شراب: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''شراب''' یا باده نوشیدنی مُسکِری است که از تخمیر مواد قندی و نشاسته‌ای موجود در انگور، خرما، برنج و غیره به دست می‌آید. | |||
== نام‌های شراب در زبان عربی == | |||
باده در زبان عربی به نام‌های متعدد خوانده شده که مشهورترین آنها خَمر (از انگور) و نبیذ (از غیر انگور) است. | |||
=نام‌های شراب در زبان عربی= | |||
باده در زبان عربی به نام‌های متعدد خوانده شده که مشهورترین آنها | |||
داوود انطاکی<ref>داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، ج۱، ص۲۸۵.</ref> نام‌های عربی برخی از انواع آن را آورده است، از جمله مِزْر (از برنج)، بِتْع (از ذرّت)، بُوزَه (از نان خشک یا ارزن، دُخن) غُبَیْراء، (از جو یا سُلْت (گونه‌ای جو یا ذرت)، و نَضوح (از انار). | داوود انطاکی<ref>داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، ج۱، ص۲۸۵.</ref> نام‌های عربی برخی از انواع آن را آورده است، از جمله مِزْر (از برنج)، بِتْع (از ذرّت)، بُوزَه (از نان خشک یا ارزن، دُخن) غُبَیْراء، (از جو یا سُلْت (گونه‌ای جو یا ذرت)، و نَضوح (از انار). | ||
حکیم مؤمن بسیاری از انواع باده انگوری، از جمله ریحانی، جُمهوری، عتیق، مدفون، را زیر عنوان «خمر»<ref>محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۳۵۸ـ۳۶۱.</ref>و انواعی دیگر، از جمله فُقّاع، نبیذ الزَّبیب، نبیذ الارُز (به فارسی، بوزه) را زیر عنوان «نبیذ»<ref>محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۸۳۹ـ۸۴۱.</ref> وصف کرده است؛ همچنین از مَیْفُختَج (معرّب | حکیم مؤمن بسیاری از انواع باده انگوری، از جمله ریحانی، جُمهوری، عتیق، مدفون، را زیر عنوان «خمر»<ref>محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۳۵۸ـ۳۶۱.</ref>و انواعی دیگر، از جمله فُقّاع، نبیذ الزَّبیب، نبیذ الارُز (به فارسی، بوزه) را زیر عنوان «نبیذ»<ref>محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۸۳۹ـ۸۴۱.</ref> وصف کرده است؛ همچنین از مَیْفُختَج (معرّب می‌پخته) یا عقید العِنَب (یونانی: gleukinos؛ معرّب آن اغلیقی یا اغالیقی)، مَی‌جوش و مَیْ‌سوسن<ref>محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۸۳۹،۸۳۳.</ref> یاد کرده و خواص آنها را شرح داده است. | ||
انطاکی<ref>داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، ج۱، ص۲۸۳.</ref> گونه‌ای از مَیْبُخْتَج موصوف به «مدبّر» را نیز ذکر کرده است. | انطاکی<ref>داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، ج۱، ص۲۸۳.</ref> گونه‌ای از مَیْبُخْتَج موصوف به «مدبّر» را نیز ذکر کرده است. | ||
= | == تاریخچه شراب == | ||
در این قسمت از مقاله به تاریخچه شراب در بین اقوام مختلف پرداخته می‌گردد. | |||
=== باده در مشرق زمین === | |||
در مشرق زمین، باده را از قدیم‌ترین ایام می‌شناختند و از منشأ افسانه‌ای آن، بی‌آنکه جنبه شیطانیش بر طبق [[قرآن]]<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. </ref> از یاد برود، خاطرات مبهمی در متون و منابع اسلامی محفوظ مانده است. | |||
از | در این متون، از سویی، به روایات بابلی راجع به [[پیامبران|انبیا]]، چون آدم و نوح،<ref>تنحوما، ص۲۸ـ۲۹، مِدْرَش مبتنی بر عناصر بابلی.</ref>توجه شده است و، از سوی دیگر، به سنّت آرامی ـ سریانی در بیرون از محدوده تورات؛ و این جمله نمودار همان فرهنگ باستانی «هِلال خَصیب» است که جهان اسلام وارث آن بوده است. | ||
برخی از [[روایات]] منشأ باده را به دو تمدن بزرگ مجاور سرزمین اسلام، یعنی تمدن روم و هند می‌رسانند.<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، چاپ باربیه دمینار و پاوه دکورتل، پاریس ۱۸۶۱ـ۱۸۷۷، ج۲، ص۸۸ـ۹۲.</ref><ref>ابن رقیق، قطب السرور، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۳۰۲، گ۴۲.</ref><ref>محمدبن حسین نواجی، حلبة الکمیت، قاهره ۱۹۳۸، ص۱۱ـ۱۲.</ref><ref>ابوبکربن عبدالله بدری دمشقی، راحة الارواح، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۴۴، ص۵۸ـ۵۹.</ref><ref>بحرالحکایات، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۸۸، ۱۰۷ پ ـ۱۰۸ پ.</ref> | |||
صاحب کتاب الفلاحه (ترجمه ابن وحشیّه) اهمیّت تاک را در هلال خصیب نمایانده و به باده‌ها و انواع انگوری که در خورِ تهیه باده‌اند اشاره کرده است.<ref>کتاب الفلاحة، ترجمه ابن وحشیه، چاپ فواد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۴، ج۵، ص۲۱۸ـ۴۶۵.</ref> | |||
در | |||
=== شراب در بین اعراب === | |||
عرب‌هایی که در نواحی کشاورزی مستقر شدند در تاک پروری به معنای واقعی سابقه‌ای نداشتند؛ در واقع، در [[عربستان]] دوره جاهلی، تاکستان و خمخانه وجود داشت. | |||
کیفیت باده متوسط بود و حتی بازرگانان [[یهودی]] و [[مسیحی]] ناگزیر مقادیری از آن را وارد می‌کردند (پس از ظهور [[اسلام]]، بر اثر تحریم شراب، [[تجارت]] باده مختص جماعات [[کلیمی]] و مسیحی بود) ولی، این نه بدان معنی است که اعراب بادیه‌نشین باده را نمی‌شناخته‌اند؛ (چنانکه شعوبیه القا می‌کنند)<ref>بشاربن برد، دیوان، قاهره ۱۹۵۰ـ۱۹۵۶، ج۱، ص۳۷۸، بیت ۲.</ref><ref>حسن بن هانی ابونواس، دیوان، قاهره ۱۸۹۸، ص۲۴۴ـ۲۴۵.</ref><ref>ابن قتیبه، عیون الاخبار، ج۳، ص۲۳۷.</ref><ref>ابن حمدون، تذکره، نسخه خطی کتابخانه راغب استانبول، ش ۱۰۸۳، ج۳، ص۲۸۷.</ref><ref>ابن غرسیه، نوادر المخطوطات، قاهره ۱۹۵۱، ص۲۵۰.</ref>و نه بدین معنی که در باده‌نوشی افراط کرده‌اند.<ref>ابن حاوی، فن الشعر الخمری، بیروت، ص۱۱.</ref> | |||
حقیقت این است که عرب‌ها از قدیم با باده آشنا بودند، ولی به‌ندرت، بخصوص به مناسبتِ بازارهای فصلی که قبایل متعدد در آنها گرد می‌آمدند، به باده‌نوشی روی می‌آوردند.<ref>یاکُب، ص۹۵ـ۱۰۹.</ref><ref>شرق‌شناسی هنری لامنس، ص۸۴ـ۸۵.</ref><ref>لوتْس، ص۳۳ـ۳۷.</ref><ref>لوتْس، ص۱۴۳ـ۱۵۱.</ref><ref>جوادعلی، تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۹۵۱ـ۱۹۵۹، ج۸، ص۱۶۲ـ۱۶۵.</ref> | |||
کیفیت باده متوسط بود و حتی بازرگانان یهودی و مسیحی ناگزیر مقادیری از آن را وارد می‌کردند (پس از ظهور | |||
حقیقت این است که عرب‌ها از قدیم با باده آشنا بودند، ولی به‌ندرت، بخصوص به مناسبتِ بازارهای فصلی که قبایل متعدد در آنها گرد می‌آمدند، به باده‌نوشی روی می‌آوردند.<ref>یاکُب، ص۹۵ـ۱۰۹.</ref><ref> | |||
تسخیر کشورهای غیر مسلمان طبعاً آشنایی با انواع جدید باده را میسّر ساخت. | تسخیر کشورهای غیر مسلمان طبعاً آشنایی با انواع جدید باده را میسّر ساخت. | ||
| خط ۷۶: | خط ۳۴: | ||
شاعران دوره اسلامی از کشورهایی سخن گفته‌اند که پیش از اسلام به داشتن باده مرغوب شُهره بودند. | شاعران دوره اسلامی از کشورهایی سخن گفته‌اند که پیش از اسلام به داشتن باده مرغوب شُهره بودند. | ||
(در مورد بیروت رجوع کنید به گابریلی، ص۳۹؛ در مورد عانَه، در بین النهرین علیا رجوع کنید به اخْطَل، ص۱۱۷؛<ref>غیاث بن غوث اخطل، دیوان، بیروت ۱۸۹۱، ص۱۱۷.</ref> گابریلی، ص۵۱؛ ج. بن شیخ، ج۱۸، ص۱۸ـ۲۰؛ نیز رجوع کنید به ابن حوقل، ص۲۲۳؛ در مورد ایران رجوع کنید به گابریلی، ص۶۲؛ درباره سابقه تاک‌پروری که بیشتر منشأ ساسانی داشت رجوع کنید به نواحی شرابسازی که ثعالبی از آنها یاد کرده در اُونوالا، ص۴۵؛ بن شیخ، ج۱۸، ص۱۸ـ۲۰). | (در مورد [[بیروت]] رجوع کنید به گابریلی، ص۳۹؛ در مورد عانَه، در بین النهرین علیا رجوع کنید به اخْطَل، ص۱۱۷؛<ref>غیاث بن غوث اخطل، دیوان، بیروت ۱۸۹۱، ص۱۱۷.</ref> گابریلی، ص۵۱؛ ج. بن شیخ، ج۱۸، ص۱۸ـ۲۰؛ نیز رجوع کنید به ابن حوقل، ص۲۲۳؛ در مورد ایران رجوع کنید به گابریلی، ص۶۲؛ درباره سابقه تاک‌پروری که بیشتر منشأ ساسانی داشت رجوع کنید به نواحی شرابسازی که ثعالبی از آنها یاد کرده در اُونوالا، ص۴۵؛ بن شیخ، ج۱۸، ص۱۸ـ۲۰). | ||
= | == شراب در قرآن == | ||
در چند آیه [[قرآن]] به باده با تعبیرات متعدّد («خمر» در شش آیه، سوره بقره، آیه ۲۱۹؛<ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref> سوره مائده، آیه ۹۱ـ۹۰؛<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. </ref> سوره محمد، آیه ۱۵؛<ref>محمد/سوره۴۷، آیه۱۵. </ref> سوره یوسف، آیه ۳۶ و ۴۱؛<ref>یوسف/سوره۱۲، آیه۳۶. </ref><ref>یوسف/سوره۱۲، آیه۴۱. </ref> «سَکَر» در سوره نحل، آیه ۶۷؛<ref>نحل/سوره۱۶، آیه۶۷. </ref> «رَحیق» در سوره مطففین، آیه ۲۵؛<ref>مطففین/سوره۸۳، آیه۲۵. </ref> «کَأس» در سوره طور، آیه ۲۳،<ref>طور/سوره۵۲، آیه۲۳. </ref> سوره انسان، آیه ۵ و ۱۷،<ref>انسان/سوره۷۶، آیه۵. </ref><ref>انسان/سوره۷۶، آیه۱۷. </ref> سوره نبأ، آیه ۳۴،<ref>نبأ/سوره۷۸، آیه۳۴. </ref> و «کأسٍ مِنْ معینٍ» در سوره صافات، آیه ۴۵ <ref>صافات/سوره۳۷، آیه۴۵. </ref>و سوره واقعه، آیه ۱۸<ref>واقعه/سوره۵۶، آیه۱۸. </ref>) و آثار نوشیدن آن اشاره شده است. | |||
== انواع آیات درباره شراب == | |||
برخی از این آیات باده بهشت را وصف می‌کند که در نهرها جاری است (أنهارٌ مِنْ خَمْرٍ، سوره محمد، آیه ۱۵ <ref>محمد/سوره۴۷، آیه۱۵. </ref>) و لذّت بخش است <ref>محمد/سوره۴۷، آیه۱۵. </ref><ref>صافات/سوره۳۷، آیه۴۶. </ref>و از زیان‌های باده دنیا ـ چون مستی (ولاهم عنها یُنْرَفون، سوره صافات، آیه ۴۷ <ref>صافات/سوره۳۷، آیه۴۷. </ref>)، سردرد (ولا یُصَدَّعون، سوره واقعه، آیه ۱۹ <ref>واقعه/سوره۵۶، آیه۱۹. </ref>)، به گناه واداشتن (تأثیم، سوره طور، آیه ۲۳ <ref>طور/سوره۵۲، آیه۲۳. </ref>) و زایل کردن عقل (غَوْل، سوره صافات، آیه ۴۷ <ref>صافات/سوره۳۷، آیه۴۷. </ref>)ـ به دور است. | |||
== بهره‌گیری مردم از میوهها در قرآن == | |||
به | یک آیه از قرآن، به مناسبت یادآوری نعمت‌های [[خدا]] بر بندگان، اقسام بهره‌گیری انسان‌ها را از خرما و انگور با تعبیر «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً و رِزْقاً حسناً» (از میوه درختان خرما و انگور باده و روزی نیکو بر می‌گیرید) بیان می‌کند.<ref>نحل/سوره۱۶، آیه۶۷. </ref> | ||
=== تفسیر مفسران از آیه === | |||
مفسران در توضیح این آیه، از این نظر که آیا حلّیتِ ساختن باده را قبل از [[حرام|تحریم]] قطعی آن <ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. </ref>افاده می‌کرده یا فقط به آنچه عمل می‌شود نظر داشته است، چند قول دارند: همچنان‌که نسبت به زمان نزول آن و معنی مراد «سَکَراً» و تقابل آن با «رزقاً حسناً» و نیز نسبت آیه با آیات دالّ بر تحریم خمر بحث‌هایی کرده‌اند. | |||
(از جمله رجوع کنید به طبری، طبرسی، بیضاوی، فخر رازی، آلوسی و طباطبایی ذیل سوره نحل آیه ۶۷؛<ref>نحل/سوره۱۶، آیه۶۷. </ref><ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره نحل، آیه ۶۷.</ref><ref>مجمع البیان، ج۶، ص۱۷۵. </ref><ref>تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۵۰۳. </ref><ref>فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره نحل، آیه ۶۷.</ref><ref>تفسیر الآلوسی، ج۱۴، ص۱۷۹. </ref><ref>تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۲۸۹. </ref>سوره بقره، آیه ۲۱۹ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref><ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹.</ref><ref>تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۸۱. </ref><ref>تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۵۰۳. </ref><ref>فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹.</ref><ref>تفسیر الألوسی، ج۲، ص۱۲۶. </ref><ref>تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۹۱. </ref>و آیه تحریم خمر<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. </ref><ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.</ref><ref>مجمع البیان، ج۳، ص۴۰۹. </ref><ref>تفسیر بیضاوی، ج۲، ص۳۶۲. </ref><ref>فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.</ref><ref>تفسیر الآلوسی، ج۷، ص۱۵. </ref><ref>تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۱۶. </ref>). | |||
== ذم و مدح شراب در قرآن == | |||
به‌جز دو آیه دیگر، که درباره داستان رؤیای زندانیِ همراه حضرت یوسف علیه‌السلام است و نکته خاصی از این نظر ندارد، سایر آیات بر نکوهش باده و بیان پلیدی، (رجس، سوره مائده، آیه ۹۰)<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. </ref>شیطانی بودن (مِنْ عَمَلِ الشّیطانِ، سوره مائده، آیه ۹۰ <ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. </ref>) برانگیختن دشمنی و کینه میان انسان‌ها (العداوَة و البغضاءَ)، بازداشتن از یاد خدا و نماز<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۱. </ref> و پرگناه یا گناه آفرین بودن آن<ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref>دلالت دارد. | |||
= | |||
=ذم و مدح | |||
به‌جز دو آیه دیگر، که درباره داستان رؤیای زندانیِ همراه حضرت یوسف | |||
گفتنی است که آیات راجع به باده بهشتی نیز از نظر مفهوم و نه منطوق، آثار منفی باده را ذکر کرده است. | گفتنی است که آیات راجع به باده بهشتی نیز از نظر مفهوم و نه منطوق، آثار منفی باده را ذکر کرده است. | ||
=سیر حرمت باده در قرآن= | == سیر حرمت باده در قرآن == | ||
تصریح قرآن بر لزوم اجتناب از باده‌نوشی<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. | تصریح قرآن بر لزوم اجتناب از باده‌نوشی<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. </ref> سبب شده است که حرمت آن نزد مسلمانان از احکام ضروری دین تلقی شود و کسی که آن را حلال بداند کافر به شمار آید؛<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۷.</ref><ref>محمدحسن نجفی، جواهر الکلام، بیروت ۱۹۸۱، ج۳، ص۳۷۳.</ref> امّا نسبت به زمان و مراحل این تحریم و نیز مصداق‌های باده حرام میان مفسّران و مورخان، همچنان‌که در میان فقیهان، اختلاف است. | ||
== آخرین آیه در تحریم باده== | === آخرین آیه در تحریم باده === | ||
آیه ۹۰ مائده،<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. | آیه ۹۰ مائده،<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. </ref> آیه تحریم، قطعاً آخرین آیه درباره باده است و در مدینه در ربیع الاول سال چهارم<ref>محمدابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۱ ش، ص۳۴۷</ref> یا اواخر سال پنجم بعد از غزوه احزاب (طبری، ذیل بقره: ۲۱۹ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref>) یا سال فتح مکه بنابر استنباط ابن حجر عسقلانی<ref>ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۸، ص۲۲۴ـ۲۲۵.</ref> نازل شده است. | ||
=== باده‌نوشی برخی قبل از تحریم=== | ==== باده‌نوشی برخی قبل از تحریم ==== | ||
بنابر روایات،<ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۴، باب ۶۶۲، ص۴۱۶.</ref><ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۶، باب ۳۱۳، ص۳۸۷ـ۳۸۸.</ref><ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، باب ۳۱۲، ص۱۹۸ـ۱۹۹.</ref><ref>مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳، ج۲، ص۱۵۶۸ـ۱۵۷۲.</ref>مسلمانان تا زمان نزول آیه ۹۰ مائده <ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. | بنابر روایات،<ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۴، باب ۶۶۲، ص۴۱۶.</ref><ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۶، باب ۳۱۳، ص۳۸۷ـ۳۸۸.</ref><ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، باب ۳۱۲، ص۱۹۸ـ۱۹۹.</ref><ref>مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳، ج۲، ص۱۵۶۸ـ۱۵۷۲.</ref>مسلمانان تا زمان نزول آیه ۹۰ مائده <ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. </ref> (رجوع کنید به تفاسیر ذیل آیه تحریم<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰. </ref><ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.</ref><ref>مجمع البیان، ج۳، ص۴۰۹. </ref><ref>تفسیر بیضاوی، ج۲، ص۳۶۲. </ref><ref>فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.</ref><ref>تفسیر الآلوسی، ج۷، ص۱۵. </ref><ref>تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۱۶. </ref>) از باده اجتناب کامل نداشتند و حتّی در روایتی به باده‌نوشی عده‌ای از یاران رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم قبل از جنگ احد اشاره شده است. | ||
اما به محض اعلام حرمت، مسلمانان آنچه باده در خانه داشتند دور ریختند. | اما به محض اعلام حرمت، مسلمانان آنچه باده در خانه داشتند دور ریختند. | ||
از آیه ۹۳ مائده، <ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. | از آیه ۹۳ مائده، <ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. </ref>نیز که برای رفع نگرانی [[مسلمانان]] نسبت به زمان قبل از نزول آیه تحریم نازل شده است، بر می‌آید که آنان از باده‌نوشی جداً اجتناب نمی‌کرده‌اند. | ||
همچنین طبق برخی از نقل‌ها، در آن زمان، در میان مردم مدینه فقط شرابِ خرما رایج بود؛ ولی در چند حدیث نبوی که به مناسبت تحریم باده صادر شده «خمر» به پنج قسم باده اطلاق شده است.<ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، باب ۳۱۲، ص۱۹۸ـ۱۹۹.</ref><ref>مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳، ج۲، ص۱۵۷۰ـ۱۵۷۲.</ref><ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۳۹۲. | همچنین طبق برخی از نقل‌ها، در آن زمان، در میان مردم مدینه فقط شرابِ خرما رایج بود؛ ولی در چند حدیث نبوی که به مناسبت تحریم باده صادر شده «خمر» به پنج قسم باده اطلاق شده است.<ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، باب ۳۱۲، ص۱۹۸ـ۱۹۹.</ref><ref>مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳، ج۲، ص۱۵۷۰ـ۱۵۷۲.</ref><ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۳۹۲. </ref> | ||
== آیه حرمت نماز با حالت مست== | === آیه حرمت نماز با حالت مست === | ||
پیش از این آیه، در یک آیه مدنی دیگر <ref>نساء/سوره۴، آیه۴۳. | پیش از این آیه، در یک آیه مدنی دیگر <ref>نساء/سوره۴، آیه۴۳. </ref> به صراحت از خواندن نماز یا رفتن به مساجد در حال مستی نهی شده بود. | ||
(برای قول دیگر در تفسیر این آیه و مراد از کلمه «سُکاری» رجوع کنید به طبری، طبرسی و حویزی، ذیل آیه؛<ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل آیه.</ref><ref>مجمع البیان، ج۳، ص۹۲. | (برای قول دیگر در تفسیر این آیه و مراد از کلمه «سُکاری» رجوع کنید به طبری، طبرسی و حویزی، ذیل آیه؛<ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل آیه.</ref><ref>مجمع البیان، ج۳، ص۹۲. </ref><ref>تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۴۸۳. </ref> و نیز اصول کافی <ref>اصول کافی، ج۳، ص۳۷۱، حدیث ۱۵. </ref> و وسائل الشیعه <ref>وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۲۸۳. </ref>). | ||
صدور این حکم در مدینه و اخباری که در شأن نزول آیه نقل شده است نیز تداول باده‌نوشی را در آن زمان نشان می‌دهد. | صدور این حکم در مدینه و اخباری که در شأن نزول آیه نقل شده است نیز تداول باده‌نوشی را در آن زمان نشان می‌دهد. | ||
== آیه نفع اندک داشتن باده== | === آیه نفع اندک داشتن باده === | ||
آیه ۲۱۹ بقره <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. | آیه ۲۱۹ بقره <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref>نیز، که مدنی است، از گناه بزرگ بودن (یا سبب گناه شدنِ) باده‌نوشی، به سبب زوال عقل، هر چند ممکن است نفعی اندک داشته باشد، سخن می‌گوید. | ||
نظر مشهور مفسّران و نیز برخی روایات بر آن است که آیه اخیر پیش از دو آیه قبلی نازل شده و، بدون افاده تحریم، زمینه اعلام حکم قطعی را، همچنان‌که آیه ۴۳ نساء،<ref>نساء/سوره۴، آیه۴۳. | نظر مشهور مفسّران و نیز برخی روایات بر آن است که آیه اخیر پیش از دو آیه قبلی نازل شده و، بدون افاده تحریم، زمینه اعلام حکم قطعی را، همچنان‌که آیه ۴۳ نساء،<ref>نساء/سوره۴، آیه۴۳. </ref> فراهم می‌کرده است. (طبری، ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref><ref>تفسیر طبری، ذیل آیه.</ref>). | ||
== نظرات درباره آیات== | === نظرات درباره آیات === | ||
به اعتقاد فخر رازی و طباطبایی،<ref>تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۹۴. | به اعتقاد فخر رازی و طباطبایی،<ref>تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۹۴. </ref><ref>فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل آیه.</ref>آیه مذکور با تعبیر «وَ إِثْمُهُا اکبرُ مِنْ نَفْعِهِما» بر حرمت باده‌نوشی دلالت داشته است، هر چند عده‌ای از مسلمانان حکم را تا نزول آیه تحریم کاملاً رعایت نمی‌کرده‌اند. | ||
دلیل بر این ادّعا آیه ۳۳ اعراف <ref>اعراف/سوره۷، آیه۳۳. | دلیل بر این ادّعا آیه ۳۳ اعراف <ref>اعراف/سوره۷، آیه۳۳. </ref>است که در آن «إثم» به صراحت و قاطعانه تحریم شده است. | ||
نزول این آیه در مکّه و سپس به کار بردن همین تعبیر «إثم» برای باده‌نوشی نشانه تحریم آن است. | نزول این آیه در مکّه و سپس به کار بردن همین تعبیر «إثم» برای باده‌نوشی نشانه تحریم آن است. | ||
(مشابه مضمون روایت کلینی از امام رضا علیه السّلام در استدلال بر حرمت باده.<ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۴۰۶. | (مشابه مضمون روایت کلینی از امام رضا علیه السّلام در استدلال بر حرمت باده.<ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۴۰۶. </ref>) | ||
همچنان‌که برخی از تعبیرات آیات ۹۰ـ۹۳ مائده<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۳. | همچنان‌که برخی از تعبیرات آیات ۹۰ـ۹۳ مائده<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۳. </ref> (مثلاً، فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهونَ، لَیْسَ... جَناحٌ فیما' طَعِمُوا إذا مَا اتَّقَوا و ا'مَنُوا) و نیز نقل رازی از ابن عباس حاکی از نزول این آیه در تحریم باده قراینی بر همین معناست. | ||
== احادیث در تفسیر آیات== | === احادیث در تفسیر آیات === | ||
احادیثی که در کتب حدیثی شیعه در توضیح آیات راجع به باده نقل شده نیز همین نظر را افاده می‌کند و در عین حال از اعلام تدریجی تحریم به دلیل عدم آمادگی مردم خبر می‌دهد.<ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۳۹۵. | احادیثی که در کتب حدیثی شیعه در توضیح آیات راجع به باده نقل شده نیز همین نظر را افاده می‌کند و در عین حال از اعلام تدریجی تحریم به دلیل عدم آمادگی مردم خبر می‌دهد.<ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۳۹۵. </ref><ref>الاصول من الکافی، ج۶، ص۴۰۶۴۰۷. </ref> | ||
== روح مخالفت اسلام با باده== | === روح مخالفت اسلام با باده === | ||
ذکر نام برخی از صحابه، که از همان آغاز ظهور اسلام باده را بر خود حرام کرده بودند، خود قرینه‌ای است بر نکوهش و نهی از باده در تعالیم اسلام پیش از اعلام قطعی (یا تأکید) حرمت آن. | ذکر نام برخی از صحابه، که از همان آغاز ظهور اسلام باده را بر خود حرام کرده بودند، خود قرینه‌ای است بر نکوهش و نهی از باده در تعالیم اسلام پیش از اعلام قطعی (یا تأکید) حرمت آن. | ||
== علامه و تحریم پیشین باده== | === علامه و تحریم پیشین باده === | ||
امّا شاهد دیگر طباطبایی بر تحریم پیشین باده، بر اساس روایت ابن هشام<ref>محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفّاری، بیروت ۱۴۰۱، ج۲، ص۲۵ـ۲۸.</ref> درباره اعشی میمون بن قیس که به دلیل شنیدن منع اسلام از باده‌گساری از نزدیک مکّه بازگشت تا یک سال بعد اسلام بیاورد ولی مرگ او فرارسید، نمی‌تواند درست باشد. | امّا شاهد دیگر طباطبایی بر تحریم پیشین باده، بر اساس روایت ابن هشام<ref>محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفّاری، بیروت ۱۴۰۱، ج۲، ص۲۵ـ۲۸.</ref> درباره اعشی میمون بن قیس که به دلیل شنیدن منع اسلام از باده‌گساری از نزدیک مکّه بازگشت تا یک سال بعد اسلام بیاورد ولی مرگ او فرارسید، نمی‌تواند درست باشد. | ||
مرگ اعشی را به سال هفتم ثبت کرده‌اند و بنابر نقل ابن قتیبه<ref>ابن قتیبه، عیون الاخبار، حسن بن هانی ابونواس، دیوان، قاهره ۱۸۹۸، ص۱۵۴.</ref>آن واقعه بعد از پیمان حدیبیه در راهِ رفتن اعشی به مدینه روی داد. | مرگ اعشی را به سال هفتم ثبت کرده‌اند و بنابر نقل ابن قتیبه<ref>ابن قتیبه، عیون الاخبار، حسن بن هانی ابونواس، دیوان، قاهره ۱۸۹۸، ص۱۵۴.</ref>آن واقعه بعد از پیمان حدیبیه در راهِ رفتن اعشی به مدینه روی داد. | ||
سهیلی<ref>عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی، الروض الاُنُف، چاپ عبدالرحمن وکیل، ج۳، ص۳۷۸ـ۳۸۰.</ref> نیز اشتباه ابن هشام را نسبت به زمان واقعه، خصوصاً با استناد به نزول آیه تحریم در مدینه و مضمون قصیده اعشی در مدح پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم، یادآوری کرده است. | سهیلی<ref>عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی، الروض الاُنُف، چاپ عبدالرحمن وکیل، ج۳، ص۳۷۸ـ۳۸۰.</ref> نیز اشتباه ابن هشام را نسبت به زمان واقعه، خصوصاً با استناد به نزول آیه تحریم در مدینه و مضمون قصیده اعشی در مدح پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم، یادآوری کرده است. | ||
== نظر علامه در ترتیب آیات حرمت== | === نظر علامه در ترتیب آیات حرمت === | ||
طباطبایی همچنین احتمال می‌دهد که آیه ۴۳ نساء<ref>نساء/سوره۴، آیه۴۳. | طباطبایی همچنین احتمال می‌دهد که آیه ۴۳ نساء<ref>نساء/سوره۴، آیه۴۳. </ref> پیش از آیه ۲۱۹ بقره <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref>نازل شده باشد که در این صورت ابتدا از خواندن نماز در حال مستی نهی و سپس حرمت عمومی باده در دو مرحله اعلام شده است. | ||
== قول طبری در آیات== | === قول طبری در آیات === | ||
قول دیگری هم که طبری<ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل آیه.</ref> ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. | قول دیگری هم که طبری<ref>طبری، تفسیر طبری، ذیل آیه.</ref> ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۱۹. </ref> بدان اشاره کرده در خور ذکر است: | ||
با نزول این آیه، مسلمانان باده‌نوشی را رها کردند؛ سپس با نزول آیه ۶۷ نحل<ref>نحل/سوره۱۶، آیه۶۷. | با نزول این آیه، مسلمانان باده‌نوشی را رها کردند؛ سپس با نزول آیه ۶۷ نحل<ref>نحل/سوره۱۶، آیه۶۷. </ref> به آن رو آوردند؛ و با نزول آیات ۹۰ و ۹۱ مائده<ref>مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱. </ref> کاملاً از آن دست کشیدند. | ||
=== نقد نظریه طبری=== | ==== نقد نظریه طبری ==== | ||
این قول با توجّه به مکّی بودن سوره نحل و با توجّه به مقصود اصلی آیه آن | این قول با توجّه به مکّی بودن سوره نحل و با توجّه به مقصود اصلی آیه آن شگفت‌انگیز است. | ||
دیگر اینکه، بنابر قول اخیر، همچنان‌که | دیگر اینکه، بنابر قول اخیر، همچنان‌که بنابر‌این نظر که پیش از نزول آیه تحریم، باده‌نوشی اباحه شرعی داشته، بعضی آیات درباره خمر، ناسخ بعضی دیگر است. | ||
== نظر عسقلانی== | === نظر عسقلانی === | ||
ابن حجر عسقلانی،<ref>ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۱۰، ص۳۲.</ref> پس از نقل قول نووی در شرح صحیح مسلم<ref>محیی الدین نَوَوی، شرح صحیح المسلم، بیروت ۱۴۰۷، ج۱۳، ص۱۵۵، ضمن توضیح حدیث ۱۹۷۹.</ref> مبنی بر انکار قاطعانه حرمت خمر از آغاز ظهور اسلام و همچنین پس از اشاره به اختلاف علما بر سر اباحه اصلی یا شرعیِ نوشیدن باده پیش از تحریم، قول به اباحه اصلی را، از جهت عدم اعلام حرمت باده‌نوشی، ترجیح می‌دهد. | ابن حجر عسقلانی،<ref>ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۱۰، ص۳۲.</ref> پس از نقل قول نووی در شرح صحیح مسلم<ref>محیی الدین نَوَوی، شرح صحیح المسلم، بیروت ۱۴۰۷، ج۱۳، ص۱۵۵، ضمن توضیح حدیث ۱۹۷۹.</ref> مبنی بر انکار قاطعانه حرمت خمر از آغاز ظهور اسلام و همچنین پس از اشاره به اختلاف علما بر سر اباحه اصلی یا شرعیِ نوشیدن باده پیش از تحریم، قول به اباحه اصلی را، از جهت عدم اعلام حرمت باده‌نوشی، ترجیح می‌دهد. | ||
=اشارات حدیث وارده درباره شراب= | == اشارات حدیث وارده درباره شراب == | ||
در حدیث، گذشته از نکات تفسیری و فقهی، به مطالب تاریخی و اخلاقی اشاره شده است؛<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۵. | در حدیث، گذشته از نکات تفسیری و فقهی، به مطالب تاریخی و اخلاقی اشاره شده است؛<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۵. </ref><ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۶۴۰۷. </ref> از جمله: | ||
۱. تحریم باده در دین همه پیامبران.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۵. | ۱. تحریم باده در دین همه پیامبران.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۵. </ref> | ||
در کتب سیره و رجال نام برخی از کسانی که پیش از ظهور اسلام، به دلیل آشنایی با کتاب‌های آسمانی، باده نمی‌نوشیدند آمده است. | در کتب سیره و رجال نام برخی از کسانی که پیش از ظهور اسلام، به دلیل آشنایی با کتاب‌های آسمانی، باده نمی‌نوشیدند آمده است. | ||
(رجوع کنید به تاریخ یعقوبی درباره عبدالمطّلب،<ref>احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، بیروت ۱۹۶۰</ref>کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر عسقلانی درباره امیّه بن ابی الصّلت<ref>ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸، ج۱، ص۱۲۹.</ref> و کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر عسقلانی درباره نابغه جَعْدی<ref>ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸، ج۳، ص۵۳۸.</ref>). | (رجوع کنید به تاریخ یعقوبی درباره عبدالمطّلب،<ref>احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، بیروت ۱۹۶۰</ref>کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر عسقلانی درباره امیّه بن ابی الصّلت<ref>ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸، ج۱، ص۱۲۹.</ref> و کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر عسقلانی درباره نابغه جَعْدی<ref>ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸، ج۳، ص۵۳۸.</ref>). | ||
۲. نقش و تلاش شیطان در ساختن باده و ترویج باده‌گساری.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۳۳۹۴. | ۲. نقش و تلاش شیطان در ساختن باده و ترویج باده‌گساری.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۳۳۹۴. </ref> | ||
۳. همانندی باده‌گسار با کافر و بت‌پرست.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۴۴۰۵. | ۳. همانندی باده‌گسار با کافر و بت‌پرست.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۴۴۰۵. </ref> | ||
۴. ناشی شدن همه گناهان از باده‌نوشی بر اثر زوال عقل و سپس زوال روح ایمان.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۲۴۰۳. | ۴. ناشی شدن همه گناهان از باده‌نوشی بر اثر زوال عقل و سپس زوال روح ایمان.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۲۴۰۳. </ref><ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۲۹. </ref> | ||
۵. مقبول واقع نشدن نماز باده‌گسار تا چهل روز.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۰۴۰۱. | ۵. مقبول واقع نشدن نماز باده‌گسار تا چهل روز.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۰۴۰۱. </ref><ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۸. </ref><ref>آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۴۳، ذیل «خمر».</ref> | ||
۶. بدتر بودن نوشیدن باده از ترک نماز.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۲. | ۶. بدتر بودن نوشیدن باده از ترک نماز.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۲. </ref> | ||
۷. محرومیّت باده‌گسار از شفاعت و بهشت.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۰. | ۷. محرومیّت باده‌گسار از شفاعت و بهشت.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۰. </ref><ref>ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم ۱۳۶۴ ش، ص۲۷۰.</ref> | ||
۸. اجتناب از حضور در مجلسی که در آن باده نوشند.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۰. | ۸. اجتناب از حضور در مجلسی که در آن باده نوشند.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۰. </ref> | ||
۹. اجتناب از هم‌نشینی با باده‌گسار.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۱. | ۹. اجتناب از هم‌نشینی با باده‌گسار.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۱. </ref> | ||
۱۰. سلام نکردن به او، نرفتن به عیادت او و حاضر نشدن در تشییع جنازه او، به زنی ندادن دختر به او، نپذیرفتن شهادت باده‌گسار و اعتماد نکردن به او در امور مالی<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۶۳۹۸. | ۱۰. سلام نکردن به او، نرفتن به عیادت او و حاضر نشدن در تشییع جنازه او، به زنی ندادن دختر به او، نپذیرفتن شهادت باده‌گسار و اعتماد نکردن به او در امور مالی<ref>اصول کافی، ج۶، ص۳۹۶۳۹۸. </ref> نیز از توصیه‌های حدیث است. | ||
=نکات دیگر در حدیث وارده= | == نکات دیگر در حدیث وارده == | ||
علاوه بر این‌ها، در حدیث به سه نکته نیز توجه داده شده است: | علاوه بر این‌ها، در حدیث به سه نکته نیز توجه داده شده است: | ||
۱. تعریف باده‌گسار (مُدْمِنُ الخَمْر) به کسی که همواره آمادگی نوشیدن باده را دارد، نه فقط دائم الخمر.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۵. | ۱. تعریف باده‌گسار (مُدْمِنُ الخَمْر) به کسی که همواره آمادگی نوشیدن باده را دارد، نه فقط دائم الخمر.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۵. </ref> | ||
۲. پاداش اخروی ترک باده حتّی اگر به نیّت حفظ بدن باشد.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۳۰. | ۲. پاداش اخروی ترک باده حتّی اگر به نیّت حفظ بدن باشد.<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۳۰. </ref> | ||
۳. عدم جواز نوشیدن باده حتی در حالت تقیه.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۵. | ۳. عدم جواز نوشیدن باده حتی در حالت تقیه.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۵. </ref> | ||
=مباحث باده در فقه= | == مباحث باده در فقه == | ||
در فقه، گذشته از تصریح بر حرمت نوشیدن باده، مباحث دیگری ـ مانند مصادیق و اقسام باده از نظر احکام شرعی، نوشیدن باده در ضرورت یا در حالت تشنگی شدید و دسترسی نداشتن به آب، استفاده از باده برای درمان بیماری‌ها، خرید و فروش باده یا مواد اولیّه آن برای تهیه باده، همکاری در ساختن باده، حد شرعی باده‌گساری و یا باده‌نوشی، پاکی و ناپاکی باده و مالیّت آن ـ مطرح شده است. | در فقه، گذشته از تصریح بر حرمت نوشیدن باده، مباحث دیگری ـ مانند مصادیق و اقسام باده از نظر احکام شرعی، نوشیدن باده در ضرورت یا در حالت تشنگی شدید و دسترسی نداشتن به آب، استفاده از باده برای درمان بیماری‌ها، خرید و فروش باده یا مواد اولیّه آن برای تهیه باده، همکاری در ساختن باده، حد شرعی باده‌گساری و یا باده‌نوشی، پاکی و ناپاکی باده و مالیّت آن ـ مطرح شده است. | ||
== حرمت عموم مسکرات== | === حرمت عموم مسکرات === | ||
هر چند در قرآن فقط بر حرمت خمر (به معنای شراب انگور بنابر مشهور) تصریح شده است، فقها ـ به دلیل چند حدیث (مثلاً حدیثی که در آن، علاوه بر شراب انگور، شراب خرما و گندم و جو و عسل نیز خمر نامیده شده است؛ یا حدیثی که خمر را نه به دلیل نام به جهت اثر آن حرام می‌داند<ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، ص۱۹۸.</ref><ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، ص۲۰۱.</ref><ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۱۲. | هر چند در قرآن فقط بر حرمت خمر (به معنای شراب انگور بنابر مشهور) تصریح شده است، فقها ـ به دلیل چند حدیث (مثلاً حدیثی که در آن، علاوه بر شراب انگور، شراب خرما و گندم و جو و عسل نیز خمر نامیده شده است؛ یا حدیثی که خمر را نه به دلیل نام به جهت اثر آن حرام می‌داند<ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، ص۱۹۸.</ref><ref>محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، ص۲۰۱.</ref><ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۱۲. </ref> و یک قرینه<ref>ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۸، ص۲۲۳.</ref>ـ این حکم را به تمام اقسام باده تعمیم داده‌اند. | ||
== حرمت مسکر در هر حال== | === حرمت مسکر در هر حال === | ||
همچنین، براساس حدیث «ما اَسْکَرَ کَثیرُهُ فَقَلیلُهُ حَرامٌ» (هر چیزی که مقدار زیاد آن مست می‌کند اندکش نیز حرام است)،<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۸۴۱۱. | همچنین، براساس حدیث «ما اَسْکَرَ کَثیرُهُ فَقَلیلُهُ حَرامٌ» (هر چیزی که مقدار زیاد آن مست می‌کند اندکش نیز حرام است)،<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۰۸۴۱۱. </ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۶.</ref> نوشیدن باده را، حتی اگر به مستی نینجامد، همچنان‌که به کار بردن آن را به صورت‌های دیگر، (مثلاً برای احتقان و بستن زخم رجوع کنید به جواهر الکلام<ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۰ </ref>)، حرام دانسته‌اند. | ||
=== نظر ابوحنیفه=== | ==== نظر ابوحنیفه ==== | ||
البته ابوحنیفه و شاگردش ابو یوسف میان خمر و سایر مسکرات از چند نظر، از جمله جواز نوشیدن برخی از آنها بدون قصد لهو و لعب، فرق گذاشته‌اند، هر چند فتوای مقبول نزد حنفیان نیز همان فتوای مشهور است.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۴۸ـ۱۶۶.</ref> | البته ابوحنیفه و شاگردش ابو یوسف میان خمر و سایر مسکرات از چند نظر، از جمله جواز نوشیدن برخی از آنها بدون قصد لهو و لعب، فرق گذاشته‌اند، هر چند فتوای مقبول نزد حنفیان نیز همان فتوای مشهور است.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۴۸ـ۱۶۶.</ref> | ||
ابوحنیفه در تعریف «خمر» نیز، بر خلاف دیگران، علاوه بر گیرایی (اشتداد) و تولید مستی (اِسکار)، کف کردن (اِزْباد) را شرط کرده است.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۲.</ref><ref>الخلاف، ج۲، ص۴۷۴. | ابوحنیفه در تعریف «خمر» نیز، بر خلاف دیگران، علاوه بر گیرایی (اشتداد) و تولید مستی (اِسکار)، کف کردن (اِزْباد) را شرط کرده است.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۲.</ref><ref>الخلاف، ج۲، ص۴۷۴. </ref> | ||
== تعریف و ملاک اِسکار== | === تعریف و ملاک اِسکار === | ||
در تعریف «اِسکار» نیز فقها به عوارضی چون زوال عقل و هذیان گویی اشاره کرده‌اند؛<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶ ص۱۴۹.</ref><ref>ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۸.</ref>اما به اعتقاد نجفی<ref>جواهر الکلام، ج۶، ص۱۳. | در تعریف «اِسکار» نیز فقها به عوارضی چون زوال عقل و هذیان گویی اشاره کرده‌اند؛<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶ ص۱۴۹.</ref><ref>ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۸.</ref>اما به اعتقاد نجفی<ref>جواهر الکلام، ج۶، ص۱۳. </ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۴۹. </ref> تشخیص این امر مبتنی بر عرف است، همچنان‌که ملاک در تولید مستی مزاج‌های معتدل است نه مزاج‌های سریع الانفعال یا برعکس.<ref>جواهر الکلام، ج۶، ص۱۲. </ref> | ||
== نجاست باده== | === نجاست باده === | ||
اکثر فقها بر نجاست باده فتوا داده‌اند و حتی، بنابر ادّعای برخی، میان حرمت و نجاست باده ملازمه هست. | اکثر فقها بر نجاست باده فتوا داده‌اند و حتی، بنابر ادّعای برخی، میان حرمت و نجاست باده ملازمه هست. | ||
با این‌همه، رجالی از امامیه، چون محقق اردبیلی و فاضل سبزواری و صاحب مدارک،<ref>الحدائق الناظرة، ج۵، ص۱۰۵. | با این‌همه، رجالی از امامیه، چون محقق اردبیلی و فاضل سبزواری و صاحب مدارک،<ref>الحدائق الناظرة، ج۵، ص۱۰۵. </ref><ref>احمدبن محمد مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، ج۱، ص۳۰۸ـ۳۱۱.</ref>و برخی از فقهای عامه این ملازمه را نپذیرفته‌اند.<ref>جواهر الکلام، ج۶، ص۳. </ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۱، ص۱۵۱</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۸.</ref> | ||
== عدم مالیت باده== | === عدم مالیت باده === | ||
بر مالیّت نداشتن باده و در نتیجه، [۹۹] | بر مالیّت نداشتن باده و در نتیجه، [۹۹] خرید و فروش و عدم ضَمان نسبت به اتلاف آن، (جز درباره اهل ذمه و نیز نسبت به باده‌ای که به قصد تهیه سرکه فراهم شده باشد.)<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۵، ص۷۱۴.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۵، ص۷۴۵.</ref><ref>ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۴.</ref> نیز اکثر فقها فتوا داده‌اند. <ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۳، ص۲۵۲۲.</ref><ref>، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۳۰. </ref> | ||
== فروش انگور به قصد تهیه باده== | === فروش انگور به قصد تهیه باده === | ||
همچنین فروش انگور و خرما و غیر آن به قصد تهیه باده، چنانکه اشاره رفت، حرام و معامله باطل است؛ ولی در حرمت یا کراهیت فروش آن به کسی که باده می‌سازد، همچنان‌که در صحت و فساد معامله بر فرض تحریم، نظر فقها یکسان نیست.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۳۴.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۱۸۶.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۴۷۰ـ۴۷۱.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۵۱۲.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۲۲، ص۳۰۳۳. | همچنین فروش انگور و خرما و غیر آن به قصد تهیه باده، چنانکه اشاره رفت، حرام و معامله باطل است؛ ولی در حرمت یا کراهیت فروش آن به کسی که باده می‌سازد، همچنان‌که در صحت و فساد معامله بر فرض تحریم، نظر فقها یکسان نیست.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۳۴.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۱۸۶.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۴۷۰ـ۴۷۱.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۵۱۲.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۲۲، ص۳۰۳۳. </ref><ref>المکاسب، ج۱، ص۱۲۳. </ref> | ||
== کاربرد باده برای درمان== | === کاربرد باده برای درمان === | ||
کاربرد باده برای درمان، چه به صورت نوشیدن و چه به صورت‌های دیگر، مگر در وقت ضرورت، بنابر اکثر مذاهب، جایز نیست. | کاربرد باده برای درمان، چه به صورت نوشیدن و چه به صورت‌های دیگر، مگر در وقت ضرورت، بنابر اکثر مذاهب، جایز نیست. | ||
(حدیث نبوی:اِنَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ شِفاءَکُمْ فیما' حَرَّم عَلَیْکُم؛ و مشابهات آن رجوع کنید به اصول کافی؛<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۱۳۴۱۵. | (حدیث نبوی:اِنَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ شِفاءَکُمْ فیما' حَرَّم عَلَیْکُم؛ و مشابهات آن رجوع کنید به اصول کافی؛<ref>اصول کافی، ج۶، ص۴۱۳۴۱۵. </ref> الفقه الاسلامی و ادلّته زحیلی؛<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۶، ۱۶۲</ref> جواهر الکلام<ref>جواهر الکلام، ج۳۶، ص۴۴۴۴۴۷. </ref>). | ||
=== نظر ابوحنیفه=== | ==== نظر ابوحنیفه ==== | ||
ابوحنیفه این حکم را بر برخی از اقسام باده، از جمله شراب مثلّث (طلاء) و شراب جمهوری، جاری نمی‌داند.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۴ـ۱۵۵.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۵.</ref> | ابوحنیفه این حکم را بر برخی از اقسام باده، از جمله شراب مثلّث (طلاء) و شراب جمهوری، جاری نمی‌داند.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۴ـ۱۵۵.</ref><ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۵.</ref> | ||
== حد برای مصرف کننده باده== | === حد برای مصرف کننده باده === | ||
نوشیدن باده با چند شرط عام (مثلاً اختیار و بلوغ و عقل) و چند شرط خاص (مثلاً آگاهی از حرمت باده) مستوجب حد می‌شود، | نوشیدن باده با چند شرط عام (مثلاً اختیار و بلوغ و عقل) و چند شرط خاص (مثلاً آگاهی از حرمت باده) مستوجب حد می‌شود، اگر‌چه مستی نیاورد.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۰.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۴۹. </ref><ref>ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۵.</ref> | ||
=== نظر ابوحنیفه=== | ==== نظر ابوحنیفه ==== | ||
مخالفت ابوحنیفه و فقهای حنفی در این باب نیز جالب است: نوشیدن خمر (شراب انگور) به کمترین مقدار موجب حدّ است (حدّ الشّرب)، ولی نوشیدن اقسام دیگر باده فقط در صورت مستی سبب حد می‌شود (حدّ السّکر). | مخالفت ابوحنیفه و فقهای حنفی در این باب نیز جالب است: نوشیدن خمر (شراب انگور) به کمترین مقدار موجب حدّ است (حدّ الشّرب)، ولی نوشیدن اقسام دیگر باده فقط در صورت مستی سبب حد می‌شود (حدّ السّکر). | ||
درباره حدِ نوشیدن باده نیز، به‌جز شافعی که به چهل ضربه تازیانه فتوا داده، فقها هشتاد ضربه را بعد از بازگشت حالت عادی لازم دانسته‌اند.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۹.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۶۴۶۴. | درباره حدِ نوشیدن باده نیز، به‌جز شافعی که به چهل ضربه تازیانه فتوا داده، فقها هشتاد ضربه را بعد از بازگشت حالت عادی لازم دانسته‌اند.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۹.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۶۴۶۴. </ref><ref>الخلاف، ج۵، ص۴۹۰. </ref> | ||
== راه‌های اثبات باده‌نوشی== | === راه‌های اثبات باده‌نوشی === | ||
درباره راه‌های اثبات باده‌نوشی نیز فقها بحث کرده‌اند.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۷ـ۱۶۸.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۵ | درباره راه‌های اثبات باده‌نوشی نیز فقها بحث کرده‌اند.<ref>وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۷ـ۱۶۸.</ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۵ </ref><ref>جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۶۲۴۶۳. </ref><ref>محمدبن حسن طوسی، الخلاف فی الفقه، تهران ۱۳۸۲، ج۲، ص۴۹۱ـ۴۹۲.</ref> | ||
همچنان‌که وظایف محتسب را در برخورد با باده‌نوشان و کسانی که آشکارا باده را عرضه می‌کنند تعیین کرده‌اند.<ref>ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۴ـ۸۸.</ref><ref>محمدبن محمد غزالی، احیاءِ علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶، ج۲، ص۳۶۶.</ref> | همچنان‌که وظایف محتسب را در برخورد با باده‌نوشان و کسانی که آشکارا باده را عرضه می‌کنند تعیین کرده‌اند.<ref>ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۴ـ۸۸.</ref><ref>محمدبن محمد غزالی، احیاءِ علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶، ج۲، ص۳۶۶.</ref> | ||
=منابع= | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
== منابع == | |||
• ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق ۱۲۹۱. | • ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق ۱۲۹۱. | ||
| خط ۲۸۸: | خط ۲۲۴: | ||
• بحرالحکایات، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۸۸. | • بحرالحکایات، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۸۸. | ||
• ابوبکربن عبدالله بدری دمشقی، راحة الارواح، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۴۴.؛ | • ابوبکربن عبدالله بدری دمشقی، راحة الارواح، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۴۴. ؛ | ||
• بشاربن برد، دیوان، قاهره ۱۹۵۰ـ۱۹۵۶. | • بشاربن برد، دیوان، قاهره ۱۹۵۰ـ۱۹۵۶. | ||
| خط ۳۴۲: | خط ۲۷۸: | ||
• محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷. | • محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷. | ||
• عبدالله بن عمد بیضاوی، «انوار التنزیل و اسرار | • عبدالله بن عمد بیضاوی، «انوار التنزیل و اسرار التأویل»، در مجمع التفاسیر، استانبول ۱۴۰۴. | ||
• محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳. | • محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳. | ||
| خط ۳۸۲: | خط ۳۱۸: | ||
• احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، بیروت ۱۹۶۰. | • احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، بیروت ۱۹۶۰. | ||
[http://lib.eshia.ir/23019/1/122/%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D8%A9 دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باده»، شماره۱۲۲.] | |||
[http://lib.eshia.ir/23019/1/122/%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D8%A9 دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باده»، شماره۱۲۲.] | |||
[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۰۳
شراب یا باده نوشیدنی مُسکِری است که از تخمیر مواد قندی و نشاسته‌ای موجود در انگور، خرما، برنج و غیره به دست می‌آید.
نام‌های شراب در زبان عربی
باده در زبان عربی به نام‌های متعدد خوانده شده که مشهورترین آنها خَمر (از انگور) و نبیذ (از غیر انگور) است.
داوود انطاکی[۱] نام‌های عربی برخی از انواع آن را آورده است، از جمله مِزْر (از برنج)، بِتْع (از ذرّت)، بُوزَه (از نان خشک یا ارزن، دُخن) غُبَیْراء، (از جو یا سُلْت (گونه‌ای جو یا ذرت)، و نَضوح (از انار).
حکیم مؤمن بسیاری از انواع باده انگوری، از جمله ریحانی، جُمهوری، عتیق، مدفون، را زیر عنوان «خمر»[۲]و انواعی دیگر، از جمله فُقّاع، نبیذ الزَّبیب، نبیذ الارُز (به فارسی، بوزه) را زیر عنوان «نبیذ»[۳] وصف کرده است؛ همچنین از مَیْفُختَج (معرّب می‌پخته) یا عقید العِنَب (یونانی: gleukinos؛ معرّب آن اغلیقی یا اغالیقی)، مَی‌جوش و مَیْ‌سوسن[۴] یاد کرده و خواص آنها را شرح داده است.
انطاکی[۵] گونه‌ای از مَیْبُخْتَج موصوف به «مدبّر» را نیز ذکر کرده است.
تاریخچه شراب
در این قسمت از مقاله به تاریخچه شراب در بین اقوام مختلف پرداخته می‌گردد.
باده در مشرق زمین
در مشرق زمین، باده را از قدیم‌ترین ایام می‌شناختند و از منشأ افسانه‌ای آن، بی‌آنکه جنبه شیطانیش بر طبق قرآن[۶] از یاد برود، خاطرات مبهمی در متون و منابع اسلامی محفوظ مانده است.
در این متون، از سویی، به روایات بابلی راجع به انبیا، چون آدم و نوح،[۷]توجه شده است و، از سوی دیگر، به سنّت آرامی ـ سریانی در بیرون از محدوده تورات؛ و این جمله نمودار همان فرهنگ باستانی «هِلال خَصیب» است که جهان اسلام وارث آن بوده است.
برخی از روایات منشأ باده را به دو تمدن بزرگ مجاور سرزمین اسلام، یعنی تمدن روم و هند می‌رسانند.[۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲]
صاحب کتاب الفلاحه (ترجمه ابن وحشیّه) اهمیّت تاک را در هلال خصیب نمایانده و به باده‌ها و انواع انگوری که در خورِ تهیه باده‌اند اشاره کرده است.[۱۳]
شراب در بین اعراب
عرب‌هایی که در نواحی کشاورزی مستقر شدند در تاک پروری به معنای واقعی سابقه‌ای نداشتند؛ در واقع، در عربستان دوره جاهلی، تاکستان و خمخانه وجود داشت.
کیفیت باده متوسط بود و حتی بازرگانان یهودی و مسیحی ناگزیر مقادیری از آن را وارد می‌کردند (پس از ظهور اسلام، بر اثر تحریم شراب، تجارت باده مختص جماعات کلیمی و مسیحی بود) ولی، این نه بدان معنی است که اعراب بادیه‌نشین باده را نمی‌شناخته‌اند؛ (چنانکه شعوبیه القا می‌کنند)[۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]و نه بدین معنی که در باده‌نوشی افراط کرده‌اند.[۱۹] حقیقت این است که عرب‌ها از قدیم با باده آشنا بودند، ولی به‌ندرت، بخصوص به مناسبتِ بازارهای فصلی که قبایل متعدد در آنها گرد می‌آمدند، به باده‌نوشی روی می‌آوردند.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]
تسخیر کشورهای غیر مسلمان طبعاً آشنایی با انواع جدید باده را میسّر ساخت.
جاحظ «الشارب و المشروب» حتی از «بُلدانِ» باده‌خیز سخن گفته است.
شاعران دوره اسلامی از کشورهایی سخن گفته‌اند که پیش از اسلام به داشتن باده مرغوب شُهره بودند.
(در مورد بیروت رجوع کنید به گابریلی، ص۳۹؛ در مورد عانَه، در بین النهرین علیا رجوع کنید به اخْطَل، ص۱۱۷؛[۲۵] گابریلی، ص۵۱؛ ج. بن شیخ، ج۱۸، ص۱۸ـ۲۰؛ نیز رجوع کنید به ابن حوقل، ص۲۲۳؛ در مورد ایران رجوع کنید به گابریلی، ص۶۲؛ درباره سابقه تاک‌پروری که بیشتر منشأ ساسانی داشت رجوع کنید به نواحی شرابسازی که ثعالبی از آنها یاد کرده در اُونوالا، ص۴۵؛ بن شیخ، ج۱۸، ص۱۸ـ۲۰).
شراب در قرآن
در چند آیه قرآن به باده با تعبیرات متعدّد («خمر» در شش آیه، سوره بقره، آیه ۲۱۹؛[۲۶] سوره مائده، آیه ۹۱ـ۹۰؛[۲۷] سوره محمد، آیه ۱۵؛[۲۸] سوره یوسف، آیه ۳۶ و ۴۱؛[۲۹][۳۰] «سَکَر» در سوره نحل، آیه ۶۷؛[۳۱] «رَحیق» در سوره مطففین، آیه ۲۵؛[۳۲] «کَأس» در سوره طور، آیه ۲۳،[۳۳] سوره انسان، آیه ۵ و ۱۷،[۳۴][۳۵] سوره نبأ، آیه ۳۴،[۳۶] و «کأسٍ مِنْ معینٍ» در سوره صافات، آیه ۴۵ [۳۷]و سوره واقعه، آیه ۱۸[۳۸]) و آثار نوشیدن آن اشاره شده است.
انواع آیات درباره شراب
برخی از این آیات باده بهشت را وصف می‌کند که در نهرها جاری است (أنهارٌ مِنْ خَمْرٍ، سوره محمد، آیه ۱۵ [۳۹]) و لذّت بخش است [۴۰][۴۱]و از زیان‌های باده دنیا ـ چون مستی (ولاهم عنها یُنْرَفون، سوره صافات، آیه ۴۷ [۴۲])، سردرد (ولا یُصَدَّعون، سوره واقعه، آیه ۱۹ [۴۳])، به گناه واداشتن (تأثیم، سوره طور، آیه ۲۳ [۴۴]) و زایل کردن عقل (غَوْل، سوره صافات، آیه ۴۷ [۴۵])ـ به دور است.
بهره‌گیری مردم از میوهها در قرآن
یک آیه از قرآن، به مناسبت یادآوری نعمت‌های خدا بر بندگان، اقسام بهره‌گیری انسان‌ها را از خرما و انگور با تعبیر «تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً و رِزْقاً حسناً» (از میوه درختان خرما و انگور باده و روزی نیکو بر می‌گیرید) بیان می‌کند.[۴۶]
تفسیر مفسران از آیه
مفسران در توضیح این آیه، از این نظر که آیا حلّیتِ ساختن باده را قبل از تحریم قطعی آن [۴۷]افاده می‌کرده یا فقط به آنچه عمل می‌شود نظر داشته است، چند قول دارند: همچنان‌که نسبت به زمان نزول آن و معنی مراد «سَکَراً» و تقابل آن با «رزقاً حسناً» و نیز نسبت آیه با آیات دالّ بر تحریم خمر بحث‌هایی کرده‌اند. (از جمله رجوع کنید به طبری، طبرسی، بیضاوی، فخر رازی، آلوسی و طباطبایی ذیل سوره نحل آیه ۶۷؛[۴۸][۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳][۵۴]سوره بقره، آیه ۲۱۹ [۵۵][۵۶][۵۷][۵۸][۵۹][۶۰][۶۱]و آیه تحریم خمر[۶۲][۶۳][۶۴][۶۵][۶۶][۶۷][۶۸]).
ذم و مدح شراب در قرآن
به‌جز دو آیه دیگر، که درباره داستان رؤیای زندانیِ همراه حضرت یوسف علیه‌السلام است و نکته خاصی از این نظر ندارد، سایر آیات بر نکوهش باده و بیان پلیدی، (رجس، سوره مائده، آیه ۹۰)[۶۹]شیطانی بودن (مِنْ عَمَلِ الشّیطانِ، سوره مائده، آیه ۹۰ [۷۰]) برانگیختن دشمنی و کینه میان انسان‌ها (العداوَة و البغضاءَ)، بازداشتن از یاد خدا و نماز[۷۱] و پرگناه یا گناه آفرین بودن آن[۷۲]دلالت دارد. گفتنی است که آیات راجع به باده بهشتی نیز از نظر مفهوم و نه منطوق، آثار منفی باده را ذکر کرده است.
سیر حرمت باده در قرآن
تصریح قرآن بر لزوم اجتناب از باده‌نوشی[۷۳] سبب شده است که حرمت آن نزد مسلمانان از احکام ضروری دین تلقی شود و کسی که آن را حلال بداند کافر به شمار آید؛[۷۴][۷۵] امّا نسبت به زمان و مراحل این تحریم و نیز مصداق‌های باده حرام میان مفسّران و مورخان، همچنان‌که در میان فقیهان، اختلاف است.
آخرین آیه در تحریم باده
آیه ۹۰ مائده،[۷۶] آیه تحریم، قطعاً آخرین آیه درباره باده است و در مدینه در ربیع الاول سال چهارم[۷۷] یا اواخر سال پنجم بعد از غزوه احزاب (طبری، ذیل بقره: ۲۱۹ [۷۸]) یا سال فتح مکه بنابر استنباط ابن حجر عسقلانی[۷۹] نازل شده است.
باده‌نوشی برخی قبل از تحریم
بنابر روایات،[۸۰][۸۱][۸۲][۸۳]مسلمانان تا زمان نزول آیه ۹۰ مائده [۸۴] (رجوع کنید به تفاسیر ذیل آیه تحریم[۸۵][۸۶][۸۷][۸۸][۸۹][۹۰][۹۱]) از باده اجتناب کامل نداشتند و حتّی در روایتی به باده‌نوشی عده‌ای از یاران رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم قبل از جنگ احد اشاره شده است. اما به محض اعلام حرمت، مسلمانان آنچه باده در خانه داشتند دور ریختند. از آیه ۹۳ مائده، [۹۲]نیز که برای رفع نگرانی مسلمانان نسبت به زمان قبل از نزول آیه تحریم نازل شده است، بر می‌آید که آنان از باده‌نوشی جداً اجتناب نمی‌کرده‌اند. همچنین طبق برخی از نقل‌ها، در آن زمان، در میان مردم مدینه فقط شرابِ خرما رایج بود؛ ولی در چند حدیث نبوی که به مناسبت تحریم باده صادر شده «خمر» به پنج قسم باده اطلاق شده است.[۹۳][۹۴][۹۵]
آیه حرمت نماز با حالت مست
پیش از این آیه، در یک آیه مدنی دیگر [۹۶] به صراحت از خواندن نماز یا رفتن به مساجد در حال مستی نهی شده بود. (برای قول دیگر در تفسیر این آیه و مراد از کلمه «سُکاری» رجوع کنید به طبری، طبرسی و حویزی، ذیل آیه؛[۹۷][۹۸][۹۹] و نیز اصول کافی [۱۰۰] و وسائل الشیعه [۱۰۱]). صدور این حکم در مدینه و اخباری که در شأن نزول آیه نقل شده است نیز تداول باده‌نوشی را در آن زمان نشان می‌دهد.
آیه نفع اندک داشتن باده
آیه ۲۱۹ بقره [۱۰۲]نیز، که مدنی است، از گناه بزرگ بودن (یا سبب گناه شدنِ) باده‌نوشی، به سبب زوال عقل، هر چند ممکن است نفعی اندک داشته باشد، سخن می‌گوید. نظر مشهور مفسّران و نیز برخی روایات بر آن است که آیه اخیر پیش از دو آیه قبلی نازل شده و، بدون افاده تحریم، زمینه اعلام حکم قطعی را، همچنان‌که آیه ۴۳ نساء،[۱۰۳] فراهم می‌کرده است. (طبری، ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹ [۱۰۴][۱۰۵]).
نظرات درباره آیات
به اعتقاد فخر رازی و طباطبایی،[۱۰۶][۱۰۷]آیه مذکور با تعبیر «وَ إِثْمُهُا اکبرُ مِنْ نَفْعِهِما» بر حرمت باده‌نوشی دلالت داشته است، هر چند عده‌ای از مسلمانان حکم را تا نزول آیه تحریم کاملاً رعایت نمی‌کرده‌اند. دلیل بر این ادّعا آیه ۳۳ اعراف [۱۰۸]است که در آن «إثم» به صراحت و قاطعانه تحریم شده است. نزول این آیه در مکّه و سپس به کار بردن همین تعبیر «إثم» برای باده‌نوشی نشانه تحریم آن است. (مشابه مضمون روایت کلینی از امام رضا علیه السّلام در استدلال بر حرمت باده.[۱۰۹]) همچنان‌که برخی از تعبیرات آیات ۹۰ـ۹۳ مائده[۱۱۰] (مثلاً، فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهونَ، لَیْسَ... جَناحٌ فیما' طَعِمُوا إذا مَا اتَّقَوا و ا'مَنُوا) و نیز نقل رازی از ابن عباس حاکی از نزول این آیه در تحریم باده قراینی بر همین معناست.
احادیث در تفسیر آیات
احادیثی که در کتب حدیثی شیعه در توضیح آیات راجع به باده نقل شده نیز همین نظر را افاده می‌کند و در عین حال از اعلام تدریجی تحریم به دلیل عدم آمادگی مردم خبر می‌دهد.[۱۱۱][۱۱۲]
روح مخالفت اسلام با باده
ذکر نام برخی از صحابه، که از همان آغاز ظهور اسلام باده را بر خود حرام کرده بودند، خود قرینه‌ای است بر نکوهش و نهی از باده در تعالیم اسلام پیش از اعلام قطعی (یا تأکید) حرمت آن.
علامه و تحریم پیشین باده
امّا شاهد دیگر طباطبایی بر تحریم پیشین باده، بر اساس روایت ابن هشام[۱۱۳] درباره اعشی میمون بن قیس که به دلیل شنیدن منع اسلام از باده‌گساری از نزدیک مکّه بازگشت تا یک سال بعد اسلام بیاورد ولی مرگ او فرارسید، نمی‌تواند درست باشد. مرگ اعشی را به سال هفتم ثبت کرده‌اند و بنابر نقل ابن قتیبه[۱۱۴]آن واقعه بعد از پیمان حدیبیه در راهِ رفتن اعشی به مدینه روی داد. سهیلی[۱۱۵] نیز اشتباه ابن هشام را نسبت به زمان واقعه، خصوصاً با استناد به نزول آیه تحریم در مدینه و مضمون قصیده اعشی در مدح پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم، یادآوری کرده است.
نظر علامه در ترتیب آیات حرمت
طباطبایی همچنین احتمال می‌دهد که آیه ۴۳ نساء[۱۱۶] پیش از آیه ۲۱۹ بقره [۱۱۷]نازل شده باشد که در این صورت ابتدا از خواندن نماز در حال مستی نهی و سپس حرمت عمومی باده در دو مرحله اعلام شده است.
قول طبری در آیات
قول دیگری هم که طبری[۱۱۸] ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹ [۱۱۹] بدان اشاره کرده در خور ذکر است: با نزول این آیه، مسلمانان باده‌نوشی را رها کردند؛ سپس با نزول آیه ۶۷ نحل[۱۲۰] به آن رو آوردند؛ و با نزول آیات ۹۰ و ۹۱ مائده[۱۲۱] کاملاً از آن دست کشیدند.
نقد نظریه طبری
این قول با توجّه به مکّی بودن سوره نحل و با توجّه به مقصود اصلی آیه آن شگفت‌انگیز است. دیگر اینکه، بنابر قول اخیر، همچنان‌که بنابر‌این نظر که پیش از نزول آیه تحریم، باده‌نوشی اباحه شرعی داشته، بعضی آیات درباره خمر، ناسخ بعضی دیگر است.
نظر عسقلانی
ابن حجر عسقلانی،[۱۲۲] پس از نقل قول نووی در شرح صحیح مسلم[۱۲۳] مبنی بر انکار قاطعانه حرمت خمر از آغاز ظهور اسلام و همچنین پس از اشاره به اختلاف علما بر سر اباحه اصلی یا شرعیِ نوشیدن باده پیش از تحریم، قول به اباحه اصلی را، از جهت عدم اعلام حرمت باده‌نوشی، ترجیح می‌دهد.
اشارات حدیث وارده درباره شراب
در حدیث، گذشته از نکات تفسیری و فقهی، به مطالب تاریخی و اخلاقی اشاره شده است؛[۱۲۴][۱۲۵] از جمله: ۱. تحریم باده در دین همه پیامبران.[۱۲۶] در کتب سیره و رجال نام برخی از کسانی که پیش از ظهور اسلام، به دلیل آشنایی با کتاب‌های آسمانی، باده نمی‌نوشیدند آمده است. (رجوع کنید به تاریخ یعقوبی درباره عبدالمطّلب،[۱۲۷]کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر عسقلانی درباره امیّه بن ابی الصّلت[۱۲۸] و کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ابن حجر عسقلانی درباره نابغه جَعْدی[۱۲۹]).
۲. نقش و تلاش شیطان در ساختن باده و ترویج باده‌گساری.[۱۳۰]
۳. همانندی باده‌گسار با کافر و بت‌پرست.[۱۳۱]
۴. ناشی شدن همه گناهان از باده‌نوشی بر اثر زوال عقل و سپس زوال روح ایمان.[۱۳۲][۱۳۳]
۵. مقبول واقع نشدن نماز باده‌گسار تا چهل روز.[۱۳۴][۱۳۵][۱۳۶]
۶. بدتر بودن نوشیدن باده از ترک نماز.[۱۳۷]
۷. محرومیّت باده‌گسار از شفاعت و بهشت.[۱۳۸][۱۳۹]
۸. اجتناب از حضور در مجلسی که در آن باده نوشند.[۱۴۰]
۹. اجتناب از هم‌نشینی با باده‌گسار.[۱۴۱]
۱۰. سلام نکردن به او، نرفتن به عیادت او و حاضر نشدن در تشییع جنازه او، به زنی ندادن دختر به او، نپذیرفتن شهادت باده‌گسار و اعتماد نکردن به او در امور مالی[۱۴۲] نیز از توصیه‌های حدیث است.
نکات دیگر در حدیث وارده
علاوه بر این‌ها، در حدیث به سه نکته نیز توجه داده شده است:
۱. تعریف باده‌گسار (مُدْمِنُ الخَمْر) به کسی که همواره آمادگی نوشیدن باده را دارد، نه فقط دائم الخمر.[۱۴۳]
۲. پاداش اخروی ترک باده حتّی اگر به نیّت حفظ بدن باشد.[۱۴۴]
۳. عدم جواز نوشیدن باده حتی در حالت تقیه.[۱۴۵]
مباحث باده در فقه
در فقه، گذشته از تصریح بر حرمت نوشیدن باده، مباحث دیگری ـ مانند مصادیق و اقسام باده از نظر احکام شرعی، نوشیدن باده در ضرورت یا در حالت تشنگی شدید و دسترسی نداشتن به آب، استفاده از باده برای درمان بیماری‌ها، خرید و فروش باده یا مواد اولیّه آن برای تهیه باده، همکاری در ساختن باده، حد شرعی باده‌گساری و یا باده‌نوشی، پاکی و ناپاکی باده و مالیّت آن ـ مطرح شده است.
حرمت عموم مسکرات
هر چند در قرآن فقط بر حرمت خمر (به معنای شراب انگور بنابر مشهور) تصریح شده است، فقها ـ به دلیل چند حدیث (مثلاً حدیثی که در آن، علاوه بر شراب انگور، شراب خرما و گندم و جو و عسل نیز خمر نامیده شده است؛ یا حدیثی که خمر را نه به دلیل نام به جهت اثر آن حرام می‌داند[۱۴۶][۱۴۷][۱۴۸] و یک قرینه[۱۴۹]ـ این حکم را به تمام اقسام باده تعمیم داده‌اند.
حرمت مسکر در هر حال
همچنین، براساس حدیث «ما اَسْکَرَ کَثیرُهُ فَقَلیلُهُ حَرامٌ» (هر چیزی که مقدار زیاد آن مست می‌کند اندکش نیز حرام است)،[۱۵۰][۱۵۱] نوشیدن باده را، حتی اگر به مستی نینجامد، همچنان‌که به کار بردن آن را به صورت‌های دیگر، (مثلاً برای احتقان و بستن زخم رجوع کنید به جواهر الکلام[۱۵۲])، حرام دانسته‌اند.
نظر ابوحنیفه
البته ابوحنیفه و شاگردش ابو یوسف میان خمر و سایر مسکرات از چند نظر، از جمله جواز نوشیدن برخی از آنها بدون قصد لهو و لعب، فرق گذاشته‌اند، هر چند فتوای مقبول نزد حنفیان نیز همان فتوای مشهور است.[۱۵۳] ابوحنیفه در تعریف «خمر» نیز، بر خلاف دیگران، علاوه بر گیرایی (اشتداد) و تولید مستی (اِسکار)، کف کردن (اِزْباد) را شرط کرده است.[۱۵۴][۱۵۵]
تعریف و ملاک اِسکار
در تعریف «اِسکار» نیز فقها به عوارضی چون زوال عقل و هذیان گویی اشاره کرده‌اند؛[۱۵۶][۱۵۷]اما به اعتقاد نجفی[۱۵۸][۱۵۹] تشخیص این امر مبتنی بر عرف است، همچنان‌که ملاک در تولید مستی مزاج‌های معتدل است نه مزاج‌های سریع الانفعال یا برعکس.[۱۶۰]
نجاست باده
اکثر فقها بر نجاست باده فتوا داده‌اند و حتی، بنابر ادّعای برخی، میان حرمت و نجاست باده ملازمه هست. با این‌همه، رجالی از امامیه، چون محقق اردبیلی و فاضل سبزواری و صاحب مدارک،[۱۶۱][۱۶۲]و برخی از فقهای عامه این ملازمه را نپذیرفته‌اند.[۱۶۳][۱۶۴][۱۶۵]
عدم مالیت باده
بر مالیّت نداشتن باده و در نتیجه، [۹۹] خرید و فروش و عدم ضَمان نسبت به اتلاف آن، (جز درباره اهل ذمه و نیز نسبت به باده‌ای که به قصد تهیه سرکه فراهم شده باشد.)[۱۶۶][۱۶۷][۱۶۸] نیز اکثر فقها فتوا داده‌اند. [۱۶۹][۱۷۰]
فروش انگور به قصد تهیه باده
همچنین فروش انگور و خرما و غیر آن به قصد تهیه باده، چنانکه اشاره رفت، حرام و معامله باطل است؛ ولی در حرمت یا کراهیت فروش آن به کسی که باده می‌سازد، همچنان‌که در صحت و فساد معامله بر فرض تحریم، نظر فقها یکسان نیست.[۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳][۱۷۴][۱۷۵][۱۷۶]
کاربرد باده برای درمان
کاربرد باده برای درمان، چه به صورت نوشیدن و چه به صورت‌های دیگر، مگر در وقت ضرورت، بنابر اکثر مذاهب، جایز نیست. (حدیث نبوی:اِنَّ اللّهَ لَمْ یَجْعَلْ شِفاءَکُمْ فیما' حَرَّم عَلَیْکُم؛ و مشابهات آن رجوع کنید به اصول کافی؛[۱۷۷] الفقه الاسلامی و ادلّته زحیلی؛[۱۷۸] جواهر الکلام[۱۷۹]).
نظر ابوحنیفه
ابوحنیفه این حکم را بر برخی از اقسام باده، از جمله شراب مثلّث (طلاء) و شراب جمهوری، جاری نمی‌داند.[۱۸۰][۱۸۱]
حد برای مصرف کننده باده
نوشیدن باده با چند شرط عام (مثلاً اختیار و بلوغ و عقل) و چند شرط خاص (مثلاً آگاهی از حرمت باده) مستوجب حد می‌شود، اگر‌چه مستی نیاورد.[۱۸۲][۱۸۳][۱۸۴]
نظر ابوحنیفه
مخالفت ابوحنیفه و فقهای حنفی در این باب نیز جالب است: نوشیدن خمر (شراب انگور) به کمترین مقدار موجب حدّ است (حدّ الشّرب)، ولی نوشیدن اقسام دیگر باده فقط در صورت مستی سبب حد می‌شود (حدّ السّکر). درباره حدِ نوشیدن باده نیز، به‌جز شافعی که به چهل ضربه تازیانه فتوا داده، فقها هشتاد ضربه را بعد از بازگشت حالت عادی لازم دانسته‌اند.[۱۸۵][۱۸۶][۱۸۷]
راه‌های اثبات باده‌نوشی
درباره راه‌های اثبات باده‌نوشی نیز فقها بحث کرده‌اند.[۱۸۸][۱۸۹][۱۹۰][۱۹۱]
همچنان‌که وظایف محتسب را در برخورد با باده‌نوشان و کسانی که آشکارا باده را عرضه می‌کنند تعیین کرده‌اند.[۱۹۲][۱۹۳]
پانویس
- ↑ داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۳۵۸ـ۳۶۱.
- ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۸۳۹ـ۸۴۱.
- ↑ محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)، ص۸۳۹،۸۳۳.
- ↑ داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، ج۱، ص۲۸۳.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱.
- ↑ تنحوما، ص۲۸ـ۲۹، مِدْرَش مبتنی بر عناصر بابلی.
- ↑ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، چاپ باربیه دمینار و پاوه دکورتل، پاریس ۱۸۶۱ـ۱۸۷۷، ج۲، ص۸۸ـ۹۲.
- ↑ ابن رقیق، قطب السرور، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۳۰۲، گ۴۲.
- ↑ محمدبن حسین نواجی، حلبة الکمیت، قاهره ۱۹۳۸، ص۱۱ـ۱۲.
- ↑ ابوبکربن عبدالله بدری دمشقی، راحة الارواح، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۴۴، ص۵۸ـ۵۹.
- ↑ بحرالحکایات، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۸۸، ۱۰۷ پ ـ۱۰۸ پ.
- ↑ کتاب الفلاحة، ترجمه ابن وحشیه، چاپ فواد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۴، ج۵، ص۲۱۸ـ۴۶۵.
- ↑ بشاربن برد، دیوان، قاهره ۱۹۵۰ـ۱۹۵۶، ج۱، ص۳۷۸، بیت ۲.
- ↑ حسن بن هانی ابونواس، دیوان، قاهره ۱۸۹۸، ص۲۴۴ـ۲۴۵.
- ↑ ابن قتیبه، عیون الاخبار، ج۳، ص۲۳۷.
- ↑ ابن حمدون، تذکره، نسخه خطی کتابخانه راغب استانبول، ش ۱۰۸۳، ج۳، ص۲۸۷.
- ↑ ابن غرسیه، نوادر المخطوطات، قاهره ۱۹۵۱، ص۲۵۰.
- ↑ ابن حاوی، فن الشعر الخمری، بیروت، ص۱۱.
- ↑ یاکُب، ص۹۵ـ۱۰۹.
- ↑ شرق‌شناسی هنری لامنس، ص۸۴ـ۸۵.
- ↑ لوتْس، ص۳۳ـ۳۷.
- ↑ لوتْس، ص۱۴۳ـ۱۵۱.
- ↑ جوادعلی، تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۹۵۱ـ۱۹۵۹، ج۸، ص۱۶۲ـ۱۶۵.
- ↑ غیاث بن غوث اخطل، دیوان، بیروت ۱۸۹۱، ص۱۱۷.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱.
- ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۱۵.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۳۶.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۴۱.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.
- ↑ مطففین/سوره۸۳، آیه۲۵.
- ↑ طور/سوره۵۲، آیه۲۳.
- ↑ انسان/سوره۷۶، آیه۵.
- ↑ انسان/سوره۷۶، آیه۱۷.
- ↑ نبأ/سوره۷۸، آیه۳۴.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۴۵.
- ↑ واقعه/سوره۵۶، آیه۱۸.
- ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۱۵.
- ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۱۵.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۴۶.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۴۷.
- ↑ واقعه/سوره۵۶، آیه۱۹.
- ↑ طور/سوره۵۲، آیه۲۳.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۴۷.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره نحل، آیه ۶۷.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۱۷۵.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۵۰۳.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره نحل، آیه ۶۷.
- ↑ تفسیر الآلوسی، ج۱۴، ص۱۷۹.
- ↑ تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۲۸۹.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹.
- ↑ تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۸۱.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۵۰۳.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره بقره، آیه ۲۱۹.
- ↑ تفسیر الألوسی، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۹۱.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۴۰۹.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج۲، ص۳۶۲.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ تفسیر الآلوسی، ج۷، ص۱۵.
- ↑ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۱۶.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۱.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۷.
- ↑ محمدحسن نجفی، جواهر الکلام، بیروت ۱۹۸۱، ج۳، ص۳۷۳.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰.
- ↑ محمدابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۱ ش، ص۳۴۷
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۸، ص۲۲۴ـ۲۲۵.
- ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۴، باب ۶۶۲، ص۴۱۶.
- ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۶، باب ۳۱۳، ص۳۸۷ـ۳۸۸.
- ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، باب ۳۱۲، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
- ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳، ج۲، ص۱۵۶۸ـ۱۵۷۲.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۴۰۹.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج۲، ص۳۶۲.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ تفسیر الآلوسی، ج۷، ص۱۵.
- ↑ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۱۶.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱.
- ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، باب ۳۱۲، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
- ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳، ج۲، ص۱۵۷۰ـ۱۵۷۲.
- ↑ الاصول من الکافی، ج۶، ص۳۹۲.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۳.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ذیل آیه.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۹۲.
- ↑ تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ اصول کافی، ج۳، ص۳۷۱، حدیث ۱۵.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۲۸۳.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۳.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ تفسیر طبری، ذیل آیه.
- ↑ تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ فخر رازی، تفسیر الکبیر، ذیل آیه.
- ↑ اعراف/سوره۷، آیه۳۳.
- ↑ الاصول من الکافی، ج۶، ص۴۰۶.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۳.
- ↑ الاصول من الکافی، ج۶، ص۳۹۵.
- ↑ الاصول من الکافی، ج۶، ص۴۰۶۴۰۷.
- ↑ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفّاری، بیروت ۱۴۰۱، ج۲، ص۲۵ـ۲۸.
- ↑ ابن قتیبه، عیون الاخبار، حسن بن هانی ابونواس، دیوان، قاهره ۱۸۹۸، ص۱۵۴.
- ↑ عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی، الروض الاُنُف، چاپ عبدالرحمن وکیل، ج۳، ص۳۷۸ـ۳۸۰.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۳.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ طبری، تفسیر طبری، ذیل آیه.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۹.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۹۰۹۱.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۱۰، ص۳۲.
- ↑ محیی الدین نَوَوی، شرح صحیح المسلم، بیروت ۱۴۰۷، ج۱۳، ص۱۵۵، ضمن توضیح حدیث ۱۹۷۹.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۳۹۵.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۶۴۰۷.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۳۹۵.
- ↑ احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، بیروت ۱۹۶۰
- ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸، ج۳، ص۵۳۸.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۳۹۳۳۹۴.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۴۴۰۵.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۲۴۰۳.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۲۹.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۰۴۰۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۸.
- ↑ آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۴۳، ذیل «خمر».
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۲.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۰.
- ↑ ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم ۱۳۶۴ ش، ص۲۷۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۱.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۳۹۶۳۹۸.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۵.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۳۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۹۵.
- ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، ص۱۹۸.
- ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷، ج۷، ص۲۰۱.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۱۲.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲، ج۸، ص۲۲۳.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۰۸۴۱۱.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۶.
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۰
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۴۸ـ۱۶۶.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۲.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۴۷۴.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶ ص۱۴۹.
- ↑ ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۸.
- ↑ جواهر الکلام، ج۶، ص۱۳.
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۴۹.
- ↑ جواهر الکلام، ج۶، ص۱۲.
- ↑ الحدائق الناظرة، ج۵، ص۱۰۵.
- ↑ احمدبن محمد مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، ج۱، ص۳۰۸ـ۳۱۱.
- ↑ جواهر الکلام، ج۶، ص۳.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۱، ص۱۵۱
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۸.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۵، ص۷۱۴.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۵، ص۷۴۵.
- ↑ ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۴.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۳، ص۲۵۲۲.
- ↑ ، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۳۰.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۳۴.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۱۸۶.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۴۷۰ـ۴۷۱.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۴، ص۵۱۲.
- ↑ جواهر الکلام، ج۲۲، ص۳۰۳۳.
- ↑ المکاسب، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ اصول کافی، ج۶، ص۴۱۳۴۱۵.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۶، ۱۶۲
- ↑ جواهر الکلام، ج۳۶، ص۴۴۴۴۴۷.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۴ـ۱۵۵.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۵.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۰.
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۴۹.
- ↑ ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۵.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۵۹.
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۶۴۶۴.
- ↑ الخلاف، ج۵، ص۴۹۰.
- ↑ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق ۱۴۰۴، ج۶، ص۱۶۷ـ۱۶۸.
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۵۵
- ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۶۲۴۶۳.
- ↑ محمدبن حسن طوسی، الخلاف فی الفقه، تهران ۱۳۸۲، ج۲، ص۴۹۱ـ۴۹۲.
- ↑ ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶، ص۸۴ـ۸۸.
- ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاءِ علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶، ج۲، ص۳۶۶.
منابع
• ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق ۱۲۹۱.
• ابن سینا، القانون فی الطب، بولاق ۱۲۹۴.
• داوودبن عمرانطاکی، تذکرة اولی الالباب، قاهره ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹.
• محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲).
• عمربن ابراهیم خیام، نوروز نامه، چاپ مجتبی مینوی، تهران ۱۳۱۲ ش.
• محمدبن زکریا رازی، منافع الاغذیة و دفع مضارها، مصر ۱۳۰۵.
• کیکاووس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۴ ش.
• محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.
• موفق بن علی هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، چاپ احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران ۱۳۴۶ ش.
• ابن حاوی، فن الشعر الخمری، بیروت.
• ابن حمدون، تذکره، نسخه خطی کتابخانه راغب استانبول، ش ۱۰۸۳.
• ابن رقیق، قطب السرور، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۳۰۲.
• ابن رقیق، قطب السرور، دمشق ۱۹۶۹ (این چاپ مبتنی است بر نسخه‌ای خطی از موزه بریتانیا که آنچه از نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه نقل شده در آن نیست).
• ابن غرسیه، نوادر المخطوطات، قاهره ۱۹۵۱.
• ابن قتیبه، کتاب الاشربه، چاپ کردعلی، دمشق ۱۳۶۶/۱۹۴۷.
• ابن قتیبه، عیون الاخبار، حسن بن هانی ابونواس، دیوان، قاهره ۱۸۹۸.
• غیاث بن غوث اخطل، دیوان، بیروت ۱۸۹۱.
• بحرالحکایات، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۸۸.
• ابوبکربن عبدالله بدری دمشقی، راحة الارواح، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۳۵۴۴. ؛
• بشاربن برد، دیوان، قاهره ۱۹۵۰ـ۱۹۵۶.
• علی بن عبدالله بهایی غزولی، مطالع، قاهره ۱۸۸۰، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۴۴.
• عمروبن بحر جاحظ، رساله فی الشارب و المشروب، در رسائل، چاپ سندوبی، ص۲۷۶ـ۲۸۴؛
• عمروبن بحر جاحظ، مدح النبی، در همان اثر، ص۲۸۵ـ۲۹۱.
• رفاع، المحب و المحبوب و المشموم والمشروب، نسخه خطی کتابخانه لیدن، ش ۵۵. or، ۱۴۳ پ ـ ۱۷۶.
• زیات، «فن الطبخ» در مشرق، ج۴۱ (۱۹۴۷)، ص۲۵ (فهرست آشامیدنی‌ها توسط ابن سیاروراق.
• سعید، تطور الخبریات، قاهره.
• سیوطی، المیئة السنیة، نسخه خطی دانشگاه استانبول، ش ۱۴۷۶.
• محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی، مبسوط، قاهره ۱۳۲۴ـ ۱۳۳۱، ج۲۴، ص۱ـ۳۵.
• جوادعلی، تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۹۵۱ـ۱۹۵۹.
• کتاب الفلاحة، ترجمه ابن وحشیه، چاپ فواد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
• محمودبن حسین کشاجم، دیوان، ۱۳۱۳.
• علی‌بن حسین مسعودی، مروج الذهب، چاپ باربیه دمینار و پاوه دکورتل، پاریس ۱۸۶۱ـ۱۸۷۷.
• محمدبن حسین نواجی، حلبة الکمیت، قاهره ۱۹۳۸، ص۷ـ۸، ۱۶۶ـ۱۷۷.
• احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره (۱۹۲۳ـ۱۹۲۵).
• محمودبن عبدالله الوسی، روح المعانی، بیروت.
• محمدابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، چاپ ابوالقاسم گرجی، تهران ۱۳۶۱ ش.
• ابن اخوه، معالم القربه فی احکام الحسبه، مصر ۱۹۷۶.
• ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم ۱۳۶۴ ش.
• ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت ۱۴۰۲.
• ابن حجر عسقلانی، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة، قاهره ۱۳۲۸.
• ابن قتیبه، الشعر و الشعرا، بیروت ۱۴۰۵.
• ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقّا ابراهیم ابیاری، عبدالحفیظ شلبی و دیگران، بیروت.
• مرتضی انصاری، المکاسب، تبریز ۱۳۷۵.
• یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة، قم ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ ش.
• محمدبن اسماعیل بخاری، الجامع الصحیح، بیروت ۱۴۰۷.
• عبدالله بن عمد بیضاوی، «انوار التنزیل و اسرار التأویل»، در مجمع التفاسیر، استانبول ۱۴۰۴.
• محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳.
• عبدالله بن جمعه حویزی، نورالثقلین فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۳ ـ ۱۳۸۵.
• وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق ۱۴۰۴.
• عبدالرحمن بن عبدالله سهیلی، الروض الاُنُف، چاپ عبدالرحمن وکیل.
• محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴.
• فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد عارف زین، صیدا ۱۳۳۱ـ۱۳۵۶/ ۱۹۱۴ـ۱۹۳۷.
• طبرسی، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۳.
• محمدبن حسن طوسی، الخلاف فی الفقه، تهران ۱۳۸۲.
• محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶.
• محمدبن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاهره.
• محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفّاری، بیروت ۱۴۰۱.
• محمدباقر مجلسی، بِحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳.
• مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فواد عبدالباقی، استانبول ۱۹۷۳.
• احمدبن محمد مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة.
• البرهان، قم ۱۳۶۱ ش.
• محمدحسن نجفی، جواهر الکلام، بیروت ۱۹۸۱.
• محیی الدین نَوَوی، شرح صحیح المسلم، بیروت ۱۴۰۷.
• آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۴۳.
• احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ، بیروت ۱۹۶۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باده»، شماره۱۲۲.