترین شیخ روایت یاد می‌شود. کسانی‌که شیخ آقابزرگ از آنان گواهی نقل روایت داشته است عبارتند از:
علمای شیعه
- محدث نوری: وی نخستین کسی است که برای شیخ آقابزرگ در حالی که او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داده است.
- آیت‌الله سید حسن صدر کاظمی (م 1354 ق).
- شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (1284ـ1333 ق).
- شیخ علی خآقانی (م 1334 ق).
- سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (1258ـ1334 ق).
- شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی.
- سید ابوتراب خوانساری (1271ـ1346 ق).
- شیخ علی کاشف‌الغطاء(م 1350 ق)[۶].
- ملا علی نهاوندی.
- شیخ محمد طه نجف.
- سید مرتضی کشمیری.
- حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی.
- آخوند محمدکاظم خراسانی.
- سید احمد تهرانی کربلایی.
- میرزا محمدعلی مدرسی رشتی.
- شیخ الشریعه اصفهانی.
- سید ناصر حسین لکهنوی (فرزند علامه مجاهد میر حامد حسین هندی).
- آخوند محمدتقی نهاوندی.
- علامه سید عبدالحسین شرف الدین عاملی.
- آقا سید علی شوشتری.
- شیخ عباس قمی.
- سید محمدعلی هبةالدین شهرستانی.
- آقا میرزا هادی خراسانی حائری.
روایت از این پنج بزرگوار همچون روایت از شیخ محمدصالح طعان بحرانی به صورت مْدبجه می‌باشد[۷]. یعنی اجازهای که دونفر به یکدیگر اعطا کرده باشند.
علمای اهل سنت
- شیخ محمدعلی ازهری مکی، از علمای مالکی مذهب و رئیس مدرسان مسجدالحرام
- شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام.
- شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر مدینه.
- شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف.
- شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان دانشگاه الازهر و امام جماعت در مسجد «رأس الحسین علیه‌السلام» واقع در قاهره مصر[۸].
آثار آقابزرگ تهرانی
آثار فرهنگی آقابزرگ در بیست‌وسه مورد در دست است. مهم‌ترین آنها دو دائرةالمعارف بزرگ الذریعه الی تصانیف الشیعه در ۲۶ مجلد (که به سبب اینکه مجلد نهم در چهار جلد است در مجموع الذریعه ۲۹ جلد است)، و نیز طبقات اعلام الشیعه در ۱۷ جلد می‌باشد. به گفته آقابزرگ تهرانی در الذریعه الی تصانیف الشیعه: «دائرةالمعارف (دانشنامه) نویسی ریشه‌ای کهن دارد و به قرن‌های دوم و سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. وی سپس به ده‌ها دائرةالمعارف یونانی، لاتینی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و چینی، و از مسلمین به ۵۱ تألیف در این زمینه اشاره می‌کند[۹].»
- الذریعه إلی تصانیف الشیعة. علی نقی منزوی و چند تن دیگر فهرستی برای الذریعه نوشته‌اند که در ۳ جلد توسط دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۷ چاپ شده‌است.
- طبقات اعلام الشیعه.
- نقباءالبشر.
- حیاة الشیخ الطوسی.
- هدیة الرازی إلی المجدد الشیرازی.
- مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال.
- المشیخة.
- النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف.
- توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد.
- تفنید قول العوام بقدم الکلام.
- ضیاءالمفازات فی طُرق مشایخ الإجازات.
- إجازات الروایة والوراثة فی القرون الأخیرة الثلاثة.
- مستدرک کشف الظنون.
- ترجمه تعریف الأنام بحقیقة المدنیة والإسلام[۱۰].
- تقریرات دروس أساتذته فی الفقه والأصول.
- منظومة شعریة عقائدیة.
ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری
از سید محسن امین عاملی، نویسنده اعیان الشیعه نقل می‌کنند که گفت: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه که به شهرها سفر می‌کردم، در کربلا به کتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این که در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقابزرگ بود که اسمش را شنیده بودم.
هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست بلکه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقابزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت‌برداری است. از او پرسیدم نمیخوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می‌فرمود ما برای استراحت این جا نیامدهایم و من با وجود این که پرکار بودم به ایشان غبطه میخوردم[۱۱]».
محقق تهرانی تا سن هشتاد سالگی که توانش را داشت هر شب چهارشنبه از نجف تا مسجد سهله را پیاده میپیمود.
شیخ آقابزرگ نستوه و پرتلاش کار می‌کرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفا به عهد حساس بود. تکریم میهمان و احترام به سادات از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود، چنان که از انتخابات شهرت «منزوی» نشان داد. نسبت به اهل‌بیت(علیه‌السلام) ارادات ویژه‌ای داشت. در ضمن آن تقریط که بر کتاب گران سنگ الغدیر نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این کتاب گران‌بها و ستایش آن الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است که آن را توصیف کنند و ثنا گویند. من تنها کاری که میتوانم کرد این است که دعا کنم تا خداوند عمر مؤلف کتاب را طولانی کند. به او فرجام نیک بخشد. این است که با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت میکنم که بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...[۱۲].»
استاد بزرگوار علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی قدس سره مینویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست‌نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شیخ آقابزرگ تهرانی است[۱۳]».
پانویس
- ↑ طبقات اعلام الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج اول، مقدمه، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
- ↑ شیخ الباحثین، عبدالرحیم محمد علی، ص 14، چاپ اول، 1390 ق، نجف، مطبعه النعمان.
- ↑ شیخ الباحثین، ص 16 - 18.
- ↑ طبقات اعلام الشیعه، ج اول، مقدمه.
- ↑ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره (فصلنامه) سال 4، شماره 1 و2، ص 303، (بهار و تابستان 1374 ش)، ص305، 308 و 310.
- ↑ الذریعه، ج 20، مقدمه.
- ↑ والمسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 323؛ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 314
- ↑ الهادی، سال 4، ش 4، ص 76، سال 1396 ق، شیخ الباحثین، ص 22.
- ↑ درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی. ۲. صص. ۴۱۳
- ↑ مقالات کنگره آخوند خراسانی، ج۸، ص۳۴۴.
- ↑ مجله نور علم، ش 38، ص 54.
- ↑ میر حامد حسین، استاد حکیمی، ص 145
- ↑ الذریعه فی التراث الاسلامی، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، ص 236.