آیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
''' | '''آیه''' در اصطلاح به جملههای [[قرآن]] با فاصلههای مشخص گفته می‌شود که در کنار هم یک [[سوره]] را تشکیل می‌دهند و اکنون با شماره علامتگذاری می‌شود. | ||
=کاربردهای لفظ آیه= | == کاربردهای لفظ آیه == | ||
آیه در دو معنا به کار رفته است: | آیه در دو معنا به کار رفته است: | ||
۱. | ۱. فرازهای قرآن که با نشانه‌های خاصی از هم تفکیک شده است. از آیه به این معنا در باب‌های طهارت و صلات سخن گفته شده است. | ||
۲. رخداد طبیعی غیر عادی اعم از آسمانی و زمینی (نشان). از آیه به این معنا در باب صلات سخن رفته است. | ۲. رخداد طبیعی غیر عادی اعم از آسمانی و زمینی (نشان). از آیه به این معنا در باب صلات سخن رفته است. | ||
=ریشه= | == ریشه == | ||
آیه از واژه‌های بسیار کهن سامی است. در فنیقی، AT در آرامی کتاب مقدس AT (سفر دانیال، ۳:۳۳)، آرامی، ATA عبری، OT سریانی ATA و جمع آن، OTOT و حتی در مندایی OTA آمده است. | آیه از واژه‌های بسیار کهن سامی است. در فنیقی، AT در آرامی [[کتاب مقدس|کتاب مقدس]] AT (سفر دانیال، ۳:۳۳)، آرامی، ATA عبری، OT سریانی ATA و جمع آن، OTOT و حتی در مندایی OTA آمده است. | ||
=ورود به زبان عربی= | == ورود به زبان عربی == | ||
تحول معنایی کلمه، همان است که در عربی ملاحظه می‌شود: نخست بر نشانه‌های مادی و ملموس اطلاق شد و سپس بر پدیده‌های طبیعی و آثاری که بر قدرت الهی دلالت دارد. همه این معانی بارها در عهد عتیق به کار رفته است. | تحول معنایی کلمه، همان است که در [[زبان عربی|عربی]] ملاحظه می‌شود: نخست بر نشانه‌های مادی و ملموس اطلاق شد و سپس بر پدیده‌های طبیعی و آثاری که بر قدرت الهی دلالت دارد. همه این معانی بارها در عهد عتیق به کار رفته است. | ||
=== واژه کهن سامی === | |||
جفری می‌کوشد ثابت کند که این کلمه از طریق مسیحیان سریانی به عربی راه یافته است: بلاشر می‌پندارد که اعراب، واژه را از عبری وام گرفته‌اند نه از سریانی. | جفری می‌کوشد ثابت کند که این کلمه از طریق مسیحیان سریانی به عربی راه یافته است: بلاشر می‌پندارد که اعراب، واژه را از عبری وام گرفته‌اند نه از سریانی. | ||
احتمالاً شباهت معانی گوناگون کلمه در عربی و آن دو زبان دیگر، محققان را به چنین نتیجه‌ای کشانده است، اما بعید نیست که این لفظ، از واژگان مشترک و کهن سامی برخاسته و بدون رابطه‌ای مستقیم با عبری و سریانی، در لهجه‌های کهن جزیرة العرب به کار رفته باشد. | احتمالاً شباهت معانی گوناگون کلمه در عربی و آن دو زبان دیگر، محققان را به چنین نتیجه‌ای کشانده است، اما بعید نیست که این لفظ، از واژگان مشترک و کهن سامی برخاسته و بدون رابطه‌ای مستقیم با عبری و سریانی، در لهجه‌های کهن جزیرة العرب به کار رفته باشد. | ||
علت این گمان آن است که اولاً تحول حرف ث (در لفظ عبری) به یاء (در لفظ عربی) - | علت این گمان آن است که اولاً تحول حرف ث (در لفظ عبری) به یاء (در لفظ عربی) - اگر‌چه عموماً بعید نیست - نمی‌تواند ناگهانی و بدون مقدمه صورت گرفته باشد، و ما را از چنین تحولی آگاهی نیست. | ||
=== سنت‌های ادبی عرب === | |||
از سوی دیگر معنای اصلی کلمات عربی، به کهن‌ترین جوانب زندگی بدوی و اصیل‌ترین سنت‌های ادبی عرب تعلق دارد: | از سوی دیگر معنای اصلی کلمات عربی، به کهن‌ترین جوانب زندگی بدوی و اصیل‌ترین سنت‌های ادبی عرب تعلق دارد: | ||
=== نشانه‌های منزلگه=== | ==== نشانه‌های منزلگه ==== | ||
نشانه‌هایی را که از منزل‌گاه قبیله در بیابان به جای مانده، آیه می‌خوانند، و می‌دانیم که وصف منزلگه قبیله معشوق، مشهورترین مضمون در «نسیب» قصاید جاهلی است، و میان این معنی و معانی دینی هم که پژوهش‌گران ذکر کرده‌اند تشابهی نیست. | نشانه‌هایی را که از منزل‌گاه قبیله در بیابان به جای مانده، آیه می‌خوانند، و می‌دانیم که وصف منزلگه قبیله معشوق، مشهورترین مضمون در «نسیب» قصاید جاهلی است، و میان این معنی و معانی دینی هم که پژوهش‌گران ذکر کرده‌اند تشابهی نیست. | ||
در این مورد، تنها چنین می‌توان پنداشت که در زمان‌های متأخرتر، به تقلید از مسیحیان و یهودیان جزیرة العرب، معانی ثانوی تازه‌ای بر دوش کلمه بار شده است، متأسفانه لغت نویسان، همه به شواهدی که تا قرن ۴ق/۱۰م در معجم ابن فارس گرد آمده است بسنده کرده‌اند و طی هزار سال بعد، شاهد جدیدی بر | در این مورد، تنها چنین می‌توان پنداشت که در زمان‌های متأخرتر، به تقلید از مسیحیان و یهودیان جزیرة العرب، معانی ثانوی تازه‌ای بر دوش کلمه بار شده است، متأسفانه لغت نویسان، همه به شواهدی که تا قرن ۴ق/۱۰م در معجم ابن فارس گرد آمده است بسنده کرده‌اند و طی هزار سال بعد، شاهد جدیدی بر آنها نیفروده‌اند (مجموعاً ۴ بیت برای لفظ آیه و ۷ بیت برای مشتقات فعلی آن. برخی از این ابیات نیز متعلق به بعد از اسلام است). | ||
اما پیداست که استعمال کلمه در عصر جاهلی رایج‌تر از آن بوده که کتاب‌های لغت نشان می‌دهند؛ شواهد تازه‌ای که می‌شناسیم عبارتند از عدی بن زید. | اما پیداست که استعمال کلمه در عصر جاهلی رایج‌تر از آن بوده که کتاب‌های لغت نشان می‌دهند؛ شواهد تازه‌ای که می‌شناسیم عبارتند از عدی بن زید. <ref>لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۴۴۴، بیروت، دارالمشرق.</ref> عبید، <ref>لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۶۱۲، بیروت، دارالمشرق.</ref> امرؤالقیس، <ref>لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۶۶، بیروت، دارالمشرق.</ref> حارث بن حلزة، <ref>دوبار، لویس شیخو، ج۱، ص۴۱۹، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، بیروت، دارالمشرق.</ref> نابغه، <ref>النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۷۹، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.</ref><ref>النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص۱۲۷، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.</ref> عروة بن الورد. <ref>عروة بن الورد، دیوان، ج۱، ص ۱۷، بیروت، ۱۹۸۰م.</ref> | ||
معنای کلمه آیه در شعر همه این شاعران به جز عروه، همان «نشان منزلگه یار» یعنی معنای اصیل کلمه است. | معنای کلمه آیه در شعر همه این شاعران به جز عروه، همان «نشان منزلگه یار» یعنی معنای اصیل کلمه است. | ||
شواهد، به ترتیب نام‌های فوق، عبارتند از ماتَبِیْن‌ُ الَعْین‌ُ مِن‌ْ آیاتِها غَیْرَ؛ یُعْفّی‌ِ آیَةُ مَرُّالسنین؛ عَفَت‌ْ آیاتُه‌ْ؛ آیاته‌ُ کَمَهارِق الفُرْس‌ِ؛ آیةِ الدَعْس‌ِ؛ تَوَهَّمْت‌ُ آیات؛ نیز شاهد جوهری و ابن منظور؛ لم یُبْق هذا الدَّهْرُ من آیائه. | شواهد، به ترتیب نام‌های فوق، عبارتند از ماتَبِیْن‌ُ الَعْین‌ُ مِن‌ْ آیاتِها غَیْرَ؛ یُعْفّی‌ِ آیَةُ مَرُّالسنین؛ عَفَت‌ْ آیاتُه‌ْ؛ آیاته‌ُ کَمَهارِق الفُرْس‌ِ؛ آیةِ الدَعْس‌ِ؛ تَوَهَّمْت‌ُ آیات؛ نیز شاهد جوهری و ابن منظور؛ لم یُبْق هذا الدَّهْرُ من آیائه. | ||
در همه این شواهد آیه، آیات، آیاء به معنی آثار منزل‌گاهی است که زمان اندک اندک آن را نابود می‌کند. | در همه این شواهد آیه، آیات، آیاء به معنی آثار منزل‌گاهی است که زمان اندک اندک آن را نابود می‌کند. | ||
متأسفانه هیچ شاهدی برای این کلمه، در معنای نشان سر راه که در عبری موجود است، یافت نشد و کتاب‌های لغت نیز تنها به ذکر این معنی بسنده کرده و شاهدی نیاورده‌اند. از این رو بعید نیست که لغت نویسان این معنی را به قرینه دریافته باشند، نه در استعمال عرب. | متأسفانه هیچ شاهدی برای این کلمه، در معنای نشان سر راه که در عبری موجود است، یافت نشد و کتاب‌های لغت نیز تنها به ذکر این معنی بسنده کرده و شاهدی نیاورده‌اند. از این رو بعید نیست که لغت نویسان این معنی را به قرینه دریافته باشند، نه در استعمال عرب. | ||
در این زمان آیه احتمالاً به معنی عَلَم و رایت نیز به کار می‌رفته است، شاهد ابن منظور: خرجنا من النَقْبین... بآیاتنا و همین ترکیب در شعر بُرج بن مُسْهِر | در این زمان آیه احتمالاً به معنی عَلَم و رایت نیز به کار می‌رفته است، شاهد ابن منظور: خرجنا من النَقْبین... بآیاتنا و همین ترکیب در شعر بُرج بن مُسْهِر <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای.</ref><ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای.</ref> شاید به عَلَم‌ها و رایت‌هایی اشاره دارد که مردان قبیله با خود به جنگ می‌برده‌اند، اما همه لغت شناسان به تقلید از خلیل بن احمد، آیات را در شعر ابن مسهر، به «جماعت» مردم تفسیر کرده‌اند. | ||
شاید در پرتو همین تفسیر، بعدها این کلمه به مجموعه‌ای از کلمات و حروف نیز اطلاق شده است. | شاید در پرتو همین تفسیر، بعدها این کلمه به مجموعه‌ای از کلمات و حروف نیز اطلاق شده است. | ||
=== نشانه امر غیرعادی=== | ==== نشانه امر غیرعادی ==== | ||
دومین معنای آیه که «نشان یک امر غیر مادی» است نیز در شعر جاهلی به کار رفته است. | دومین معنای آیه که «نشان یک امر غیر مادی» است نیز در شعر جاهلی به کار رفته است. | ||
عبید: آیةُ الاعراض‌ِ، و یا به صورت اضافه به فعل: بآیة تقدِمون‌َ، و یا در شعر عمرو بن صعق: بآیةِ ماتُحِبُون (رجوع کنید به شاهدهای ابن منظور | عبید: آیةُ الاعراض‌ِ، و یا به صورت اضافه به فعل: بآیة تقدِمون‌َ، و یا در شعر عمرو بن صعق: بآیةِ ماتُحِبُون (رجوع کنید به شاهدهای ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref>) | ||
= | ==== نشان خشم ==== | ||
گویی این معنای اخیر است که پس از تحول، در معنی تازه‌تری که همانا نشان خشم و تهدید و انذار است، به کار گرفته شده: نابغة: مَن‌ْ مُبْلِغ‌ٌ عَمرو بن هند½ آیه، <ref>النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۱۲۷، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.</ref> عروه: أبلِغ‌ْ بِآیِة ما. <ref>عروة بن الورد، دیوان، ج۱، ص ۱۷، بیروت، ۱۹۸۰م.</ref> | |||
لفظ آیه که معنای جاهلی آن تقریباً به همین ۳ مفهوم منحصر است، همین که وارد قرآن می‌شود، ده‌ها معنی تازه می‌یابد که مفسران به آنها اشاره کرده‌اند. | |||
== لغت شناسی == | |||
=== اشتقاق === | |||
چنان‌که ملاحظه می‌شود، آیه از یک همزه آغازی (حمله صوتی)، یک مصوت طویل و یک نیم مصوت ترکیب یافته است که در زبان عربی بسیار نادر است. | چنان‌که ملاحظه می‌شود، آیه از یک همزه آغازی (حمله صوتی)، یک مصوت طویل و یک نیم مصوت ترکیب یافته است که در زبان عربی بسیار نادر است. | ||
همین امر لغت شناسان را که پیوسته در صدد یافتن اشتقاق کلمه از یک فعل ثلاثیند، به راه‌های گوناگون و بی سرانجام کشانده است: ایشان نخست می‌بایست ۳ حرف اصلی کلمه را می‌یافتند و برای این کار، اجباراً ۲ راه موجود است: ۱. همزه + نیم مصوت + نیم مصوت؛ ۲. همزه + همزه+ نیم مصوت. حال بر حسب این‌که نیم مصوت‌ها واو باشند یا یاء)، Y) چند شکل تازه به وجود می‌آید: أی ی، | همین امر لغت شناسان را که پیوسته در صدد یافتن اشتقاق کلمه از یک فعل ثلاثیند، به راه‌های گوناگون و بی سرانجام کشانده است: ایشان نخست می‌بایست ۳ حرف اصلی کلمه را می‌یافتند و برای این کار، اجباراً ۲ راه موجود است: ۱. همزه + نیم مصوت + نیم مصوت؛ ۲. همزه + همزه+ نیم مصوت. حال بر حسب این‌که نیم مصوت‌ها واو باشند یا یاء)، Y) چند شکل تازه به وجود می‌آید: أی ی، <ref>خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۸، ص۴۴۱، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق. </ref><ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref><ref>حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.</ref><ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> أوی (نظر سیبویه که مورد تأیید ابن فارس، <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref> جوهری، <ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.</ref> راغب، <ref>حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.</ref> فیروزآبادی <ref>محمد فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل ای ا.</ref> و ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> است)، أ اُ ی، (مورد توجه ابن فارس <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref>) و أی (ابن دُرید <ref>ابن درید، جمهرة اللغة، ج۱، ص۱۹۲.</ref> آیه را ذیل این ریشه آورده و به اصل دیگری اشاره نکرده است). | ||
=ریشه= | == ریشه == | ||
آیا هم وزن فَعْلَة (أیَیَة یا أویَة) است که پس از ادغام نیم مصوت اول در همزه آغازی، آیه شده، | آیا هم وزن فَعْلَة (أیَیَة یا أویَة) است که پس از ادغام نیم مصوت اول در همزه آغازی، آیه شده، <ref>خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۸، ص۴۴۱، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.</ref><ref>زبیدی، تاج العروس، ذیل ای ی ة.</ref> یا به قول فراء <ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.</ref> و کسایی، <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> فاعِلَة (ءاییة) است که یای دوم آن از باب تخفیف حذف شده، و یا فَعْلَه (أَیَیة = أَیَة). <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> پس از آن هر یک از دانشمندان، برای تأیید نظر خود، شکل‌های مُصَغَر و جمع و صفت نسبی کلمه را ذکر می‌کنند. | ||
در این میان حتی به شکل غریب اُوَوی‌َ اشاره شده که گویا وجود خارجی هم نداشته است، اما جوهری | در این میان حتی به شکل غریب اُوَوی‌َ اشاره شده که گویا وجود خارجی هم نداشته است، اما جوهری <ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.</ref> آن را به سیبویه نسبت داده و سپس ابن بَرّی بر او خرده می‌گیرد و می‌گوید: سیبویه چنین چیزی ندارد و این وجه از ساخته‌های جوهری است. <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> | ||
=== ریشه فعلی === | |||
علاوه بر این لازم است ریشه فعلی کلمه نیز بررسی شود، از این رو چندین فعل و چندین شاهد شعری در کتاب‌های لغت آمده است که معنای آنها از معنای آیه = علامت، به دور نیست: تَأیَّا (با حرف اضافه ب): در جایی ماندن، آهنگ چیزی کردن؛ تَأَیَّافی: در کاری نگریستن. <ref>ابن درید، جمهرة اللغة، ج۱، ص۱۹۲.</ref> | |||
علاوه بر این لازم است ریشه فعلی کلمه نیز بررسی شود، از این رو چندین فعل و چندین شاهد شعری در کتاب‌های لغت آمده است که معنای | همین باب و همین معنی را ابن فارس <ref>احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.</ref> نیز آورده است، اما معنی «انتظار چیزی داشتن» را بر آن افزوده و شاهدی از لبید در تأیید آن آورده است. | ||
همین باب و همین معنی را ابن فارس | |||
علاوه بر این، وی باب تفاعل را از همین فعل ذکر کرده می‌گوید: تآیَیْت‌ُ، یعنی آهنگ کسی یا چیزی کردن. وی شاهدی بی نام نیز در تأیید کلام خود آورده است. | علاوه بر این، وی باب تفاعل را از همین فعل ذکر کرده می‌گوید: تآیَیْت‌ُ، یعنی آهنگ کسی یا چیزی کردن. وی شاهدی بی نام نیز در تأیید کلام خود آورده است. | ||
فعل ثلاثی مجرد آن، یعنی أَیَّا به معنی نشان گذاردن که ابن منظور | فعل ثلاثی مجرد آن، یعنی أَیَّا به معنی نشان گذاردن که ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> (بدون شاهد) آورده، ظاهراً در آثار کهن‌تر و از جمله در شعر جاهلی موجود نیست. | ||
اگر آیه - چنان‌که گذشت - به معنای نشان سر راه نیامده باشد، دیگر دلیلی ندارد که فعلی به معنای نشان گذاردن از آن اخذ شده باشد. | اگر آیه - چنان‌که گذشت - به معنای نشان سر راه نیامده باشد، دیگر دلیلی ندارد که فعلی به معنای نشان گذاردن از آن اخذ شده باشد. | ||
=== جمع === | |||
در جمع کلمه، علاوه بر آی و آیات، شکل آیاء نیز یک بار در شعر آمده <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref><ref>اسماعیل جوهری، صحاح اللغة،، ذیل ای ی.</ref> که برخی جمع الجمع پنداشته به شاذ بودن آن اشاره کرده‌اند. | |||
مجموعه مباحث دانشمندان لغت شناس، نخست در ابن منظور <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref> و سپس در زبیدی <ref>زبیدی، تاج العروس، ذیل ای ی.</ref> و از آن پس در همه قاموس‌های بزرگ جمع آوری شده است. لِیْن نیز همه این اقوال را جمع و ترجمه کرده ذیل آیه آورده است. | |||
== معانی قرآنی == | |||
واژه آیه به صورت مفرد و تثنیه (آیتین) و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است. <ref>محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۸، قاهره، ۱۳۶۴ق.</ref> | |||
=معانی قرآنی= | |||
واژه آیه به صورت مفرد و تثنیه (آیتین) و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است. | |||
معنی اصلی آن در این‌جا نیز نشان و علامت است. | معنی اصلی آن در این‌جا نیز نشان و علامت است. | ||
=== پدیده‌های عالم === | |||
در اصطلاح قرآن، پدیده‌های عالم «آیه» خوانده شده‌اند، زیرا همگی نشان و دلیل بر عظمت و قدرت و علم خدایند. | در اصطلاح قرآن، پدیده‌های عالم «آیه» خوانده شده‌اند، زیرا همگی نشان و دلیل بر عظمت و قدرت و علم خدایند. | ||
=== معجزات === | |||
معجزات پیامبران قبلی و پیامبر اسلام (ص) نیز آیه خوانده شده است، از آن رو که نشان راست‌گویی و صدق رسالت آنان است؛ برای مثال: رستاخیز نزدیک شد و ماه بشکافت. و اگر آیتی ببینند، روی برگردانند و گویند جادویی پیوسته است. <ref>قمر/سوره۵۴، آیه۱-۲. </ref> | |||
چنان‌که در مورد معجزه معروف موسی (علیه‌السلام) ید بیضاء می‌خوانیم: «و اضمم یدک الی جناحک تخرج بیضاء من غیر سوء آیة اخری»؛ دستت را در گریبان تا زیر بغل فرو بر، به هنگامی که خارج می‌شود سفیدی و درخشندگی بی‌عیب و نقصی دارد و این معجزه دیگر است.<ref>طه/سوره۲۰، آیه۲۲. </ref> | |||
=== دلیل خداشناسی و معاد === | |||
به معنی دلیل و نشانه خداشناسی و یا معاد نیز آمده است، چنان‌که می‌خوانیم: «و جعلنا اللیل و النهار آیتین»؛ ما شب و روز را دو دلیل (برای شناسایی خدا) قرار دادیم. <ref>اسراء/سوره۱۷، آیه۱۲. </ref> | |||
و در مورد استدلال برای معاد می‌فرماید: «و من آیاته انک تری الارض خاشعة فاذا انزلنا علیها الماء اهتزت و ربت ان الذی احیاها لمحیی الموتی انه علی کل شی ء قدیر»؛ از نشانه‌های او این است که زمین را پژمرده و خاموش می‌بینی؛ اما هنگامی که آب (باران) بر آن فرو می‌ریزیم به جنبش می‌آید و گیاهان آن می‌روید، همان کسی که زمین را زنده کرد مردگان را نیز زنده می‌کند، او بر همه چیز قادر است. <ref>فصلت/سوره۴۱، آیه۳۹. </ref> | |||
=== اشیاء چشم‌گیر === | |||
به معنی اشیاء چشم‌گیر مانند بناهای مرتفع و عالی، نیز آمده است، چنان‌که می‌خوانیم: «اتبنون بکل ریع آیة تعبثون»؛ آیا در هر مکان مرتفعی بنائی می‌سازید و در آن سرگرم می‌شوید؟ <ref>شعراء/سوره۲۶، آیه۱۲۸. </ref> | |||
=== معانی تبعی === | |||
و در | معانی تبعی و فرعی که در لابه‌لای تفاسیر به آنها اشاره شده است، عبارت است از حکمی از احکام <ref>بقره/سوره۲، آیه۱۸۷. </ref> و نیز: قصه، رسالت، شخص، کالبد، جماعت، سخن سودمند. <ref>ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.</ref><ref>حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.</ref><ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن المجید، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۴، تهران، ۱۳۶۰ش.</ref> | ||
== اسامی آیات خاص == | |||
=اسامی آیات خاص= | |||
برخی آیات با نام خاصّی خوانده می‌شوند مانند آیة الکرسی، آیۀ سخره و آیۀ نبأ. گاه نیز بر مجموع آیات مرتبط با یکدیگر نام خاصّی اطلاق شده است مانند آیات سجده و آیات الاحکام. | برخی آیات با نام خاصّی خوانده می‌شوند مانند آیة الکرسی، آیۀ سخره و آیۀ نبأ. گاه نیز بر مجموع آیات مرتبط با یکدیگر نام خاصّی اطلاق شده است مانند آیات سجده و آیات الاحکام. | ||
بسمله: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ در آغاز هر سوره نزد فقهای امامیّه، آیه‌ای مستقل است. | بسمله: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ در آغاز هر سوره نزد فقهای امامیّه، آیه‌ای مستقل است. <ref>جواهر الکلام ج۳، ص۴۳. </ref><ref>جواهر الکلام ج۹، ص۲۹۶. </ref> | ||
== آیات قرآن == | |||
یکی از معانی اصطلاحی «آیه» (که آن هم ناشی از معنای نشان و علامت است) کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن است که سوره از آنها تشکیل می‌یابد و تعداد آنها در هر سوره‌ای معین و توقیفی است. | |||
هر کدام از این بخش‌ها یک علامت است که همانند علائم طبیعی به خدای سبحان و یا بخشی از معارف اعتقادی، احکام عملی، و یا اصول اخلاقی که منظور خداوند است دلالت می‌کند. <ref>محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج۱۸، ص۱۵۹، بیروت، ۱۳۹۳ق.</ref> | |||
=== تعریف === | |||
فرازهای قرآن که با نشانه‌های خاصی از هم تفکیک شده، آیه نام دارد؛ چنان‌که در خود قرآن می‌خوانیم: «تلک آیات الله نتلوها علیک بالحق». <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۵۲. </ref> | |||
=== تعداد === | |||
تعداد آیات قرآن از مسائل مورد اختلاف میان قراء صدر اسلام بوده است. قراءِ مدینه دو رقم ۶ هزار و ۲۱۴، ۶ را به دست داده‌اند، قراء مکه شمار آیات را ۲۱۹، ۶، قراء شام ۲۲۵، ۶ و قراء بصره ۲۰۴، ۶ و قراء کوفه ۲۳۶، ۶ گفته‌اند. <ref>سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.</ref><ref>فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۱، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.</ref> | |||
=== اقسام === | |||
در این‌جا چند مطلب دیگر درباره آیات قرآن مجید مطرح است که ذیلاً بررسی می‌شود: | در این‌جا چند مطلب دیگر درباره آیات قرآن مجید مطرح است که ذیلاً بررسی می‌شود: | ||
۱. بلندترین و کوتاه‌ترین آیه: بلندترین آیه قرآن کریم «آیه دَین» است. | ۱. بلندترین و کوتاه‌ترین آیه: بلندترین آیه قرآن کریم «آیه دَین» است. <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۸۲. </ref> | ||
کوتاه‌ترین آیه را می‌توان «مدهامَتان» | کوتاه‌ترین آیه را می‌توان «مدهامَتان» <ref>رحمن/سوره۵۵، آیه۶۴. </ref> شمرد یا آیاتی مانند «والضحی»، و «والفجر» یا فواتح سوره‌ها بدان‌گونه که یاد شد. | ||
۲. اولین و آخرین آیات: صحیح‌ترین و رایج‌ترین اقوال این است که اولین آیات فرود آمده بر پیامبر گرامی (ص) ۵ آیه نخست سوره ۹۶ (علق) است. | ۲. اولین و آخرین آیات: صحیح‌ترین و رایج‌ترین اقوال این است که اولین آیات فرود آمده بر پیامبر گرامی (ص) ۵ آیه نخست سوره ۹۶ (علق) است. <ref>محمد فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیات علق، بیروت، داراحیاء التراث العربی، جم. </ref><ref>فضل طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیات علق، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم. </ref><ref>محمدحسین طباطبائی، المیزان، ذیل آیات علق، بیروت، ۱۳۹۳ق. </ref><ref>محمود آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات علق، قاهره، ادارةالطباعة المنیریة، جم.</ref> ولی درباره آخرین آیه یا آیات، اختلاف نظر بسیار است. | ||
۳. آیات صاحب عنوان: شمار بسیاری از آیات قرآن در سوره‌های گوناگون دارای نام‌های ویژه گشته‌اند که درباره خواندن یا حفظ کردن یا نوشتن و با خود همراه داشتن برخی از | ۳. آیات صاحب عنوان: شمار بسیاری از آیات قرآن در سوره‌های گوناگون دارای نام‌های ویژه گشته‌اند که درباره خواندن یا حفظ کردن یا نوشتن و با خود همراه داشتن برخی از آنها احادیث یا اقوالی در میان مردم رایج است، برخی مستند و برخی غیر مستند. | ||
بعضی از آیات که نام ویژه دارند، بدین قرارند: آیة الکرسی، | بعضی از آیات که نام ویژه دارند، بدین قرارند: آیة الکرسی، <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۵۵-۲۵۷. </ref> آیة النور، <ref>نور/سوره۲۴، آیه۳۵. </ref> آیة الشهادة، <ref>آل عمران/سوره۳، آیه۱۸. </ref> آیة الافْک، <ref>نور/سوره۲۴، آیه۱۲. </ref> آیة الامانة، <ref>احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲. </ref> آیة الملک، <ref>آل عمران/سوره۳، آیه۲۶. </ref> آیة المباهلة، <ref>آل عمران/سوره۳، آیه۶۱. </ref> آیة التطهیر، <ref>احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳. </ref> آیة السیف <ref>توبه/سوره۹، آیه۵. </ref> و جز این‌ها. | ||
=روابط آیات قرآن با یکدیگر= | == روابط آیات قرآن با یکدیگر == | ||
مفسران و آگاهان از علوم قرآنی از دیرباز در پی کشف مناسبات و روابط آیات با یکدیگر برآمده‌اند، زیرا اکثریت نزدیک به همه آنان ترتیب آیات را در سوره‌ها توقیفی می‌دانند و می‌گویند این ترتیب عیناً به فرمان پیامبر گرامی (ص) صورت گرفته است، پس باید حکمتی در این ترتیب در کار باشد و سزاست که این حکمت کشف شود. | مفسران و آگاهان از علوم قرآنی از دیرباز در پی کشف مناسبات و روابط آیات با یکدیگر برآمده‌اند، زیرا اکثریت نزدیک به همه آنان ترتیب آیات را در سوره‌ها توقیفی می‌دانند و می‌گویند این ترتیب عیناً به فرمان پیامبر گرامی (ص) صورت گرفته است، پس باید حکمتی در این ترتیب در کار باشد و سزاست که این حکمت کشف شود. | ||
از این رو، می‌بینیم مفسران اکثراً درباره آیاتی که به ظاهر تناسب یا رابطه‌ای معنوی با هم ندارند، به بررسی می‌پردازند. | از این رو، می‌بینیم مفسران اکثراً درباره آیاتی که به ظاهر تناسب یا رابطه‌ای معنوی با هم ندارند، به بررسی می‌پردازند. | ||
مفسران فریقین در این زمینه کوشش‌های فراوانی مبذول داشته‌اند. حتی پاره‌ای از دانشمندان، در این زمینه کتاب‌های جداگانه‌ای نوشته‌اند. | مفسران فریقین در این زمینه کوشش‌های فراوانی مبذول داشته‌اند. حتی پاره‌ای از دانشمندان، در این زمینه کتاب‌های جداگانه‌ای نوشته‌اند. | ||
=== سیوطی === | |||
سیوطی می‌گوید: دانستن مناسبت، علم شریفی است که مفسران توجه اندکی بدان مبذول داشته‌اند. | سیوطی می‌گوید: دانستن مناسبت، علم شریفی است که مفسران توجه اندکی بدان مبذول داشته‌اند. | ||
=== فخرالدین رازی === | |||
یکی از اینان که به این مطلب توجه کافی کرده، فخرالدین رازی (۵۴۴ -۶۰۶ق/۱۱۴۹- ۱۲۰۹م) است که بیشتر لطایف قرآن مجید را نهفته در ترتیبات و روابط می‌داند. | یکی از اینان که به این مطلب توجه کافی کرده، فخرالدین رازی (۵۴۴ -۶۰۶ق/۱۱۴۹- ۱۲۰۹م) است که بیشتر لطایف قرآن مجید را نهفته در ترتیبات و روابط می‌داند. | ||
وی سپس از قول ابن عربی می‌افزاید: پیوند آیات قرآنی به یکدیگر چنان است که گویی همگی کلمه واحدی است با معانی هماهنگ و مبانی هم‌سنگ. | وی سپس از قول ابن عربی می‌افزاید: پیوند آیات قرآنی به یکدیگر چنان است که گویی همگی کلمه واحدی است با معانی هماهنگ و مبانی هم‌سنگ. | ||
=== محمد بن ابراهیم === | |||
در این زمینه از ابوبکر محمد بن ابراهیم نیشابوری (۲۴۲- ۳۱۹ق/ ۸۵۶ -۹۳۱م) به عنوان نخستین کس نام برده می‌شود که دارای دانش فراوان در شریعت و ادب بود و چون بر کرسی درس می‌نشست، شرح می‌داد که چرا این آیه در کنار آن آیه گذاشته شده است و چرا آن سوره در پهلوی این سوره آمده است. | در این زمینه از ابوبکر محمد بن ابراهیم نیشابوری (۲۴۲- ۳۱۹ق/ ۸۵۶ -۹۳۱م) به عنوان نخستین کس نام برده می‌شود که دارای دانش فراوان در شریعت و ادب بود و چون بر کرسی درس می‌نشست، شرح می‌داد که چرا این آیه در کنار آن آیه گذاشته شده است و چرا آن سوره در پهلوی این سوره آمده است. | ||
او دانشوران بغداد را از این رو خوار می‌شمرد که از این مناسبت‌ها آگاهی نداشتند. | او دانشوران بغداد را از این رو خوار می‌شمرد که از این مناسبت‌ها آگاهی نداشتند. | ||
=== عزالدین بن عبدالسلام === | |||
عزالدین بن عبدالسلام (۵۷۷ -۶۶۰ق/۱۱۸۱-۱۲۶۲م) در برابر قائلان به ربط و مناسبت ایستاده می‌گوید: مناسبت، علمی نیکوست، ولی شرط ارتباط پسندیده سخن این است که در امری متحد که آغاز و انجام آن با یکدیگر مرتبط باشد، واقع گردد و اگر در امری که اجزاء آن با یکدیگر مرتبط نباشد، رخ دهد، تکلف‌آمیز خواهد بود و جز ربطی رکیک حاصل نخواهد شد که شایان احسن الحدیث (قرآن مجید) نیست. | عزالدین بن عبدالسلام (۵۷۷ -۶۶۰ق/۱۱۸۱-۱۲۶۲م) در برابر قائلان به ربط و مناسبت ایستاده می‌گوید: مناسبت، علمی نیکوست، ولی شرط ارتباط پسندیده سخن این است که در امری متحد که آغاز و انجام آن با یکدیگر مرتبط باشد، واقع گردد و اگر در امری که اجزاء آن با یکدیگر مرتبط نباشد، رخ دهد، تکلف‌آمیز خواهد بود و جز ربطی رکیک حاصل نخواهد شد که شایان احسن الحدیث (قرآن مجید) نیست. | ||
قرآن در طی ۲۰ و چند سال نازل گشته است و درباره احکام گوناگونی است که به دلایل مختلف صدور یافته است و سخنی که چنین باشد، بخش‌های مختلف آن را نتوان باهم پیوند داد. | قرآن در طی ۲۰ و چند سال نازل گشته است و درباره احکام گوناگونی است که به دلایل مختلف صدور یافته است و سخنی که چنین باشد، بخش‌های مختلف آن را نتوان باهم پیوند داد. | ||
=== ولی‌الدین ملّوی === | |||
ولی‌الدین ملّوی (۷۱۳-۷۷۴ق/ ۱۳۱۳-۱۳۷۲م) بر خلاف این سخن می‌راند و اظهار می‌دارد: آن‌که گفته است که نباید برای توالی آیات مناسبتی جست، گرفتار وهم گشته است. | ولی‌الدین ملّوی (۷۱۳-۷۷۴ق/ ۱۳۱۳-۱۳۷۲م) بر خلاف این سخن می‌راند و اظهار می‌دارد: آن‌که گفته است که نباید برای توالی آیات مناسبتی جست، گرفتار وهم گشته است. | ||
=== تحلیل === | |||
سخن درست آن است که آیات قرآن بر حسب وقایع است تنزیلاً و بر پایه حکمت است ترتیباً و تأصیلاً. مصحف مطابق لوح محفوظ است که سوره‌ها و آیات آن به طور توقیفی مرتب گشته است به همان گونه‌ای که بر بیت العزة فرود آمده است و اسلوب و نظم درخشان آن از معجزات آشکار است. | سخن درست آن است که آیات قرآن بر حسب وقایع است تنزیلاً و بر پایه حکمت است ترتیباً و تأصیلاً. مصحف مطابق لوح محفوظ است که سوره‌ها و آیات آن به طور توقیفی مرتب گشته است به همان گونه‌ای که بر بیت العزة فرود آمده است و اسلوب و نظم درخشان آن از معجزات آشکار است. | ||
آن‌چه در هر آیه‌ای باید پیش از هر چیز جست و جو شود، این است که تکمیل کننده ماقبل خود است یا مستقل. آن‌گاه در مورد آیه مستقل باید پژوهش گردد که با قبل خود چه مناسبتی دارد. | آن‌چه در هر آیه‌ای باید پیش از هر چیز جست و جو شود، این است که تکمیل کننده ماقبل خود است یا مستقل. آن‌گاه در مورد آیه مستقل باید پژوهش گردد که با قبل خود چه مناسبتی دارد. | ||
=روابط سور قرآن با یکدیگر= | == روابط سور قرآن با یکدیگر == | ||
وضع سوره‌ها نسبت به یکدیگر نیز چنین است (ارتباط و مناسبت بین سوره‌ها). | وضع سوره‌ها نسبت به یکدیگر نیز چنین است (ارتباط و مناسبت بین سوره‌ها). <ref>سیوطی، الاتقان، ج۳، ص۳۶۹-۳۷۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.</ref> | ||
=== مفسران === | |||
از میان همه مفسران مسلمان، آن‌که بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، طبرسی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، <ref>فضل طبرسی، مجمع البیان، تفسیر سوره‌ها، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.</ref> ربط و مناسبت آن را با سوره قبلی بیان داشته است و در طی تفسیر هر آیه ذیل عنوان «النظم» به شرح پیوند معنوی آن با آیات قبل و بعد پرداخته است. | |||
از میان همه مفسران مسلمان، آن‌که بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، طبرسی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، | |||
از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، محمود بن عبدالله آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق/ ۱۸۰۲-۱۸۵۴م) در روح المعانی، سید محمدرشید رضا (۱۲۸۱-۱۳۵۳ق/ ۱۸۶۴-۱۹۳۴م) در المنار، را می‌توان نام برد. | از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، محمود بن عبدالله آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق/ ۱۸۰۲-۱۸۵۴م) در روح المعانی، سید محمدرشید رضا (۱۲۸۱-۱۳۵۳ق/ ۱۸۶۴-۱۹۳۴م) در المنار، را می‌توان نام برد. | ||
=== کتب تألیف شده === | |||
مهم‌ترین کتابی که تاکنون مستقلاً در زمینه کشف مناسبات آیات و سوره‌های قرآن مجید نوشته شده، نظم الدرر فی مناسبات الآیات و السور از ابوالحسن برهان‌الدین عمر بقاعی (۸۰۹ - ۸۸۵ق/۱۴۰۶- ۱۴۸۰م) است که چاپ آن در ۲۰ و اندی مجلد در حیدرآباد دکن از ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م تا فراتر از ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م ادامه یافته است. <ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۶۱-۱۹۶۲، استانبول، ۱۹۳۱م.</ref> | |||
== احکام آیات قرآن == | |||
=احکام آیات قرآن= | |||
=== اقسام === | |||
احکام آیات سه گونه است: | احکام آیات سه گونه است: | ||
۱. احکام مترتّب بر آیات نه به عنوان آیه، بلکه به عنوان جزئی از قرآن مانند حرمت مسّ آن بدون طهارت، گرفتن مزد بر تلاوت یا تعلیم آن و قرار دادن آن به عنوان مهر در نکاح. | ۱. احکام مترتّب بر آیات نه به عنوان آیه، بلکه به عنوان جزئی از قرآن مانند حرمت مسّ آن بدون طهارت، گرفتن مزد بر تلاوت یا تعلیم آن و قرار دادن آن به عنوان مهر در نکاح. | ||
۲. احکام مترتّب بر پاره‌ای عنوان‌های خاص از آیات مانند آیات سجده، آیات الاحکام و آیة الکرسی که در مدخل‌های مربوط از | ۲. احکام مترتّب بر پاره‌ای عنوان‌های خاص از آیات مانند آیات سجده، آیات الاحکام و آیة الکرسی که در مدخل‌های مربوط از آنها یاد می‌شود. | ||
۳. احکام مترتّب بر عنوان آیه که در این جا به آن اشاره می‌شود. | ۳. احکام مترتّب بر عنوان آیه که در این جا به آن اشاره می‌شود. | ||
کسی که نمی‌تواند سورۀ حمد را بخواند و وقت برای آموختن تنگ است، واجب است در نماز هفت آیه از سورۀ دیگر که می‌داند، بخواند. | کسی که نمی‌تواند سورۀ حمد را بخواند و وقت برای آموختن تنگ است، واجب است در نماز هفت آیه از سورۀ دیگر که می‌داند، بخواند. <ref>جواهر الکلام ج۹، ص۳۰۴. </ref> | ||
=== تکرار آیه در نماز === | |||
تکرار آیه در نماز اعم از واجب و مستحب جایز است. <ref>العروة الوثقی ج۱، ص۶۶۲.</ref> | |||
=== ترتیب و موالات در قرائت === | |||
رعایت ترتیب بین آیات حمد و نیز سوره <ref>جواهر الکلام ج۹، ص۳۰۰. </ref> و موالات بین آنها هنگام قرائت در نماز واجب است. <ref>جواهر الکلام ج۱۰، ص۱۱. </ref> | |||
=== نماز جمعه === | |||
اکتفا به قرائت یک آیه به جای سورۀ کوتاه در خطبه نماز جمعه، جایز است. <ref>جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۴. </ref> | |||
=== جنب و حائض و نفساء === | |||
قرائت بیش از هفت آیه از غیر عزائم بر جنب، حائض و نفساء، مکروه است. <ref>جواهر الکلام ج۳، ص۶۷. </ref><ref>جواهر الکلام ج۳، ص۲۲۲. </ref><ref>جواهر الکلام ج۳، ص۳۹۸. </ref> | |||
=== مستحبات هنگام قرائت === | |||
مستحب است قاری قرآن هنگام تلاوت آیاتی که با «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» یا «أَیُّهَا النّٰاسُ» آغاز می‌شود، «لبیّک ربّنا» بگوید. هم‌چنین مستحب است اگر آیه متضمّن رحمت الهی است، آن را از خدا بخواهد و چنان‌چه متذکّر غضب و عذاب الهی است، از آن به خدا پناه ببرد. <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۱۸۹.</ref><ref>العروة الوثقی ج۱، ص۶۶۱.</ref> | |||
( | === نمازهای مستحبی === | ||
در برخی نمازهای مستحبی مانند غفیله آیاتی خاص خوانده می‌شود. هم‌چنین قرائت بعضی آیات در برخی نمازها مستحب است مانند قرائت پنج آیه (۱۹۰-۱۹۴) از سورۀ آل‌عمران در رکعت پنجم از نافله‌های ظهر، آیات ۲۱ تا پایان سورۀ حشر در رکعت دوم نوافل ظهر <ref>الحدائق الناضرة ج۶، ص۸۲-۸۳. </ref> و رکعت چهارم از نوافل مغرب، <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۹.</ref> ده آیۀ اول سورۀ بقره در رکعت نخست از دو رکعت نافلۀ بین مغرب و عشا، و آیات ۲۸۴ تا پایان سورۀ یاد شده در رکعت دوم آن. <ref>جواهر الکلام ج۷، ص۴۳. </ref> | |||
=== موارد استحباب قرائت === | |||
قرائت بعضی آیات در برخی حالت‌ها، زمان‌ها یا مکان‌ها مستحب است مانند قرائت آخرین آیۀ سورۀ کهف هنگام خوابیدن، <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۴۶۸.</ref> پنجاه آیه بعد از تعقیب نماز صبح، <ref>کشف الغطاء ج۳، ص۲۳۴.</ref> ده آیۀ نخست سورۀ بقره و سه آیۀ پایانی آن، همراه آیة الکرسی، آیۀ سخره، سورۀ توحید و سه آیۀ آخر سورۀ حشر برای حاجی هنگام وقوف در عرفات. <ref>جواهر الکلام ج۱۹، ص۵۴. </ref> | |||
== نماز آیات == | |||
رخدادهای طبیعی مهم و غیر عادی مانند خورشید گرفتگی، ماه‌گرفتگی، زلزله و هر حادثۀ آسمانی یا زمینی که بروز آن موجب ترس مردم می‌شود، سبب وجوب نماز آیات است. <ref>العروة الوثقی ج۱، ص۷۲۵.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
( | == منابع == | ||
# محمود آلوسی، روح المعانی، قاهره، ادارةالطباعة المنیریة، جم. | |||
# ابن درید، جمهرة اللغة. | |||
# احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة. | |||
# امرؤالقیس، دیوان، بیروت، ۱۹۵۸م. | |||
# بستانی ف. | |||
# عدنان جوهرجی، «رأی فی تحدید عصرالراغب الاصفهانی»، مجلة المجمع اللغة العربیة، دمشق، ۱۹۸۶م، ۶۱ (۱)، ص۱۹۱-۲۰۰. | |||
# اسماعیل جوهری، صحاح اللغة. | |||
# حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۳۱م. | |||
# خلیل بن احمد، کتاب العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق. | |||
# حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن. | |||
# محمدرشید رضا، المنار، بیروت، دارالمعرفة، جم. | |||
# زبیدی، تاج العروس. | |||
# محمد زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۷۲م، ج۱، ص۳۵-۵۲. | |||
# سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م. | |||
# لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، بیروت، دارالمشرق. | |||
# محمدحسین طباطبائی، المیزان، بیروت، ۱۳۹۳ق. | |||
# فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم. | |||
# محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، قاهره، ۱۳۶۴ق. | |||
# عروة بن الورد، دیوان، بیروت، ۱۹۸۰م. | |||
# عهد جدید، لوقا، باب ۱۱، آیة ۱۶، ۲۹-۳۰، یوحنا، باب ۱۱، آیة ۴۷. | |||
# محمد فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، جم. | |||
# محمد فیروزآبادی، القاموس المحیط. | |||
# حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن المجید، تهران، ۱۳۶۰ش. | |||
# النابغة الذبیانی، دیوان، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. | |||
# ابن منظور، لسان العرب. | |||
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]] | |||
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]] | |||
[[رده:قرآن]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۵ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۰۷
آیه در اصطلاح به جملههای قرآن با فاصلههای مشخص گفته می‌شود که در کنار هم یک سوره را تشکیل می‌دهند و اکنون با شماره علامتگذاری می‌شود.
کاربردهای لفظ آیه
آیه در دو معنا به کار رفته است:
۱. فرازهای قرآن که با نشانه‌های خاصی از هم تفکیک شده است. از آیه به این معنا در باب‌های طهارت و صلات سخن گفته شده است.
۲. رخداد طبیعی غیر عادی اعم از آسمانی و زمینی (نشان). از آیه به این معنا در باب صلات سخن رفته است.
ریشه
آیه از واژه‌های بسیار کهن سامی است. در فنیقی، AT در آرامی کتاب مقدس AT (سفر دانیال، ۳:۳۳)، آرامی، ATA عبری، OT سریانی ATA و جمع آن، OTOT و حتی در مندایی OTA آمده است.
ورود به زبان عربی
تحول معنایی کلمه، همان است که در عربی ملاحظه می‌شود: نخست بر نشانه‌های مادی و ملموس اطلاق شد و سپس بر پدیده‌های طبیعی و آثاری که بر قدرت الهی دلالت دارد. همه این معانی بارها در عهد عتیق به کار رفته است.
واژه کهن سامی
جفری می‌کوشد ثابت کند که این کلمه از طریق مسیحیان سریانی به عربی راه یافته است: بلاشر می‌پندارد که اعراب، واژه را از عبری وام گرفته‌اند نه از سریانی. احتمالاً شباهت معانی گوناگون کلمه در عربی و آن دو زبان دیگر، محققان را به چنین نتیجه‌ای کشانده است، اما بعید نیست که این لفظ، از واژگان مشترک و کهن سامی برخاسته و بدون رابطه‌ای مستقیم با عبری و سریانی، در لهجه‌های کهن جزیرة العرب به کار رفته باشد. علت این گمان آن است که اولاً تحول حرف ث (در لفظ عبری) به یاء (در لفظ عربی) - اگر‌چه عموماً بعید نیست - نمی‌تواند ناگهانی و بدون مقدمه صورت گرفته باشد، و ما را از چنین تحولی آگاهی نیست.
سنت‌های ادبی عرب
از سوی دیگر معنای اصلی کلمات عربی، به کهن‌ترین جوانب زندگی بدوی و اصیل‌ترین سنت‌های ادبی عرب تعلق دارد:
نشانه‌های منزلگه
نشانه‌هایی را که از منزل‌گاه قبیله در بیابان به جای مانده، آیه می‌خوانند، و می‌دانیم که وصف منزلگه قبیله معشوق، مشهورترین مضمون در «نسیب» قصاید جاهلی است، و میان این معنی و معانی دینی هم که پژوهش‌گران ذکر کرده‌اند تشابهی نیست. در این مورد، تنها چنین می‌توان پنداشت که در زمان‌های متأخرتر، به تقلید از مسیحیان و یهودیان جزیرة العرب، معانی ثانوی تازه‌ای بر دوش کلمه بار شده است، متأسفانه لغت نویسان، همه به شواهدی که تا قرن ۴ق/۱۰م در معجم ابن فارس گرد آمده است بسنده کرده‌اند و طی هزار سال بعد، شاهد جدیدی بر آنها نیفروده‌اند (مجموعاً ۴ بیت برای لفظ آیه و ۷ بیت برای مشتقات فعلی آن. برخی از این ابیات نیز متعلق به بعد از اسلام است). اما پیداست که استعمال کلمه در عصر جاهلی رایج‌تر از آن بوده که کتاب‌های لغت نشان می‌دهند؛ شواهد تازه‌ای که می‌شناسیم عبارتند از عدی بن زید. [۱] عبید، [۲] امرؤالقیس، [۳] حارث بن حلزة، [۴] نابغه، [۵][۶] عروة بن الورد. [۷] معنای کلمه آیه در شعر همه این شاعران به جز عروه، همان «نشان منزلگه یار» یعنی معنای اصیل کلمه است. شواهد، به ترتیب نام‌های فوق، عبارتند از ماتَبِیْن‌ُ الَعْین‌ُ مِن‌ْ آیاتِها غَیْرَ؛ یُعْفّی‌ِ آیَةُ مَرُّالسنین؛ عَفَت‌ْ آیاتُه‌ْ؛ آیاته‌ُ کَمَهارِق الفُرْس‌ِ؛ آیةِ الدَعْس‌ِ؛ تَوَهَّمْت‌ُ آیات؛ نیز شاهد جوهری و ابن منظور؛ لم یُبْق هذا الدَّهْرُ من آیائه. در همه این شواهد آیه، آیات، آیاء به معنی آثار منزل‌گاهی است که زمان اندک اندک آن را نابود می‌کند. متأسفانه هیچ شاهدی برای این کلمه، در معنای نشان سر راه که در عبری موجود است، یافت نشد و کتاب‌های لغت نیز تنها به ذکر این معنی بسنده کرده و شاهدی نیاورده‌اند. از این رو بعید نیست که لغت نویسان این معنی را به قرینه دریافته باشند، نه در استعمال عرب. در این زمان آیه احتمالاً به معنی عَلَم و رایت نیز به کار می‌رفته است، شاهد ابن منظور: خرجنا من النَقْبین... بآیاتنا و همین ترکیب در شعر بُرج بن مُسْهِر [۸][۹] شاید به عَلَم‌ها و رایت‌هایی اشاره دارد که مردان قبیله با خود به جنگ می‌برده‌اند، اما همه لغت شناسان به تقلید از خلیل بن احمد، آیات را در شعر ابن مسهر، به «جماعت» مردم تفسیر کرده‌اند. شاید در پرتو همین تفسیر، بعدها این کلمه به مجموعه‌ای از کلمات و حروف نیز اطلاق شده است.
نشانه امر غیرعادی
دومین معنای آیه که «نشان یک امر غیر مادی» است نیز در شعر جاهلی به کار رفته است. عبید: آیةُ الاعراض‌ِ، و یا به صورت اضافه به فعل: بآیة تقدِمون‌َ، و یا در شعر عمرو بن صعق: بآیةِ ماتُحِبُون (رجوع کنید به شاهدهای ابن منظور [۱۰])
نشان خشم
گویی این معنای اخیر است که پس از تحول، در معنی تازه‌تری که همانا نشان خشم و تهدید و انذار است، به کار گرفته شده: نابغة: مَن‌ْ مُبْلِغ‌ٌ عَمرو بن هند½ آیه، [۱۱] عروه: أبلِغ‌ْ بِآیِة ما. [۱۲] لفظ آیه که معنای جاهلی آن تقریباً به همین ۳ مفهوم منحصر است، همین که وارد قرآن می‌شود، ده‌ها معنی تازه می‌یابد که مفسران به آنها اشاره کرده‌اند.
لغت شناسی
اشتقاق
چنان‌که ملاحظه می‌شود، آیه از یک همزه آغازی (حمله صوتی)، یک مصوت طویل و یک نیم مصوت ترکیب یافته است که در زبان عربی بسیار نادر است. همین امر لغت شناسان را که پیوسته در صدد یافتن اشتقاق کلمه از یک فعل ثلاثیند، به راه‌های گوناگون و بی سرانجام کشانده است: ایشان نخست می‌بایست ۳ حرف اصلی کلمه را می‌یافتند و برای این کار، اجباراً ۲ راه موجود است: ۱. همزه + نیم مصوت + نیم مصوت؛ ۲. همزه + همزه+ نیم مصوت. حال بر حسب این‌که نیم مصوت‌ها واو باشند یا یاء)، Y) چند شکل تازه به وجود می‌آید: أی ی، [۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] أوی (نظر سیبویه که مورد تأیید ابن فارس، [۱۷] جوهری، [۱۸] راغب، [۱۹] فیروزآبادی [۲۰] و ابن منظور [۲۱] است)، أ اُ ی، (مورد توجه ابن فارس [۲۲]) و أی (ابن دُرید [۲۳] آیه را ذیل این ریشه آورده و به اصل دیگری اشاره نکرده است).
ریشه
آیا هم وزن فَعْلَة (أیَیَة یا أویَة) است که پس از ادغام نیم مصوت اول در همزه آغازی، آیه شده، [۲۴][۲۵] یا به قول فراء [۲۶] و کسایی، [۲۷] فاعِلَة (ءاییة) است که یای دوم آن از باب تخفیف حذف شده، و یا فَعْلَه (أَیَیة = أَیَة). [۲۸] پس از آن هر یک از دانشمندان، برای تأیید نظر خود، شکل‌های مُصَغَر و جمع و صفت نسبی کلمه را ذکر می‌کنند. در این میان حتی به شکل غریب اُوَوی‌َ اشاره شده که گویا وجود خارجی هم نداشته است، اما جوهری [۲۹] آن را به سیبویه نسبت داده و سپس ابن بَرّی بر او خرده می‌گیرد و می‌گوید: سیبویه چنین چیزی ندارد و این وجه از ساخته‌های جوهری است. [۳۰]
ریشه فعلی
علاوه بر این لازم است ریشه فعلی کلمه نیز بررسی شود، از این رو چندین فعل و چندین شاهد شعری در کتاب‌های لغت آمده است که معنای آنها از معنای آیه = علامت، به دور نیست: تَأیَّا (با حرف اضافه ب): در جایی ماندن، آهنگ چیزی کردن؛ تَأَیَّافی: در کاری نگریستن. [۳۱] همین باب و همین معنی را ابن فارس [۳۲] نیز آورده است، اما معنی «انتظار چیزی داشتن» را بر آن افزوده و شاهدی از لبید در تأیید آن آورده است. علاوه بر این، وی باب تفاعل را از همین فعل ذکر کرده می‌گوید: تآیَیْت‌ُ، یعنی آهنگ کسی یا چیزی کردن. وی شاهدی بی نام نیز در تأیید کلام خود آورده است. فعل ثلاثی مجرد آن، یعنی أَیَّا به معنی نشان گذاردن که ابن منظور [۳۳] (بدون شاهد) آورده، ظاهراً در آثار کهن‌تر و از جمله در شعر جاهلی موجود نیست. اگر آیه - چنان‌که گذشت - به معنای نشان سر راه نیامده باشد، دیگر دلیلی ندارد که فعلی به معنای نشان گذاردن از آن اخذ شده باشد.
جمع
در جمع کلمه، علاوه بر آی و آیات، شکل آیاء نیز یک بار در شعر آمده [۳۴][۳۵] که برخی جمع الجمع پنداشته به شاذ بودن آن اشاره کرده‌اند. مجموعه مباحث دانشمندان لغت شناس، نخست در ابن منظور [۳۶] و سپس در زبیدی [۳۷] و از آن پس در همه قاموس‌های بزرگ جمع آوری شده است. لِیْن نیز همه این اقوال را جمع و ترجمه کرده ذیل آیه آورده است.
معانی قرآنی
واژه آیه به صورت مفرد و تثنیه (آیتین) و جمع (آیات) روی هم ۳۸۲ بار در قرآن به کار رفته است. [۳۸] معنی اصلی آن در این‌جا نیز نشان و علامت است.
پدیده‌های عالم
در اصطلاح قرآن، پدیده‌های عالم «آیه» خوانده شده‌اند، زیرا همگی نشان و دلیل بر عظمت و قدرت و علم خدایند.
معجزات
معجزات پیامبران قبلی و پیامبر اسلام (ص) نیز آیه خوانده شده است، از آن رو که نشان راست‌گویی و صدق رسالت آنان است؛ برای مثال: رستاخیز نزدیک شد و ماه بشکافت. و اگر آیتی ببینند، روی برگردانند و گویند جادویی پیوسته است. [۳۹] چنان‌که در مورد معجزه معروف موسی (علیه‌السلام) ید بیضاء می‌خوانیم: «و اضمم یدک الی جناحک تخرج بیضاء من غیر سوء آیة اخری»؛ دستت را در گریبان تا زیر بغل فرو بر، به هنگامی که خارج می‌شود سفیدی و درخشندگی بی‌عیب و نقصی دارد و این معجزه دیگر است.[۴۰]
دلیل خداشناسی و معاد
به معنی دلیل و نشانه خداشناسی و یا معاد نیز آمده است، چنان‌که می‌خوانیم: «و جعلنا اللیل و النهار آیتین»؛ ما شب و روز را دو دلیل (برای شناسایی خدا) قرار دادیم. [۴۱] و در مورد استدلال برای معاد می‌فرماید: «و من آیاته انک تری الارض خاشعة فاذا انزلنا علیها الماء اهتزت و ربت ان الذی احیاها لمحیی الموتی انه علی کل شی ء قدیر»؛ از نشانه‌های او این است که زمین را پژمرده و خاموش می‌بینی؛ اما هنگامی که آب (باران) بر آن فرو می‌ریزیم به جنبش می‌آید و گیاهان آن می‌روید، همان کسی که زمین را زنده کرد مردگان را نیز زنده می‌کند، او بر همه چیز قادر است. [۴۲]
اشیاء چشم‌گیر
به معنی اشیاء چشم‌گیر مانند بناهای مرتفع و عالی، نیز آمده است، چنان‌که می‌خوانیم: «اتبنون بکل ریع آیة تعبثون»؛ آیا در هر مکان مرتفعی بنائی می‌سازید و در آن سرگرم می‌شوید؟ [۴۳]
معانی تبعی
معانی تبعی و فرعی که در لابه‌لای تفاسیر به آنها اشاره شده است، عبارت است از حکمی از احکام [۴۴] و نیز: قصه، رسالت، شخص، کالبد، جماعت، سخن سودمند. [۴۵][۴۶][۴۷]
اسامی آیات خاص
برخی آیات با نام خاصّی خوانده می‌شوند مانند آیة الکرسی، آیۀ سخره و آیۀ نبأ. گاه نیز بر مجموع آیات مرتبط با یکدیگر نام خاصّی اطلاق شده است مانند آیات سجده و آیات الاحکام. بسمله: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ در آغاز هر سوره نزد فقهای امامیّه، آیه‌ای مستقل است. [۴۸][۴۹]
آیات قرآن
یکی از معانی اصطلاحی «آیه» (که آن هم ناشی از معنای نشان و علامت است) کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن است که سوره از آنها تشکیل می‌یابد و تعداد آنها در هر سوره‌ای معین و توقیفی است. هر کدام از این بخش‌ها یک علامت است که همانند علائم طبیعی به خدای سبحان و یا بخشی از معارف اعتقادی، احکام عملی، و یا اصول اخلاقی که منظور خداوند است دلالت می‌کند. [۵۰]
تعریف
فرازهای قرآن که با نشانه‌های خاصی از هم تفکیک شده، آیه نام دارد؛ چنان‌که در خود قرآن می‌خوانیم: «تلک آیات الله نتلوها علیک بالحق». [۵۱]
تعداد
تعداد آیات قرآن از مسائل مورد اختلاف میان قراء صدر اسلام بوده است. قراءِ مدینه دو رقم ۶ هزار و ۲۱۴، ۶ را به دست داده‌اند، قراء مکه شمار آیات را ۲۱۹، ۶، قراء شام ۲۲۵، ۶ و قراء بصره ۲۰۴، ۶ و قراء کوفه ۲۳۶، ۶ گفته‌اند. [۵۲][۵۳]
اقسام
در این‌جا چند مطلب دیگر درباره آیات قرآن مجید مطرح است که ذیلاً بررسی می‌شود: ۱. بلندترین و کوتاه‌ترین آیه: بلندترین آیه قرآن کریم «آیه دَین» است. [۵۴] کوتاه‌ترین آیه را می‌توان «مدهامَتان» [۵۵] شمرد یا آیاتی مانند «والضحی»، و «والفجر» یا فواتح سوره‌ها بدان‌گونه که یاد شد. ۲. اولین و آخرین آیات: صحیح‌ترین و رایج‌ترین اقوال این است که اولین آیات فرود آمده بر پیامبر گرامی (ص) ۵ آیه نخست سوره ۹۶ (علق) است. [۵۶][۵۷][۵۸][۵۹] ولی درباره آخرین آیه یا آیات، اختلاف نظر بسیار است. ۳. آیات صاحب عنوان: شمار بسیاری از آیات قرآن در سوره‌های گوناگون دارای نام‌های ویژه گشته‌اند که درباره خواندن یا حفظ کردن یا نوشتن و با خود همراه داشتن برخی از آنها احادیث یا اقوالی در میان مردم رایج است، برخی مستند و برخی غیر مستند. بعضی از آیات که نام ویژه دارند، بدین قرارند: آیة الکرسی، [۶۰] آیة النور، [۶۱] آیة الشهادة، [۶۲] آیة الافْک، [۶۳] آیة الامانة، [۶۴] آیة الملک، [۶۵] آیة المباهلة، [۶۶] آیة التطهیر، [۶۷] آیة السیف [۶۸] و جز این‌ها.
روابط آیات قرآن با یکدیگر
مفسران و آگاهان از علوم قرآنی از دیرباز در پی کشف مناسبات و روابط آیات با یکدیگر برآمده‌اند، زیرا اکثریت نزدیک به همه آنان ترتیب آیات را در سوره‌ها توقیفی می‌دانند و می‌گویند این ترتیب عیناً به فرمان پیامبر گرامی (ص) صورت گرفته است، پس باید حکمتی در این ترتیب در کار باشد و سزاست که این حکمت کشف شود. از این رو، می‌بینیم مفسران اکثراً درباره آیاتی که به ظاهر تناسب یا رابطه‌ای معنوی با هم ندارند، به بررسی می‌پردازند. مفسران فریقین در این زمینه کوشش‌های فراوانی مبذول داشته‌اند. حتی پاره‌ای از دانشمندان، در این زمینه کتاب‌های جداگانه‌ای نوشته‌اند.
سیوطی
سیوطی می‌گوید: دانستن مناسبت، علم شریفی است که مفسران توجه اندکی بدان مبذول داشته‌اند.
فخرالدین رازی
یکی از اینان که به این مطلب توجه کافی کرده، فخرالدین رازی (۵۴۴ -۶۰۶ق/۱۱۴۹- ۱۲۰۹م) است که بیشتر لطایف قرآن مجید را نهفته در ترتیبات و روابط می‌داند. وی سپس از قول ابن عربی می‌افزاید: پیوند آیات قرآنی به یکدیگر چنان است که گویی همگی کلمه واحدی است با معانی هماهنگ و مبانی هم‌سنگ.
محمد بن ابراهیم
در این زمینه از ابوبکر محمد بن ابراهیم نیشابوری (۲۴۲- ۳۱۹ق/ ۸۵۶ -۹۳۱م) به عنوان نخستین کس نام برده می‌شود که دارای دانش فراوان در شریعت و ادب بود و چون بر کرسی درس می‌نشست، شرح می‌داد که چرا این آیه در کنار آن آیه گذاشته شده است و چرا آن سوره در پهلوی این سوره آمده است. او دانشوران بغداد را از این رو خوار می‌شمرد که از این مناسبت‌ها آگاهی نداشتند.
عزالدین بن عبدالسلام
عزالدین بن عبدالسلام (۵۷۷ -۶۶۰ق/۱۱۸۱-۱۲۶۲م) در برابر قائلان به ربط و مناسبت ایستاده می‌گوید: مناسبت، علمی نیکوست، ولی شرط ارتباط پسندیده سخن این است که در امری متحد که آغاز و انجام آن با یکدیگر مرتبط باشد، واقع گردد و اگر در امری که اجزاء آن با یکدیگر مرتبط نباشد، رخ دهد، تکلف‌آمیز خواهد بود و جز ربطی رکیک حاصل نخواهد شد که شایان احسن الحدیث (قرآن مجید) نیست. قرآن در طی ۲۰ و چند سال نازل گشته است و درباره احکام گوناگونی است که به دلایل مختلف صدور یافته است و سخنی که چنین باشد، بخش‌های مختلف آن را نتوان باهم پیوند داد.
ولی‌الدین ملّوی
ولی‌الدین ملّوی (۷۱۳-۷۷۴ق/ ۱۳۱۳-۱۳۷۲م) بر خلاف این سخن می‌راند و اظهار می‌دارد: آن‌که گفته است که نباید برای توالی آیات مناسبتی جست، گرفتار وهم گشته است.
تحلیل
سخن درست آن است که آیات قرآن بر حسب وقایع است تنزیلاً و بر پایه حکمت است ترتیباً و تأصیلاً. مصحف مطابق لوح محفوظ است که سوره‌ها و آیات آن به طور توقیفی مرتب گشته است به همان گونه‌ای که بر بیت العزة فرود آمده است و اسلوب و نظم درخشان آن از معجزات آشکار است. آن‌چه در هر آیه‌ای باید پیش از هر چیز جست و جو شود، این است که تکمیل کننده ماقبل خود است یا مستقل. آن‌گاه در مورد آیه مستقل باید پژوهش گردد که با قبل خود چه مناسبتی دارد.
روابط سور قرآن با یکدیگر
وضع سوره‌ها نسبت به یکدیگر نیز چنین است (ارتباط و مناسبت بین سوره‌ها). [۶۹]
مفسران
از میان همه مفسران مسلمان، آن‌که بیشترین توجه را به ربط و مناسبت آیات و سوره‌ها داشته است، طبرسی (د ۵۴۸ق/۱۱۵۳م) است که در آغاز هر سوره، [۷۰] ربط و مناسبت آن را با سوره قبلی بیان داشته است و در طی تفسیر هر آیه ذیل عنوان «النظم» به شرح پیوند معنوی آن با آیات قبل و بعد پرداخته است. از دیگر مفسرانی که بیش و کم به این امر توجهی کرده‌اند، محمود بن عبدالله آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق/ ۱۸۰۲-۱۸۵۴م) در روح المعانی، سید محمدرشید رضا (۱۲۸۱-۱۳۵۳ق/ ۱۸۶۴-۱۹۳۴م) در المنار، را می‌توان نام برد.
کتب تألیف شده
مهم‌ترین کتابی که تاکنون مستقلاً در زمینه کشف مناسبات آیات و سوره‌های قرآن مجید نوشته شده، نظم الدرر فی مناسبات الآیات و السور از ابوالحسن برهان‌الدین عمر بقاعی (۸۰۹ - ۸۸۵ق/۱۴۰۶- ۱۴۸۰م) است که چاپ آن در ۲۰ و اندی مجلد در حیدرآباد دکن از ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م تا فراتر از ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م ادامه یافته است. [۷۱]
احکام آیات قرآن
اقسام
احکام آیات سه گونه است: ۱. احکام مترتّب بر آیات نه به عنوان آیه، بلکه به عنوان جزئی از قرآن مانند حرمت مسّ آن بدون طهارت، گرفتن مزد بر تلاوت یا تعلیم آن و قرار دادن آن به عنوان مهر در نکاح. ۲. احکام مترتّب بر پاره‌ای عنوان‌های خاص از آیات مانند آیات سجده، آیات الاحکام و آیة الکرسی که در مدخل‌های مربوط از آنها یاد می‌شود. ۳. احکام مترتّب بر عنوان آیه که در این جا به آن اشاره می‌شود. کسی که نمی‌تواند سورۀ حمد را بخواند و وقت برای آموختن تنگ است، واجب است در نماز هفت آیه از سورۀ دیگر که می‌داند، بخواند. [۷۲]
تکرار آیه در نماز
تکرار آیه در نماز اعم از واجب و مستحب جایز است. [۷۳]
ترتیب و موالات در قرائت
رعایت ترتیب بین آیات حمد و نیز سوره [۷۴] و موالات بین آنها هنگام قرائت در نماز واجب است. [۷۵]
نماز جمعه
اکتفا به قرائت یک آیه به جای سورۀ کوتاه در خطبه نماز جمعه، جایز است. [۷۶]
جنب و حائض و نفساء
قرائت بیش از هفت آیه از غیر عزائم بر جنب، حائض و نفساء، مکروه است. [۷۷][۷۸][۷۹]
مستحبات هنگام قرائت
مستحب است قاری قرآن هنگام تلاوت آیاتی که با «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» یا «أَیُّهَا النّٰاسُ» آغاز می‌شود، «لبیّک ربّنا» بگوید. هم‌چنین مستحب است اگر آیه متضمّن رحمت الهی است، آن را از خدا بخواهد و چنان‌چه متذکّر غضب و عذاب الهی است، از آن به خدا پناه ببرد. [۸۰][۸۱]
نمازهای مستحبی
در برخی نمازهای مستحبی مانند غفیله آیاتی خاص خوانده می‌شود. هم‌چنین قرائت بعضی آیات در برخی نمازها مستحب است مانند قرائت پنج آیه (۱۹۰-۱۹۴) از سورۀ آل‌عمران در رکعت پنجم از نافله‌های ظهر، آیات ۲۱ تا پایان سورۀ حشر در رکعت دوم نوافل ظهر [۸۲] و رکعت چهارم از نوافل مغرب، [۸۳] ده آیۀ اول سورۀ بقره در رکعت نخست از دو رکعت نافلۀ بین مغرب و عشا، و آیات ۲۸۴ تا پایان سورۀ یاد شده در رکعت دوم آن. [۸۴]
موارد استحباب قرائت
قرائت بعضی آیات در برخی حالت‌ها، زمان‌ها یا مکان‌ها مستحب است مانند قرائت آخرین آیۀ سورۀ کهف هنگام خوابیدن، [۸۵] پنجاه آیه بعد از تعقیب نماز صبح، [۸۶] ده آیۀ نخست سورۀ بقره و سه آیۀ پایانی آن، همراه آیة الکرسی، آیۀ سخره، سورۀ توحید و سه آیۀ آخر سورۀ حشر برای حاجی هنگام وقوف در عرفات. [۸۷]
نماز آیات
رخدادهای طبیعی مهم و غیر عادی مانند خورشید گرفتگی، ماه‌گرفتگی، زلزله و هر حادثۀ آسمانی یا زمینی که بروز آن موجب ترس مردم می‌شود، سبب وجوب نماز آیات است. [۸۸]
پانویس
- ↑ لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۴۴۴، بیروت، دارالمشرق.
- ↑ لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۶۱۲، بیروت، دارالمشرق.
- ↑ لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، ج۱، ص۶۶، بیروت، دارالمشرق.
- ↑ دوبار، لویس شیخو، ج۱، ص۴۱۹، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، بیروت، دارالمشرق.
- ↑ النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۷۹، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
- ↑ النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص۱۲۷، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
- ↑ عروة بن الورد، دیوان، ج۱، ص ۱۷، بیروت، ۱۹۸۰م.
- ↑ احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای.
- ↑ اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ النابغة الذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۱۲۷، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
- ↑ عروة بن الورد، دیوان، ج۱، ص ۱۷، بیروت، ۱۹۸۰م.
- ↑ خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۸، ص۴۴۱، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.
- ↑ احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.
- ↑ محمد فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل ای ا.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ ابن درید، جمهرة اللغة، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۸، ص۴۴۱، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ذیل ای ی ة.
- ↑ اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ اسماعیل جوهری، صحاح اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ ابن درید، جمهرة اللغة، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ اسماعیل جوهری، صحاح اللغة،، ذیل ای ی.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ذیل ای ی.
- ↑ محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۸، قاهره، ۱۳۶۴ق.
- ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱-۲.
- ↑ طه/سوره۲۰، آیه۲۲.
- ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱۲.
- ↑ فصلت/سوره۴۱، آیه۳۹.
- ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه۱۲۸.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۷.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ای ی.
- ↑ حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ذیل ای ی.
- ↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن المجید، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۴، تهران، ۱۳۶۰ش.
- ↑ جواهر الکلام ج۳، ص۴۳.
- ↑ جواهر الکلام ج۹، ص۲۹۶.
- ↑ محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج۱۸، ص۱۵۹، بیروت، ۱۳۹۳ق.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵۲.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲۳۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.
- ↑ فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۱، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۸۲.
- ↑ رحمن/سوره۵۵، آیه۶۴.
- ↑ محمد فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، ذیل آیات علق، بیروت، داراحیاء التراث العربی، جم.
- ↑ فضل طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیات علق، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.
- ↑ محمدحسین طباطبائی، المیزان، ذیل آیات علق، بیروت، ۱۳۹۳ق.
- ↑ محمود آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات علق، قاهره، ادارةالطباعة المنیریة، جم.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵۵-۲۵۷.
- ↑ نور/سوره۲۴، آیه۳۵.
- ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۸.
- ↑ نور/سوره۲۴، آیه۱۲.
- ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.
- ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۲۶.
- ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۶۱.
- ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.
- ↑ توبه/سوره۹، آیه۵.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ج۳، ص۳۶۹-۳۷۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.
- ↑ فضل طبرسی، مجمع البیان، تفسیر سوره‌ها، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۹۶۱-۱۹۶۲، استانبول، ۱۹۳۱م.
- ↑ جواهر الکلام ج۹، ص۳۰۴.
- ↑ العروة الوثقی ج۱، ص۶۶۲.
- ↑ جواهر الکلام ج۹، ص۳۰۰.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۰، ص۱۱.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۴.
- ↑ جواهر الکلام ج۳، ص۶۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ جواهر الکلام ج۳، ص۳۹۸.
- ↑ کشف الغطاء ج۳، ص۱۸۹.
- ↑ العروة الوثقی ج۱، ص۶۶۱.
- ↑ الحدائق الناضرة ج۶، ص۸۲-۸۳.
- ↑ کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۹.
- ↑ جواهر الکلام ج۷، ص۴۳.
- ↑ کشف الغطاء ج۳، ص۴۶۸.
- ↑ کشف الغطاء ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۹، ص۵۴.
- ↑ العروة الوثقی ج۱، ص۷۲۵.
منابع
- محمود آلوسی، روح المعانی، قاهره، ادارةالطباعة المنیریة، جم.
- ابن درید، جمهرة اللغة.
- احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة.
- امرؤالقیس، دیوان، بیروت، ۱۹۵۸م.
- بستانی ف.
- عدنان جوهرجی، «رأی فی تحدید عصرالراغب الاصفهانی»، مجلة المجمع اللغة العربیة، دمشق، ۱۹۸۶م، ۶۱ (۱)، ص۱۹۱-۲۰۰.
- اسماعیل جوهری، صحاح اللغة.
- حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۳۱م.
- خلیل بن احمد، کتاب العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.
- حسین راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن.
- محمدرشید رضا، المنار، بیروت، دارالمعرفة، جم.
- زبیدی، تاج العروس.
- محمد زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۷۲م، ج۱، ص۳۵-۵۲.
- سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م.
- لویس شیخو، شعراء النصرانیة قبل الاسلام، بیروت، دارالمشرق.
- محمدحسین طباطبائی، المیزان، بیروت، ۱۳۹۳ق.
- فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۳۳ق، جم.
- محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس، قاهره، ۱۳۶۴ق.
- عروة بن الورد، دیوان، بیروت، ۱۹۸۰م.
- عهد جدید، لوقا، باب ۱۱، آیة ۱۶، ۲۹-۳۰، یوحنا، باب ۱۱، آیة ۴۷.
- محمد فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، جم.
- محمد فیروزآبادی، القاموس المحیط.
- حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن المجید، تهران، ۱۳۶۰ش.
- النابغة الذبیانی، دیوان، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
- ابن منظور، لسان العرب.