جنبش‌ های اسلامی عربستان

عربستان سعودی از نظر موقعیت جغرافیایی در جنوب غرب قاره آسیا، منطقه خاور میانه، در میان خلیج فارس و دریای سرخ قرار گرفته و بیشتر سرزمین آن را صحرای خشک و بی آب و علف تشکیل می دهد. عربستان از نگاهی تاریخی به علت ظهور اسلام از مکه و مدینه، جایگاه ویژه ای در بین مسلمانان دارد. هم اکنون از جمعیت 5/14 میلیون نفری این کشور (در سال 1989) 85 درصد آن پیرو مذهب اهل سنت و 15 درصد دیگر شیعه هستند.

جنبش اسلامی عربستان

عربستان به این دلیل که زادگاه دین مقدس اسلام محسوب می گردد، دگرگونی های زیادی در آن واقع شده و جنبش ها و اندیشه های بسیاری در این سرزمین رشد و پس از آن به دورترین نقاط عالم پراکنده گردیده اند.

جنبش وهابیت در عربستان

از آن جمله از جنبش وهابیت می توان نام برد.
این جنبش در قرن هجدهم میلادی پس از زوال ترکان عثمانی در عربستان با دعوت «محمد بن عبدالوهاب» به وجود آمد. «عبدالوهاب» در نجد متولد شد و از همان کودکی باورهای مردم را زشت می پنداشت و مسخره می کرد. او به خاطر مخالفت با باورهای مردم نجد، به کشورهای عراق، ایران و شام مسافرت کرد و مدت ها در این کشورها ماندگار شد.
با تمام این سختی ها، دست از باورهای خرافی خود برنداشت و سرانجام پس از درگذشت پدرش ـ که مخالف عقاید او بود ـ به عربستان برگشت و در سال 1153 آشکارا به تبلیغ دیدگاه هایش پرداخت. اصول کلی دعوت او، بنابر ادعایش، مبارزه با نوآوری و خرافه در اسلام و بازگشت به سنت های واقعی آن بود.
«محمد بن عبدالوهاب» که جنبش وهابیت را پایه ریزی کرد، پیرو باورهای تند «ابن حنبل» و «ابن تیمیه» بود و خود را پیرو قرآن و سنت قلمداد می کرد و بسیاری از باورهای اسلامی و حتی تفاسیر و زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را قبول نداشت و به عنوان بدعت رد می کرد. «علاوه بر این، او مشروعیت سلاطین عثمانی را منکر شد و در راه طرفداری شدید از عقاید و اعمال پیامبر وعظ می کرد. او استفاده از تسبیح، تنباکو، شراب و اجناس لوکس و زیارت اماکن مقدس (زیارتگاه ها) را ممنوع اعلام کرد. پیروان شیخ با توجه به تأکید کلی او بر یگانگی مطلق خدا، موحدین نامیده می شدند و در خارج از عربستان نیز به وهابی ها معروفند.»
دعوت «عبدالوهاب» در ابتدا با مخالفت مردم نجد مواجه شد، ولی در درازمدت بسیاری به آن رو آوردند. در سال 1158 (1746 م) امیر نجد «محمد بن سعود» دعوت او را پذیرفت و بالاخره وهابیون، نجد را تصرف کردند. با سقوط نجد، زمینه برای گسترش آیین وهابیت در سراسر عربستان آماده شد. از این نکته نباید غفلت کرد که غیر از «محمد بن سعود» و «سعود بن عبدالعزیز»، امرای بعدی نجد و عربستان نیز، نقش مهمی در گسترش وهابیت داشتند. آنها با حمله، ضرب زور و سرنیزه، همسایگان خود را وادار به قبول وهابیت می کردند. به طوری که وهابیت بعد از سلطه بر تمام عربستان، در سال 1803 میلادی، نفوذ خود را در خلیج فارس گسترش داد.
در اوایل قرن نوزدهم شهرهای سوریه، عراق و فلسطین مورد هجوم وهابیان قرار گرفت، به ویژه دو شهر مقدس کربلا و نجف از حملات وهابیان در امان نماند و بین سال های 1216 ـ 1225 چندین بار مورد شدیدترین تهاجمات واقع شد. وهابیان که از همان آغاز با عقاید شیعیان به مخالفت برخاستند، بعد از خراب کردن گنبد و بارگاه ائمه شیعه، اشیای قیمتی آنها را چپاول کردند. یکی از نویسندگان وهابی درباره حمله وهابیان در سال 1216 به کربلا می نویسد: «به زور وارد شهر شدند. بیشتر مردم را در کوچه و بازار و خانه ها به قتل رسانیدند و نزدیک ظهر با اموال و غنایم فراوان از شهر خارج شدند و در آبی به نام ابیض گرد آمدند. خمس اموال را خود سعود برداشت و بقیه را به هر پیاده یک سهم و به هر سواره دو سهم قسمت کرد.»
دولت وهابی عربستان در اوایل قرن نوزدهم، سخت به چپاول و تاراجگری رو آورده بود و کشورهای همسایه هر از چندگاهی، مورد تجاوز و دستبرد وهابیون قرار می گرفتند. در این هنگام «محمدعلی پاشا»، حاکم مصر به دستور دولت عثمانی به عربستان که کلید فتح سوریه و عراق به شمار می آمد در سال (1811 م.) 1266 ق حمله کرد و به لشکرکشی های وهابیان پایان داد و آنان سرکوب شدند.

نفوذ جنبش وهابیت در عربستان

جنبش وهابیت یک حرکت سلفیه ای بود که از سال 1786 تا 1814، در سرزمین عربستان رونق فراوان داشت و بیشتر طرفداران آن را قبایل بیابانگرد شبه جزیره عربستان تشکیل می دادند. اما در خارج از عربستان به علت وحشی گری و ستمی که بر مخالفان خود روا می داشت مورد استقبال قرار نگرفت.
آنچه که باعث شد تا اندیشه «عبدالوهاب» نتواند در بین جوامع اسلامی راه پیدا کند، دو امر است:
1 ـ مخالفت با شیعیان و تکفیر آنان تحت عنوان بدعت گذاری در دین، یکی از اشتباهاتی بود که وهابیان مرتکب شدند. آنان در این عقیده خود چنان پایبند بودند که در مرحله اول، مبارزات خود را با باورها و مقدسات شیعیان شروع کردند. «آنان حتی در ایام زیارت حج و عید غدیر، به زوّار شیعه ایرانی و سایر بلاد حمله ور شدند، گنبد و بارگاه ائمه شیعه را خراب کردند و شیعیان را به وضع فجیعی کشتند.»
2 ـ وهابیون در منازعات ترکان عثمانی و انگلیس، جانب انگلیسی ها را گرفتند. زیرا وهابیون، ترکان عثمانی را غاصب خلافت می دانستند و به همین خاطر مبارزه با آنها را جایز کرده بودند. این موضع گیری وهابیت در برابر دولت عثمانی سبب شد تا جلو تاراج و لشکرکشی وهابیت در نیمه اول قرن بیستم توسط امپراتوری عثمانی گرفته شود.
در حال حاضر تفکر وهابیت در عربستان نیز جذابیت خود را از دست داده است و تضاد در درون جامعه عربستان افزایش پیدا کرده، گرایش های سنتی، سلفی و اسلامی غیروهابی و لیبرال مذهبی و نیز تجددخواهی و غرب زدگی در حال رشد و یا در رویارویی با یکدیگرند.
در سیاست های داخلی و خارجی رژیم عربستان، به عنوان پشتیبان وهابیت، از اوایل دهه هفتاد به این سو تغییر اساسی به وجود آمده است. حاکمان آل سعود با جلوگیری از تندروی های گروه های وهابی، سعی می کنند که راه محافظه کارانه و مورد پسند امریکا و غرب را در پیش بگیرند. بنابراین جنبش وهابیت به عنوان یک حرکت واپس گرایانه، سلفی و ناتوان از پاسخگویی به نیازهای امروز جامعه، آخرین نفس های خود را می کشد.