رویکرد تقریبی حضرت آیت الله صافی گلپایگانی

رویکرد تقریبی حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی (ره) عنوان مدخلی است که به بیان برخی از زوایای شخصیت تقریبی مرجع تقلید فقید شیعه حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی می‌پردازد. این مدخل برگرفته از یادداشتی به قلم حجت‌الاسلام علی مقدس است که در سایت رسمی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منتشر شده است.

مقدمه

گفتمان تقریب، از کاربردی‌ترین مفاهیم ریشه دار، در پیوند مذاهب و ادیان آسمانی است. تنوع دیدگاه و تفاسیر ارائه شده در این رابطه، سبب گردیده تا مقوله نامبرده، به معرکۀ آراءِ علما و اندیشمندان جهان اسلام تبدیل شود. آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی(ره) ،از جمله پیشگامان تقریب در نیم قرن گذشته به شمار می‌رود که متاسفانه تلاش‌های تقریبی ایشان کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

آیت‌الله صافی و دارالتقریب

تلاش‌های خالصانه این مرجع عالیقدر، در کنار آیت‌الله بروجردی(ره) و شیخ محمد تقی قمی(ره)، در به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع، ازحقایق مکتوم تاریخ سیاسی شیعه در دهه سی شمسی است. مکاتبات و گفت و شنودهای معظمٌ لَه با دیگر کشورهای اسلامی بویژه مصر، به عنوان مشاور و نماینده ویژه آیت‌الله بروجردی(ره)، توانست نگاه افراطی دیگر کشورها را به شیعه، تعدیل سازد. نقش شیخ الفقاء در فرآیند صدور فتوای رئیس وقت الازهر، شیخ محمود شلتوت، مبنی بر جواز تقلید از مذهب شیعه، و اعلام آن در 17 ربیع الاول 1337ش، ستودنی است.

کارشکنی مخالفان تقریب

ارائه گفتمان تقریب در کشور مصر، با موفقیت چشمگیری همراه شد و توانست وفاق و همدلی عالمان مذاهب خمسه را، به ارمغان آورد. موفقیت مزبور منجر شد تا تجربۀ به دست آمده از تقریب در مصر، متقابلاً در حجاز و شبه قاره همچون: هند و پاکستان نیز بکار گرفته شود. اما دیری نپایید که متولیان غیر تقریبی در عربستان، برای به حاشیه بردن گفتمان ارائه شده از تقریبِ شیعه، که برآمده از کتاب و سنت بود، دست به تحریف و حاشیه سازی علیه آن زدند.

در همین راستا در دهم ژوئن (1973م) برابر با خرداد ماه (1352ش)، هیئتی از عربستان تحت مرکز «رابطة العالم الاسلامی» که در رأس آن سید ابوالحسن ندوی حضور داشت، به ایران سفر کرد. ابوالحسن ندوی از علمای مشهور شبه قاره بود که به جهت مراوده با علمای نجد و عضویت در مرکز «رابطة العالم الاسلامی» مکه و در اختیار داشتن کرسی تدریس در دانشگاه مدینه، در برخی موضوعات از آراء سلفیت و وهابیت تأثیر پذیرفته بود و از نگاه شبه وهابی به شیعه برخوردار بود.

او به دنبال شایعات طراحی شدۀ وهابیت، علیه ایرانیان در ایام حج و غیره، تحت گفتمان تقریب بین مذاهب، با هیئت مذکور به ایران آمد. ندوی با شخصیت‌های علمی و مذهبی متعددی در ایران دیدار نمود و همچنین از برخی مساجد، مدارس و اماکن زیارتی که دستگاه شاهنشاهی برای وی تعیین نمود، دیدن کرد. هیئت نامبرده 10 روز از(11ژوئن1973م) تا (21 ژوئن 1973م) در ایران توقف داشت و به شهرهای تهران، قم، مشهد، اصفهان وشیراز به قصد تماشای اماکن دینی_ مذهبی و فرهنگی سفر کردند.

ندوی پس از بازگشت به عربستان و هند، نامه‌ای 52 صفحه ای مملو از کنایه و سرزنش تحت عنوان «إسمعی یا ایران» با هدف تخریب باور و گفتمان مذهبی شیعه و سنی، به نگارش درآورد. او در آن نامه با تمسک به ادله‌های نادرست واتهامات فاسده، علیه مردم ایران اعم از شیعه و سنی، ایشان را تلویحاً غیر موحد قلمداد کرد. او محمد تقی قمی را که با رهنمودهای آیت‌الله بروجردی وحمایت آیت‌الله صافی گلپایگانی سعی در پیاده سازی گفتمان تقریب در کشورهای عربستان و شبه قاره نموده بود را مورد نکوهش قرار داد.

ندوی مدعی بود درصورتی گفتمان تقریب شیعه تحقق خواهد یافت که نه تنها شیعه، بلکه اهل سنت ایران نیز از یک سری عقاید و باور باید دست بکشند. به عبارت دیگر ندوی امکان تقریب را در عقب‌نشینی شیعه و سنی ایرانی از باورهای مشترک و جایگزینی باورهای غیر مشروع و دروغین بود. ندوی نامه نگاشته شده را به افراد سرشناس و بانفوذ مرتبط با دستگاه شاهنشاهی و برخی عالمان و مجتهدان ایران ارسال نمود.

حمایت دستگاه پهلوی از مخالفان تقریب

دستگاه پهلوی که از تضعیف و ایجاد تشکیک در باورهای عمیق ایرانیان و به چالش کشیده شدن باورهای مذهبی بهره سیاسی می‌برد، به محض دریافت نامه، پاسخ‌هایی مشتمل بر تشجیع و تشویق در واکنش به این نامه تدوین نمود. افراد متعددی نامه ندوی را دریافت و مطالعه کردند اما متاسفانه پی به توطئه نهفته در نامه نبردند. به عنوان مثال: دکتر منوچهر آزمون، معاون نخست‌وزیر سازمان اوقاف وقت پس از مطالعه نامه، در قدردانی از محتوای نامه نوشت: (کتاب اسمعی یا ایران اثر آن جناب دریافت گردید. با کمال دقت و عشق و علاقه آن را خواندم. باید صمیمانه اعتراف کنم که نظرات و دیدگاه‌های ارزنده و ذی قیمت و درستِ سرکار را مورد استفاده قرار داده ام). برخی دیگر در تقدیر نامه نوشتند: (بنده با مطالعه این کتابچه آنقدر خوشحال شدم که نمی‌توان آن را به رشته تحریر در آورد. پیشنهادهایی که آن جناب به ایرانیان کرده‌اند خیلی درست و ذی قیمت هستند و قابل تقدیر است).

واکنش آیت‌الله صافی به فعالیت‌های ضد تقریبی

در گیرودار سیاست ضد شیعی پهلوی و تعریف و تمجید از نامه مزبور، آیت‌الله صافی گلپایگانی با مطالعه نامۀ ندوی، پی به محتوای ضد تقریبی و ضد اسلامی نامه برده و در جهت تبیین توطئه پهلوی_سعودی، جزوه گرانسنگ (ایران تسمع فتجیب) را به رشته تحریر درآورد. معظم‌له در این کتاب تزویر و توطئه سعودی را تشریح نمود و اغراض ضد تقریبی و اختلاف افکن آن در داخل و خارج را به نمایش گذاشت. جزوه آیت‌الله صافی گلپایگانی(ره) بسیاری از درباری ها و غیر درباری را که در عبارات ندوی مسحور بودند، را بیدار کرد و بازتاب تقریبی بسیاری در بین شیعه و سنی به یادگار گذاشت.

مرحوم آیت‌الله صافی با روشنگری خود در ابتدا گفتمانِ وحدت و تقریب در جامعه ایران را مورد تعریف و توجه قرار داد و محتوای نامه ندوی را در تضاد و مخالف آیات قرآن کریم تبیین کرد. معظم‌له اتهامات و افتراء نهفته در نامه ندوی را راهبرد سعودی ها برای ایجاد تفرقه برشمرد و بر این باور بود که رویش و ایجاد وحدت و تقریب، با تضعیف و افتراء به دیگر مذاهب تحقق پذیر نخواهد بود. کیاست ونبوغ آیت‌الله صافی نامه ندوی را به چالش کشید و گفتمان ضد تقریبی ندوی را عالمانه مورد نقد قرار داد.