اتحادیه آفریقا

اتحادیه آفریقا
نام	اتحادیه آفریقا (سازمان وحدت آفریقا)
وبگاه	https://au.int/ au.int

اتحادیه آفریقا (l'union africaine) یک سازمان بین‌المللی دولتی منطقه‌ای (قاره‌ای) است که جایگزین سازمان وحدت آفریقا (l'organisation de l'unité africaine) گردیده و در حال حاضر تمام 54 کشور قاره آفریقا عضو اتحادیه هستند که از این تعداد، 53 کشور عضو اصلی و مراکش صرفا ناظر آن می‌باشد. اتحادیه در حال حاضر به یکی از بزرگ‌ترین سازمان‎های منطقه‎ای در جهان پس از اتحادیه اروپا، تبدیل گردیده است.

ظهور اندیشه پان‌افریکنیسم

در واپسین دهه‌های سده نوزدهم میلادی، اندیشه پان‌افریکنیسم (le panafricanisme) با ایجاد نهادهای سیاسی برای مبارزه با استثمار و بردگی سیاهان شکل گرفت و اولین تلاش‌ها در کنفرانس پان‌افریکانیسم لندن در سال 1900 میلادی و سپس در کنفرانس بین‌المللی سیاه در سال 1912 میلادی برای اتحاد سیاهان آمریکا و آفریقا شکل منسجم تری به خود گرفت.

همایش‌های پان‌افریکنیسم در حد فاصل سال‌های 1919 تا 1945 میلادی در تثبیت و رشد نهضت آزادسازی سیاهان از استثمار و استعمار نقش به سزایی داشتند. هر چند در فاصله نشست باندونگ (Bandung) واقع در جمهوری اندونزی (la république d'Indonésie) در 1955 میلادی تا نشست لاگوس (Lagos) در نیجریه (Nigeria) در 1962 میلادی هیچ همایشی برگزار نشد ولی گروه‌های مهمی همچون گروه برازاویل (le groupe de Brazzaville) متشکل از دوازده کشور زیر صحرا در سال 1960 میلادی، گروه کازابلانکا (le groupe de Casablanca) مرکب از سه کشور از شمال آفریقا و سه کشور زیر صحرا در سال 1961 میلادی و گروه مونرویا (le groupe de Monrovia) مرکب از گروه برازاویل و لیبی در سال 1961 میلادی شکل گرفتند که همگی کم و بیش در استحکام اندیشه پان‌افریکانیسم و پایه‌های آن نقش مهمی ایفا کردند.

هرچند مواضع تند گروه کازابلانکا و میانه‌روی گروه مونرویا موجب اختلافاتی شد، در نهایت با اتحاد این دو گروه زمینه‌ تأسیس سازمان وحدت آفریقا فراهم آمد.

تشکیل سازمان وحدت آفریقا

در ماه مه 1963 میلادی، سران کشورهای آفریقایی به دعوت رهبرانی چون: قوام نکرومه(Kwame Nkrumah)، هایله سلاسیه (Hailé Sélassié)، احمد سکو توره (Ahmed Sékou Touré)، جمال عبدالناصر (Gamal Abdel Nasser) در آدیس آبابا (Addis-Abeba) پایتخت جمهوری دموکراتیک فدرال اتیوپی (la république fédérale démocratique d’Éthiopie) گرد یکدیگر آمدند و سازمان وحدت آفریقا را با عضویت 32 کشور تشکیل دادند. سند تأسیس سازمان را سی تن از سران یا نمایندگان تام‌الاختیار آنان بر پایه تفکر پان‌افریکنیسم امضاء کردند.

تأسیس سازمان وحدت آفریقا حذف جامعه مستقل انگلیسی‌ زبان (la communauté Indépendante anglophone) را به دنبال داشت اما جامعه مستقل فرانسه زبان (la communauté Indépendante francophone) همچنان به کار خود ادامه می‌داد و کشورهای فرانسه زبان ضمن گسترش این سازمان بین‌المللی، به عضویت سازمان وحدت آفریقا نیز در می‌آمدند.

سازمان وحدت آفریقا به مرور راه تکامل را پیش گرفت تا این که در سال 1994 میلادی با فروپاشی نظام نژادپرست آفریقای جنوبی (l'Afrique du Sud) و عضویتش در سازمان، هر پنجاه و چهار کشور آفریقایی به عضویت این سازمان درآمدند.

تحول سازمان وحدت آفریقا

سازمان وحدت آفریقا در ابتدای تأسیس، فعالیت‌های خود را بر اهداف سیاسی که در ماده دوم اساساسنامه آن ترسیم شده بود، متمرکز کرد و در این چهارچوب نقش عمده‌ای در استعمارزدایی از قاره آفریقا، حل و فصل مسالمت‌آمیز درگیری‌های مرزی کشورهای این قاره، دفاع از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای عضو و مبارزه با آپارتاید ایفا کرد.

سال‌های بعد سازمان وحدت آفریقا به موازات دستیابی به برخی اهداف سیاسی و گسترش تعداد اعضاء، اهداف خود را به عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی و علمی نیز گسترش داد.

اهداف اساسی سازمان وحدت آفریقا عبارت بود از حذف نشانه‌های استعمار و نژادپرستی، تقویت وحدت و همبستگی حکومت‌های آفریقایی و همکاری برای آسان کردن پیشرفت، دفاع از حاکمیت و یک‌پارچگی سرزمینی حکومت‌های عضو و آسان کردن همکاری بین‌المللی را در چهار چوب ملل متحد بود.

در واقع سازمان وحدت آفریقا حوزه مؤثری فراهم کرد که به تمام حکومت‌های عضو این امکان را می‌داد که مواضع هماهنگی درباره منافع مشترک مرتبط با آفریقا در فرصت‌های بین‌المللی اتخاذ کنند و به گونه مؤثر از منافع قاره دفاع کنند و قاره از رهگذر «کمیته هماهنگی سازمان وحدت آفریقا برای آزادسازی آفریقا»، یک صدا حرف می‌زد و اثر تعیین‌کننده می‌گذاشت و بدون نقص، یک اجماع بین‌المللی در مبازره برای آزادی و مبازره علیه نژادپرستی محقق می‌کرد.

برخی فعالیت‌های مهم سازمان وحدت آفریقا

ابتکارات و برنامه‌هایی ماهوی در برخی حوزه‌ها محقق شد. برخی از آنها عبارتند از:

1. طرح عملیاتی لاگو و قانون نهایی لاگو مصوب 1980 میلادی که برنامه‌­ها و راهبردهای معطوف به افزایش پیشرفت خودنگهبانی و همکاری میان کشورهای آفریقایی را تعریف می‌کند.
2. منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم مصوب 1981 میلادی در نایروبی پایتخت کنیا که به ایجاد کمیسیون حقوق بشر و مردم که در بانجول در کشور گامبیا و نیز اعلامیه و طرح عملیاتی خلیج بزرگ منجر شد. این اسناد را سازمان وحدت آفریقا برای افزایش حقوق بشر و مردم در قاره تصویب کرد.
3. برنامه ارتقاء اقتصاد در آفریقا مصوب 1985 میلادی که یک برنامه فوری معطوف به رویارویی با بحران دهه 80 میلادی در حوزه پیشرفت که به دنبال یک دوره خشک‌سالی و قحطی که بر قاره خسارت فراوانی زد و بدهی‌های خارجی آفریقا را سرسام‌آور کرد، مطرح شد.
4. اعلامیه سازمان وحدت آفریقا راجع به اوضاع سیاسی و اجتماعی- اقتصادی در آفریقا و تغییرات بنیادینی که در جهان ایجاد شد، مصوب 1990 میلادی که بر تأثیر قاطع آفریقا در به‌کارگرفتن ابتکار، تعیین سرنوشت خود و برداشتن چالش‌های برابر صلح، دموکراسی و امنیت تأکید می‌کرد.
5. منشور آفریقایی مشارکت مردم مصوب 1990 میلادی که بر تأثیر سازمان وحدت آفریقا در اجرای کامل قرار دادن شهروندان آفریقایی در قلب روند پیشرفت و اتخاذ تصمیمات گواهی می‌دهد.
6. معاهده موسس جامعه اقتصادی آفریقا مصوب 1991 میلادی معروف به معاهده ابوجا که معطوف به جایگزینی این جامعه در 6 مرحله پیش از انجام یک بازار مشترک آفریقایی می‌باشد.
7. سازوکار پیش‌گیری، اداره و تنظیم درگیری‌ها مصوب 1993 میلادی در جهت رهبری خود آفریقایی‌ها در یافتن راه‌حل درگیری‌ها و در ایجاد صلح، امنیت و ثبات در قاره.
8. برنامه عملیاتی قاهره مصوب 1995 که یک برنامه معطوف به ازسرگرفتن پیشرفت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آفریقا است.
9. موضع آفریقا راجع به بحران بدهی خارجی آفریقا مصوب 1997 که یک راهبرد معطوف به رویارویی با بحران بدهی‌های خارجی قاره بود.
10. تصمیم الجزایر راجع به تغییرات دولت بر خلاف قانون اساسی مصوب 1999 میلادی و اعلامیه لومه راجع به چهارچوب واکنش به تغییرات خلاف قانون اساسی دولت مصوب 2000 میلادی.
11. اعلامیه راجع به کنفرانس امنیت، ثبات، پیشرفت و همکاری در آفریقا که اصول بنیادین گسترش دموکراسی و حکمرانی خوب در قاره را مستقر می­‌کند.
12. علاوه بر آن قاره آفریقا چند ابتکار گروهی تحت هدایت سازمان وحدت آفریقا در حوزه حمایت از محیط زیست، مبارزه علیه تروریسم بین­المللی، بیماری‌های # همه‌گیر نظیر ایدز، مالاریا و سل، اداره مسائل بشری در مواردی نظیر افزایش پناهندگی و اشخاص بیخانمان، مین‌های زمینی، سلاح‌های سبک و کالبیر کم و نظایر آن گرفته است.

اشکالات ساختاری در سازمان وحدت آفریقا و تشکیل سازمان جدید

در ابتدای قرن اخیر میلادی سازمان وحدت آفریقا با عناوینی نظیر عدم تحرک و پویایی کافی در عرصه بین‌المللی و قاره‌ای مورد انتقاد شدید قرار گرفت. در پرتو تحولات نظام بین الملل پس از جنگ سرد، کشورهای عضو سازمان برای آن که بتوانند نقش و جایگاه این قاره را در مناسبات نظام بین‌الملل در قرن بیست و یکم میلادی گسترش دهند، تلاش‌هایی را برای تأسیس اتحادیه آفریقا از دهه 90 آغاز کردند.

در ابتدا به پیشنهاد معمر قذافی (Mouammar Kadhafi) طرح تأسیس ایالات متحده آفریقایی(les Etats-unis de l'africaine) را که از ساختار اتحادیه اروپا الگو گرفته بود، ارائه کرد که در خلال بررسی در نشست‌های بعدی کنار گذاشته و بررسی طرح اتحادیه آفریقا در دستور قرار گرفت.

تشکیل اتحادیه آفریقا

سران سازمان وحدت آفریقا در نشستی فوق‌العاده در 9 سپتامبر 1999 میلادی در شهر سیرت (Syrte) واقع در جماهیر بزرگ عربی سوسیالیست خلق لیبی (la Grande Jamahiriya Arabe Libyenne Populaire et Socialiste) با انتشار بیانیه‌ای موسوم به بیانیه سیرت(la déclaration de Syrte) تصمیم به تأسیس اتحادیه آفریقا گرفتند. در این اعلامیه بر خواست کشورهای آفریقایی بر ایجاد اتحادیه آفریقا با هدف تند کردن روند یک‌پارچه‌سازی قاره در جهت پیدایش این امکان که قاره آفریقا بتواند نقشی مهم در اقتصاد جهانی ایفاء و از این رهگذر برای حل مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی چند وجهی قاره آفریقا تلاش کنند، تأکید شده است.

در سال 2000 میلادی در نشست وزرای خارجه کشورهای آفریقایی در ابوجا (Abuja) پایتخت جمهوری فدرال نیجریه (la république fédérale de Nigeria) تحت عنوان «کنفرانس امنیت، توسعه و هماهنگی برای آفریقا» شش مرحله برای تأسیس اتحادیه آفریقا پیش‎بینی گردید که مورد قبول وزیران خارجه کشورهای آفریقایی قرار گرفت.

این مراحل عبارتند از:

• مرحله اول: تقویت همگرایی منطقه‎ای موجود و تأسیس سازمان‎های منطقه‎ای جدید در مناطقی که نیازمند چنین همگرایی‎هایی است. (در مدت 5 سال)
• مرحله دوم: تثبیت تعرفه‎ها و سایر موانع تجارت منطقه‎ای و تقویت هماهنگی در میان بخش‎ها به ویژه در حوزه‎های بازرگانی، کشاورزی، مالیه، حمل و نقل، ارتباطات، صنعت، انرژی و همچنین هماهنگی فعالیت‎های سازمان‎های منطقه‎ای موجود (در مدت 8 سال)
• مرحله سوم: تاسیس یک منطقه آزاد تجاری و اتحادیه گمرکی در سطح هر یک از سازمان‎ها اقتصادی منطقه‎ای موجود (در مدت 10 سال)
• مرحله چهارم: هماهنگی و سازگاری تعرفه‎ها و نظام‎های بدون تعرفه در میان سازمان‎های اقتصادی منطقه‎ای موجود با نگرش به تأسیس یک اتحادیه گمرکی قاره‎ای (به مدت 3 سال)
• مرحله پنجم: تأسیس بازار مشترک آفریقا و پذیرش سیاست‎های مشترک در زمینه بازار (به مدت 4 سال)
• مرحله ششم: یک‌پارچگی در عرصه تمامی بخش‎ها و تأسیس بانک مرکزی آفریقا، پول واحد آفریقایی و تنظیم اتحادیه مالی و اقتصادی آفریقا و نیز ایجاد نخستین پارلمان آفریقایی (به مدت 5 سال).

در همین سال سران آفریقا در شهر لومه (Lomé) یایتخت جمهوری توگو (la république Togo)، اساسنامه اتحادیه آفریقا (l'acte constitutife de l'union africaine) را تصویب کردند.

در جولای 2001 میلادی سران آفریقا در سی و هفتمین نشست سازمان وحدت آفریقا در لوزاکا (Lusaka) یایتخت جمهوری زامبیا (la république de Zambie)، طرح جدیدی برای اجرایی کردن اتحادیه آفریقا ارائه کردند و پایان حیات سیاسی سازمان وحدت آفریقا اعلام شد. در این طرح پیش‌بینی شد که شورای صلح و امنیت به عنوان یکی از ارکان اتحادیه در آینده ایجاد شود. در نشست سران آفریقا سال 2002 میلادی در شهر دوربان (Durban) واقع در آفریقای جنوبی، اتحادیه آفریقا آغاز به کار کرد. اتحادیه آفریقا به دنبال صلح، امنیت و توسعه پایدار برای قاره آفریقا برآمد و در این راستا توسعه کشورهای عضو، ریشه کنی فقر در آنها و اتصال اقتصاد آنها به اقتصاد جهانی را مدنظر دارد.

ارکان اتحادیه

ارکان اتحادیه آفریقا شامل:

1. اجلاس سران دولت‌ها و حکومت‌های عضو،
2. شورای وزیران،
3. کمیسیون آفریقا،
4. کمیته دائم نمایندگان،
5. شورای صلح و امنیت،
6. پارلمان پان آفریقایی،
7. شورای اقتصادی،
8. اجتماعی و فرهنگی،
9. دیوان دادگستری،
10. و تعدادی کمیته‌های فنی و تخصصی است و همچنین نهادهای مالی است.

اریتره، اتیوپی، آفریقای جنوبی، الجزایر، آنگولا، اوگاندا، بنین، بوتسوانا، بورکینافاسو، بروندی، تانزانیا، تونس، توگو، جمهوری دموکراتیک عربی صحرا، آفریقای مرکزی، جمهوری کنگو، جمهوری دموکراتیک کنگو، جمهوری موریس، جیبوتی، چاد، دماغه سبز، رواندا، زامبیا، زیمبابوه، ساحل عاج، سنگال، سیرالئون، سیشل، سومالی، سودان، سوازیلند، سائوتومه و پرینسیپ، غنا، کامرون، کنیا، کومور، گینه استوایی، گابن، گامبیا، گینه بیسائو، گینه، لسوتو، لیبریا، لیبی، ماداگاسکار، مالاوی، مصر، موریتانی، موزامبیک، نامیبیا، نیجریه، نیجر، سودان جنوبی.

تحولات اتحادیه آفریقا

در می 2003 میلادی اتحادیه یک نیروی نظامی متشکل از سربازان اتیوپی، موزامبیک و آفریقای جنوبی به کشور جنگ زده بروندی (Burundi) مشهور به کابوس آفریقا، اعزام کرد. در 2004 میلادی کنفرانس اتحادیه شورای صلح و امنیت را ایجاد کرد.

این رکن با هدف مداخله در درگیری­‌های مسلحانه داخلی هر یک کشورهای عضو و یا درگیری‌های مسلحانه میان کشورهای عضو تأسیس گردید تا از وخامت اوضاع پیش‌گیری و صلح را مجددا مستقر کند. در همین راستا امکان اعزام نیروی مسلح متشکل از کشورهای عضو به مناطقی که در آن نسل‌کشی یا جنایت علیه بشریت در حال وقوع است و نیز به عنوان نیروی ناظر صلح مهیا شد.

اتحادیه در سال‌های بعد به سودانو موریتانی نیز نیرو اعزام کرد. طبق برنامه قرار است تا سال 2010 میلادی نیروی واکنش سریع اتحادیه نیز شکل بگیرد.

در 18 مارس 2004 میلادی، اتحادیه پارلمان پان‌افریکن را در شهر میدرند (Midrand) واقع در آفریقای جنوبی مستقر کرد. این رکن مهمترین رکن اتحادیه است که درباره مسائل کلی آفریقا بحث و بررسی و به کنفرانس نظر مشورتی و یا نظارتی می‌دهد.

شورای اجرایی اتحادیه در سال 2007 میلادی تصمیم گرفت تا دیوان دادگستری(la cour justice) اتحادیه آفریقا را متشکل از 11 قاضی از ملیت‌های گوناگون در آروشا (Arusha) واقع در جمهوری متحده تانزانیا (la republique unie de Tanzanie) تأسیس کنند تا پس از تصویب اساس‌نامه آن تا پایان همان سال میلای به عنوان بازوی نظارتی اتحادیه (نظارت بر حسن اجرای قوانین) فعالیت کند.

اتحادیه به دنبال اعطای صلاحیت تقنینی به پارلمان، تأسیس دیوان حقوق بشر، بانک مرکزی آفریقا، صندوق پول آفریقا، بانک سرمایه‎گذاری آفریقا و جامعه اقتصادی مشترک آفریقا تا سال 2023 میلادی می‌باشد.

علاوه بر این برخی از سران آفریقا به دنبال آنند تا دولت آفریقا (l'Etat de l'Afrique) را ایجاد کنند تا از رهگذر آن به گونه بهتری مسائل خود را حل کنند.

این گروه معتقدند که علت اصلی دخالت بیگانگان در امور آفریقا نبود یک دولت واحد آفریقایی است و بنابراین برای خروج از این وضعیت بایستی آن را ایجاد کرد به وی‍ژه آن که دو بال آن یعنی پارلمان آفریقا و دادگاه آفریقا (دیوان دادگستری) ایجاد شده است و وقت آن فرا رسیده تا قوه مجریه آفریقا (دولت آفریقا) ایجاد شود تا موتور محرک آفریقا باشد.

چشم‌انداز و اهداف اتحادیه

چشم‌انداز اتحادیه عبارت است از:

1. اتحادیه آفریقا یک موسسه پایه‌ای است و اصل سازمان‌دهی قاره درزمینه تقویت یک‌پارچه‌سازی اجتماعی- اقتصادی که قاره را در جهت نیرومند کردن اتحادیه و همبستگی میان کشورها و مردم آفریقا، شتاب داده است.
2. اتحادیه آفریقا بر چشم‌انداز آفریقای واحد و نیرومند و بر ضرورت برپا کردن یاری میان دولت‌ها و تمام اقشار جامعه مدنی، به ویژه زنان، جوانان و بخش خصوصی به منظور نیرومند کردن هبستگی و پیوستگی میان مردم آفریقا، مبتنی است. سازمان‌دهی برای کار و فعالیت قاره‌ای اتحادیه آفریقا بر ایجاد صلح، امنیت و ثبات قاره به عنوان پیش‌نیاز اجرای برنامه‌هایش در حوزه پیشرفت و یک‌پارچه‌سازی، اثر اساسی می‌گذارد.

در چنین چشم‌اندازی اتحادیه به دنبال اهداف اتحادیه زیر است:

• الف- تحقق وحدت و همبستگی میان کشورهای آفریقایی و میان مردم آفریقا؛
• ب- دفاع از حاکمیت، یکپارچگی سرزمینی و استقلال اعضا؛
• پ- تند کردن روند یکپارچگی سیاسی و اجتماعی- اقتصادی قاره آفریقا؛
• ت- گسترش و حمایت از مواضع مشترک آفریقایی درباره منافع قاره و مردمش
• ث- آسان کردن همکاری‌های بین‌المللی مبتنی بر منشور ملل متحد (la Charte des Nations Unies) و اعلامیه جهانی حقوق بشر (la Déclaration universelle des droits de l’homme)؛
• ج- گسترش صلح، امنیت و ثبات در قاره آفریقا چ- گسترش اصول و نهادهای دموکراتیک، مشارکت مردمی و حکمرانی خوب(la bonne gouvernance)؛
• ح- گسترش و حمایت از حقوق بشر و مردم مبتنی بر منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم (la Charte africaine des droits de l’homme et des peoples) و دیگر اسناد مناسب مرتبط به حقوق بشر؛
• خ- ایجاد شرایط مناسب که به قاره اجازه می‌دهد نقش قلب اقتصاد جهانی و مبادلات بین‌المللی را بازی کند؛
• د- ایجاد پیشرفت مستمر برنامه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نیز یک پارچگی اقتصاد آفریقا؛
• ذ- افزایش همکاری و پیشرفت در تمامی حوزه‌های فعالیت بشری به منظور افزایش سطح زندگی مردم آفریقا؛
• ر- هماهنگ و متوازن کردن سیاست‌ها میان جامعه منطقه‌ای اقتصادی حاضر و آتی به منظور تحقق تدریجی اهداف اتحادیه؛
• ز- تند کردن پیشرفت قاره از رهگذر افزایش پژوهش در تمام حوزه‌ها به ویژه در علوم تجربی و فناوری؛
• س- همکاری کردن با شرکای بین‌المللی مناسب به منظور ریشه کنی بیماری‌های قابل پیشگیری و افزایش سلامتی در قاره. یکپارچگی، اتحادیه آفریقا (AFRICAN UNION) از جمله واژه‌های جدیدی است که از اوایل قرن بیست و یکم وارد ادبیات مناسبات سیاسی جهان شده است.