اخلاق جنگ در سیره نبوی (مقاله)

اخلاق جنگ در سیره نبوی مدخلی است درباره سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) در جنگ‌های صدر اسلام.

اخلاق جنگ در سیره نبوی

برخی از مسلمانان که به گروه‌های تکفیری شهرت دارند مدعی انطباق روش جنگی خود با سیرۀ پیامبر اکرم(ص) هستند و خود را منتسب به سنت آن حضرت می‌دانند. از این رو در اینجا ویژگی‌های اخلاق جنگ در سیرۀ پیامبر اکرم(ص)، بررسی خواهد شد.

ویژگی‌های اخلاق جنگ در سیره نبوی

مطالعۀ دقیق سیرۀ پیامبر در جنگ، الگویی عالی و انسانی برای پیشبرد اهداف سیاسی و مذهبی است. برخی از این الگوها به قرار ذیل است:

اخلاص و پاکی نیت

مسلمان باید همۀ کارهایش را برای خداوند خالص گرداند و هرگاه اخلاص نباشد و هدف غیر خدا باشد، نتیجه آن تباهی و زیان است؛ ازاین‌رو وقتی رسول خدا(ص) سپاهش را برای جنگ روانه می‌کرد، سفارش می‌کرد: «اخرجوا بسم‌ الله تقاتلون فی سبیل الله: با نام خدا خارج شوید و در راه خدا مقاتله کنید» (ابن‌حنبل، 1421ق، ج1، ص300) و این سفارش رسول خدا همواره مورد توجه رزمندگان بود. امام علی(ع) در گزارشی سخنان آغازین نبردهای پیامبر را بیان می‌کند. در این گزارش هشت بار نام «الله» آمده است و این بیان‌گر شیوۀ الهی پیامبر است. برپایۀ این گزارش، نبرد باید برای خدا و نام او و براساس قوانین وی اجرا شود . زیدبن ارقم نقل می‌کند که رسول خدا(ص) خطاب به فرماندهان مؤته چنین فرمود: «به شما وصیت می‌کنم که نسبت به خدا پرهیزگار و نسبت به مسلمانانی که همراه شمایند، خیراندیش باشید و هم فرمود: به نام خدا و در راه او جنگ کنید» .

امهال و فرصت‌دهی

یکی از راه‌های مهم مدارا با دشمن قبل از شروع جنگ، فرصت‌دهی است. در کتب روایی شیعه و اهل سنت، مانند وسائل الشیعه و سنن ترمذی، بابی وجود دارد که دعوت قبل از قتال را واجب می‌داند . دعوت به اسلام به‌صورت نصیحت و ارشاد، اتمام‌حجت و اقامۀ برهان و دلیل و در مواردی دادن فرصت مجدد به دشمن، طبق دستور خداوند متعال و سیرۀ رسول اکرم، از ضوابط مهم اخلاقی قبل از شروع جنگ است . پیامبراکرم در توصیه به لشکر اسلام می‌فرمودند: «اگر با دشمن مسلمانان روبه‌رو شدید، از کشتن آنها دست نگه‌ دارید و آنان را در ابتدای امر به اسلام دعوت کنید. اگر اسلام آوردند، آنان را پذیرفته و از کشتن آنها خودداری کنید» .

از ابن‌عباس روایت ‌شده است که رسول خدا هرگز با گروهی نمی‌جنگیدند، مگر آنکه ابتدا آنها را به اسلام دعوت می‌کردند . در روایتی دیگر آمده است که ایشان حضرت علی را برای جنگ با گروهی فرستاد و به ایشان امر کرد که با آنها نجنگد، مگر آنکه قبل از جنگ آنها را دعوت کند . در نقل دیگری آمده است که آن حضرت پیش از جنگ با بنی‌قریظه، آنان را به پذیرش اسلام دعوت کرد ؛ نیز موقعی که کفار امان می‌خواستند، امانشان می‌داد تا خود پس از تحقیق، اسلام را آزادانه بپذیرند .

صلح و مدارا

یکی از رفتارهای مهم اخلاقی پیامبر اکرم(ص) پیش از جنگ، صلح و مدارا با دشمنان بود. در این بخش، منظور ما از «صلح» دفع منازعه و جنگ و جدال است و منظور از «مدارا» نوعی برخورد همراه با سعۀ ‌صدر و گذشت و تحمل است؛ معادل آنچه امروز از آن به تساهل تعبیر می‌شود. بعضی به‌اشتباه، مدارا را با واژۀ «تولرانس» (Tolerance) غربی یکی می‌دانند؛ زیرا تولرانس نوعی برخورد همراه با تساهل وکوتاه ‌آمدن از حق خود است که موردقبول اسلام نیست . قرآن کریم تأکید می‌کند که اگر در جنگ، طرف مقابل پیشنهاد صلح و سازش داد، باید آن را پذیرفت و از آن استقبال کرد. رسول خدا خطاب به طفیلبنعمرو دوسی که از وی برای راهنمایی قومش کمک طلبید، فرمودند: «آنان را به اسلام دعوت کن و با آنان رفق و مدارا داشته باش». در روایت دیگری از پیامبر آمده است: «خدایم مرا به مدارا و ملایمت با مردم فرمان داد؛ چنان‌که به انجام دادن واجبات مرا امر کرد» . حتی پیامبر اکرم(ص) از یهود که دشمن پیامبر بودند، عیادت می‌کردند و ورود بی‌اجازه به خانه‌های آنان و ستم بر ایشان را حرام کرده بودند. برتراند راسل دربارۀ تساهل در میان مسلمانان می‌گوید: «بعضی از صفات برگزیده که امروز برحسب عادت، آنها را جزو عادات حسنۀ به‌خصوص عیسویان می‌شماریم، پیش ‌از این، در مشرق‌زمین بیشتر مستحسن شمرده می‌شدند و به آنها عمل می‌کردند تا در مغرب‌زمین. تساهل و تسامح در اوایل ظهور اسلام، به‌ویژه حکومت اسلامی در مدینه و برخورد مسلمانان با مسیحیان که کافر و مرتد تلقی می‌شدند، بسیار جوانمردانه‌تر از رفتار امپراتوران بیزانس نسبت به عیسویان بود؛ زیرا پیامبر اسلام نه تشکیلات انگیزاسیون (تفتیش عقاید) اروپا را به وجود آوردند و نه سیاه‌چاله‌های آن را که در قرون ‌وسطا رایج بودند» .

منع سلاح‌های کشتار جمعی

پیامبر خدا استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی را ممنوع می‌دانست. دربارۀ حکم «المحاربة بالقاءالسم» آمده است که علی(ع) می‌فرماید: «پیامبر از ریختن سم در سرزمین مشرکان نهی فرمودند». زیرا خداوند متعال شب را وسیلۀ آرامش و استراحت موجودات قرار داده است. سپس فرمودند: «هرگز آب مشرکان را زهرآلود نکنید» .

پایبندی به عهد و پیمان

یکی از مسائل مهم اخلاق جنگ، وفا به عهد و پیمان استو درمقابل کسانی که عهد را نگه‌ داشته‌اند، باید عهدشان را نگه داشت . رسول خدا همواره به عهد و پیمان‌هایی که با دشمن می‌بستند، وفادار بودند . پیامبر اسلام در فتح مکه قریش را آزاد گذاشت و هیچ فردی را به قبول اسلام وادار نکرد تا خود ایشان دین صحیح را بشناسند و با مسلمانان عهد بست که در مکه کسی را جز چند نفر که کارشان اذیت و اخلال بود، نکشند.

پرهیز از توهین به اجساد

یکی از آموزه‌های مهم اسلام دربارۀ جنگ، نهی از تعرض به اجساد است و در هیچ صورتی اسلام اجازه نمی‌دهد که اجساد دشمن قطعه‌قطعه یا به‌اصطلاح مثله شوند و همۀ علمای اسلام از این کار منع کرده‌اند. مثله‌نکردن یکی از توصیه‌های مهم پیامبر به فرماندهان و سربازان بود و امیرمؤمنان در جنگ‌ها توصیه می‌فرمودند: «عورتی را اظهار و کشته‌ای را مثله نکنید» . واقدی می‌نویسد: «ابوجعفر از قول پدرش و جدش برایم نقل کرد: «پیامبر(ص) هرگاه گروهی را به سریه‌ای می‌فرستاد، آنها را از مثله‌کردن منع می‌کرد». و همچنین می‌نویسد: «ابن‌بلال هم از قول جعفربن‌محمد از پدر و جدش برایم نقل کرد: "پیامبر اکرم هیچ‌گاه زبان کسی را نبریدند و هیچ‌گاه دستور نفرمودند که چشمی را میل بکشند و هرگز بر قطع دست‌وپا امر نفرمودند"» . امام صادق(ع) فرمود: «هرگاه رسول خدا(ص) فرماندهی را با لشکری گسیل می‌داشت، می‌فرمود کشتگان را مثله نکنید (گوش و بینی و انگشتان آنان را نبرید)» .

مراقبت از اسیران

طبق آموزهای اسلامی، رفتارهای انسانی با اسیر عبارت‌اند از برخورد با نرمی، فراهم‌کردن مکان مناسب و دادن آب و غذای کافی به او. در این موارد فرقی بین کافر و مسلمان نیست. برخی از علما به‌طور مطلق کشتن اسیر را بدون اذن امام نهی کرده‌اند . پیامبر اکرم بعد از جنگ، رفتاری کاملاً اخلاقی و انسانی با اسرا داشتند. کشتن بعضی از اسیران هم به‌دلیل پایبندنبودن آنها به پیمان‌هایی است که با رسول خدا داشته‌اند . پیامبر اکرم مردم را به خوش‌رفتاری با اسیران سفارش می‌کرد .واقدی از ابوبکربن‌ابی‌سبره روایت می‌کند که پیامبر دستور داد با اسیران با نرمی‌رفتار کنند . دربارۀ رفتار پیامبر(ص) با اسیران از زهری نقل ‌شده است که رسول خدا(ص) فرمود: «شما را به رفتار نیکو با اسیران سفارش می‌کنم» .

ابوعزیز، پرچم‌دار کفار قریش در جنگ بدر می‌گوید: «از روزی که پیامبر سفارش اسیران را کرد، ما در میان آنها خیلی محترم بودیم. آنان تا ما را سیر نمی‌کردند، خود دست به غذا نمی‌زدند» .

مقدادبن‌عمر می‌گوید: «در سریۀ نخله، حکم‌بن‌کیسان را اسیر کردم و نزد پیامبر آوردم. پیامبر او را به اسلام دعوت کرد و با او صحبت طولانی کرد. عمر گفت: «او ایمان نمی‌آورد، اجازه بدهید وی را بکشیم» . حضرت نپذیرفت تا اینکه مسلمان شد و از کسانی بود که در جنگ بئرمعونه به شهادت رسید». از یحیی‌بن‌ابی‌کثیر برایم روایت کردند که پیامبر(ص) می‌فرمود: «هیچ‌کس به اسیری که برادر مسلمانش گرفته است، دست‌درازی نکند و او را نکشد». (همان).

مواظبت از محیط‌زیست

یکی از مهم‌ترین راهکارهای اخلاقی اسلام بعد از جنگ، تخریب‌نکردن محیط‌زیست و زیرساخته‌های انسانی است. پیامبر اکرم دربارۀ محیط‌زیست همواره به مجاهدان می‌فرمودند: «جز در موارد اضطرار، درختی را قطع نکنید» و همچنین سفارش می‌کردند: «درخت خرمایی را آتش نزنید و آن را در آب غرق نکنید. درخت ثمردهی را قطع نکنید و زمین کشت‌شده‌ای را آتش نزنید» . درجایی دیگر این سفارش پیامبر این‌گونه نقل‌شده است: «درختان را از بیخ نزنید، جز آنکه مظطر باشید و نخلستان را مسوزانید و به آب غرق مکنید و درختان میوه‌دار را برنیاورید و حرث و زرع را مسوزانید؛ باشد که هم بدان محتاج شوید. و جانوران حلال‌گوشت را نابود نکنید، جز اینکه از بهر قوت لازم افتد و هرگز آب مشرکان را با زهر آلوده مسازید و حیلت میارید» .

اخلاق جنگ تکفیری‌ها

گروه‌های تکفیری ادعای اسلام و مسلمانی و پیروی از سیرۀ نبی اکرم(ص) دارند. اقتضای این ادعا سازگاری رفتارهای آنها با قواعد اسلام و سیرۀ نبوی است؛ اما رفتارهای عملی این گروه‌ها بدون توجه به مبانی اسلام و سیرۀ پیامبر(ص) است. در این فصل برای روشن‌شدن ماهیت واقعی این گروه‌ها، رفتارهای اخلاقی آنها را درجریان جنگ بررسی می‌کنیم.

عدم امهال‌ و فرصت‌دهی

امهال و فرصت‌دهی قبل از جنگ به طرق گوناگونی صورت می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین آنها، اقامۀ دلیل و حجت برای مخالفان و فرصت‌دادن به آنها و شنیدن حرف آنهاست. گروه‌های تکفیری بدون شنیدن حرف مخالفان و فرصت‌دهی به آنها، بر ادعای خود پافشاری می‌کنند و به آنان هجوم می‌آورند. در ماجرای حملۀ وهابیان به شهر کربلا، مسئلۀ مهمی که در پیروزی وهابیان نقش داشت این بود که مردم کربلا و بزرگانشان نتوانسته بودند حملۀ وهابیان را پیش‌بینی کنند و این امر باعث غافل‌گیری و نداشتن تدبیر دراین‌باره شد؛ اما نکتۀ اصلی اینجاست که در منابع تاریخی هم اصلاً گزارشی دال بر اینکه مردم درمقابل مهاجمان مقاومتی جانانه کرده باشند، نیامده است؛ مثلاً لوئیس دوکورانسی دراین‌باره می‌نویسد: «وهابیان بی‌ آنکه مقاومتی جدی دربرابرشان صورت گیرد، به‌سهولت وارد شهر کربلا شدند» . در اتمام‌حجت‌نکردن با تکفیری‌ها همچنین می‌توان به رفتار ناگهانی اخوانی‌ها با مردم کویت اشاره کرد .

قساوت و بی‌رحمی

گروه‌های تکفیری به نام گروه‌هایی خشن و قسی‌القلب شناخته می‌شوند. حافظ وهبه دراین‌باره می‌نویسد: «هرگاه نام گروه تکفیری اخوان بر ساکنان مرزهای عراق، شرق اردن و کویت برده می‌شد، رعب دل‌هایشان را فرامی‌گرفت» . غالب اخوانی‌ها در مواجهه با دشمن هیچ رحمی نداشتند. آنان هنگام جنگ کسی را زنده نمی‌گذاشتند. درواقع آنان پیک مرگ بودند. باآنکه امیر عبدالعزیز و علما همواره اخوان را به مدارا با مخالفان و پرهیز از قتل اسیران و پناهندگان سفارش می‌کردند، آنان به این توصیه‌ها توجهی نداشتند و به رفتار خود ادامه می‌دادند . اخوانی‌ها حتی به زنان و کودکان و اسرا و پناهندگان رحم نمی‌کردند؛ همچنین حامد الگار دربارۀ خشونت اخوان‌التوحید گفته است: «اخوان در شهرهایی مانند طائف، بریده و هدی مردم را علناً قتل‌عام کردند» . دربارۀقساوت گروه‌های تکفیری، همچنین می‌توان به رفتار گروه تکفیری طالبان اشاره کرد. نیروهای طالبان با تهاجم به شهرستان «سان‌چارک» از توابع استان سرپل و با ورود به روستاها و قصبات، منازل مسکونی و لوازم زندگی مردم این دیار را نابود کردند و به آتش کشیدند و بیش از یکصد تن از مسلمانان شیعه و اهل سنت و شماری از عالمان منطقه را قتل‌عام کردند و به‌طرز وحشیانه‌ای به شهادت رساندند . در اقدامی دیگر، گروه تکفیری طالبان با تصرف استان فاریاب و با ایجاد فضای وحشت و گرفتن زهر چشم از اهالی ازبک‌نشین منطقه، بیش از چهارصد زن و کودک بی‌دفاع را در نزدیکی فیض‌آباد قتل‌عام کرده و با ورود به هر خانه، همسر و بچه‌ها را درمقابل دیدگان پدر خانواده تیرباران کردند. سربازان طالب با پیشروی به‌طرف شهرستان اندخوی و استان جوزجان، مرکز شهر و مناطق اطراف را تصرف کردند و در اندخوی شش نفر را زنده‌زنده آتش زدند و در منطقۀ خواجه و دوکوه و شهر شبرغان، دست به قتل‌عام وحشیانه زدند و هزاران تن را کشتند.هیچ قانون جنگی کشتن مجروح را جایز نمی‌داند؛ اما گروه‌های تکفیری با قوانین ساختگی خود، اقدام به کشتن مجروحان می‌کنند.

رعایت ‌نکردن حقوق اسیران

در نظام‌های اخلاقی اسیر دارای حقوقی است که همگان ملزم به رعایت آن هستند؛ اما گروه‌های تکفیری خود را ملزم به اجرای هیچ‌یک از این قوانین نمی‌دانند. منابع عراقی اعلام کردند داعش ده‌ها نفر از اسیرانی را که ربوده‌، تیرباران کرده است. بیشتر این اسیران را افراد ارتش و پلیس عراق تشکیل می‌دهند. این منابع بیان کردند، این اقدامات داعش برای ترساندن افرادی است که در موصل هستند و نیز برای رهاشدن از اسیران است. منابع وابسته به سازمان ملل نیز ضمن تأیید این موضوع، تأکید کردند: «گزارش‌هایی مبنی بر اعدام ده‌ها نفر ازسوی داعش در اطراف موصل طی هفتۀ اخیر وجود دارد»

توهین به کشتگان

گروه‌های تکفیری بعداز کشتن افراد بی‌گناه به اجساد آنها توهین وجسارت می‌کنند. احمد زرکوشی مدیر ناحیۀ السعدیه در استان دیاله تصریح کرد داعش قبل از دفن قربانیان در گورستان‌های دسته‌جمعی، اجساد آنان را مثله می‌کند نیروهای طالبان پس از ورود به شهر غم‌زدۀ قزل‌آباد در 25کیلومتری شرق مزارشریف، حدود هفتاد زن و کودک و مرد سال‌خورده را به قتل رسانیدند. به گفتۀ شاهدان عینی، تعداد زیادی از اجساد فاقد دست‌وپا بوده‌اند.

رعایت ‌نکردن عهد و پیمان

یکی دیگر از عملکردهای غیراخلاقی گروه‌های تکفیری، بی‌توجهی به پیمان‌های بین‌المللی بعد از جنگ و حتی نقض آن است. گروه تکفیری طالبان در دوران کنترلشان بر افغانستان، نشان دادند که یا معاهدات بین‌المللی را نمی‌دانند یا دست‌کم به آن پایبند نیستند؛ چون رفتار آنها اعم از قتل دیپلمات‌های خارجی، کشتن اسیران، ربودن هواپیما و... اثبات‌کنندۀ این مدعاست. طالبان با همان اندیشۀ تکفیری دربارۀ شیعیان، به غرب کابل حمله کردند و برخی را اسیر کردند و سپس به قتل رساندند؛ درحالی‌که قتل اسیر، علاوه بر نقض معاهدات بین‌المللی، نقض اخلاق اسلامی نیز هست . گروه‌های تکفیری برای مدارا و تسامح جایگاهی قائل نیستند و بابی‌شرمی تمام بر مخالفان خود می‌تازند و به آنها بی‌احترامی می‌کنند. براساس گزارش‌های مراکز خبری (پایگاه حضور روس‌ها در سوریه) از ابتدای برقراری آتش‌بس در سوریه، گروه‌های تکفیری ۱۹۹ بار آن را نقض کرده‌اند.

استفاده از سلاح نامناسب

گروه‌های تکفیری برای رسیدن به پیروزی به‌تمامی روش‌ها متوسل می‌شوند. برای پیشبرد اهداف خود، استفاده از سلاح‌های کشتار‌ جمعی را در رأس برنامه‌های خود قرار می‌دهند. گروه تکفیری طالبان هنگام شکست دربرابر نیروهای جهادی احمد‌‌شاه مسعود از درۀ شمالی، با ریختن سَم در چاه‌های آب و تخریب سدها و جوی‌های آب، مانع بازگشت زودهنگام اهالی تاجیک‌نشین منطقه شدند. کارگروه سازمان ملل در امور سوریه تأیید کرد که گروه‌های مسلح در حملات خمپاره‌ای به منطقۀ الشیخ مقصود شهر حلب از گاز کلر استفاده کردند. براساس گزارش منابع مختلف خبری از سوریه گفته می‌شود که گروه‌های مخالف این کشور ضمن استفاده از موشک‌های حاوی عوامل جنگی شیمیایی، از این سلاح‌ها علیه مردم غیرنظامی «خان‌العسل» واقع در بخش شمالی استان حلب سوریه استفاده کرده‌اند که این امر ده‌ها قربانی بر جای گذاشته است. این در حالی است که قوانین و اخلاق اسلامی به پیروان خود اجازه نمی‌دهد در حین جنگ برای رسیدن به پیروزی به هر خشونتی دست بزنند و مرتکب اعمال ضدّانسانی شوند، چه رسد به اینکه از سلاح‌های کشتار جمعی یا شیمیایی استفاده کنند. پیامبر می‌فرمودند: «هرگز آب مشرکان را زهرآلود نکنید» تا بدین‌وسیله افراد زیادی از دشمن کشته شوند و از این طریق دشمن دچار ضعف شود.

مواظبت ‌نکردن از محیط‌زیست

یکی از مهم‌ترین اقدامات گروه‌های تکفیری بعد از جنگ، تخریب محیط‌زیست و زیرساخت‌های انسانی با ریختن سَم در چاه‌های آب و تخریب سدها و جوی‌های آب و ازبین‌بردن مزارع است . بدین‌ترتیب، ابزار معیشتی و لوازم زندگی مردم را نابود و سرزمین‌های حاصلخیز آنان را به بیابان‌های متروکه تبدیل می‌کنند.تکفیری‌ها در شهرتکریت عراق میزان زیادی از نفت را دررود دجله خالی کردند و سپس آنجا را به آتش کشیدند تا آب را مسموم کنند و بتوانند با این کار خبیث، میلیون‌ها نفر از مردم عراق را مسموم کنند و درادامۀ کار، هزاران متر از زمین‌های زراعی و حیوانات را از بین بردند.