احمد بن یوسف الملیانی

مسجد و سنگ مزار

نام	أبو العباس أحمد بن یوسف الراشدی الملیانی
نام‎های دیگر	احمد بن یوسف
درگذشت	931ق

أبو العباس أحمد بن یوسف الراشدی الملیانی یکی از مشهورترین شیوخ صوفیه در الجزایر و مغرب در آغاز قرن دهم هجری و قرن شانزدهم میلادی بود. او در آغاز به انتشار روش شاذلیه و زروقیه کمک کرد و سپس به انتشار روش خود موسوم به راشدیه پرداخت. پس از او چندین طریقت صوفیانه به او نسبت داده شد که از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد. طریقه یوسفیه که به الشّرّاقة والعکاکزة المثیرة در مغرب شهرت یافت. او نقش های سیاسی مهمی داشت، زیرا به دلیل مخالفت با حاکمان دولت الزیانیة در مرکز مغرب و اتحاد با بربروس و ملوانان ترک پس از حضور آنها در شهر الجزیره مشهور بود. او همچنین برای دفاع ازهم میهنان خود در مغرب با حاکمان دولت وطاسیه مکاتبه داشت و برخی از پیروان او در آنجا تا مدتها پس از مرگش با حاکمان مختلف کشور درگیری بودند.

اطلاعات شخصی

تولد و نسب

أبو العباس أحمد بن محمد بن أحمد بن عبد الله بن یوسف الراشدی در حدود سال 840 هجری قمری / 1437 م در روستای رأس الماء در نزدیکی قلعه بنی راشد معروف یا قلعه هواره متولد شد .در آن زمان زیرمجموعه دولت الزیانیة جزو اراضی کشور مغرب بود که قلعه در حال حاضر وابسته به منطقه یل در استان غلیزان در غرب الجزایر است. پدرش اباعبدالله محمد و مادرش آمنه بنت یحیی بن احمد بن علی الغریسی است و برخی ذکر کرده اند که یوسف ابویعقوب پدر اوست نه جدش. روایات در تعیین نسب او متفاوت بوده است ابن صباغ قلعی که مهمترین تراجم نگار این خاندان بوده او را از قبیله بنی راشد که شعبه ای از قبیله بربریان زناته آمازیغیه در شمال آفریقا بودند که در معسکر و غلیزان ساکن شدند. او اغلب به زبان زناتیه که زبان مادری او بود صحبت می کرد. برخی دیگر ذکر کرده اند که پدربزرگ او یوسف بن عبدالجلیل بن یمداس بن منصور است که نسب او به ادریسیان ختم می شود. اجدادش از مراکش به مناطق فیجیج و سجلماسه در مغرب نزدیک سودان در منطقه قبیله بنی مارین زناتیه نقل مکان کردند. سلف او از آنجا به قلعه بنی راشد نقل مکان کرد و به همین دلیل به مرینی معروف شد. برخی از مورخان متأخر نیز اشاره کرده اند که شجره نامه هایی برای آنان تهیه شده که ایشان را به سلسله اشراف ادریسیان منسوب می کند.

خانواده

خانواده اش احمد بن یوسف حداقل با 4 زن ازدواج کرد که از آنها فرزندانی داشت و از همسران و فرزندانش عبارتند از:

سْتّی بنت عمرو المشریفی التراری، محمد صغیر (امزیانه) و آمنه را به دنیا آورد. عائشة الزغلة دختر قادة بن مرزوقة پسر و جانشینش در طریقت و زاویه داری محمد بن مرزوقه -به دلیل شباهت به جدش مرزوقه گفته می شد- را به دنیا آورد. کلیله بنت محمد الدرجی خدیجه بنت محمد المرینی او یک دختر دیگر به نام عایشه از همسر دیگری داشت. الوزان ذکر کرده است که او چهار زن و چند کنیز داشت که از او چند پسر و دختر به دنیا آوردند.

خادمان بسیار و فرزندانش نیز ازدواج کردند و صاحب نوه شدند و مجموع خانواده او به بیش از صد و پنجاه نفر رسید که همگی از او حمایت و پیروی می کردند.

درگذشت

وی در صفر سال 931 هجری قمری مطابق با دسامبر 1524 میلادی در روستای خربه (عامره فعلی) در حومه شهر عین الدفلى درگذشت.

اساتید

وی از علمای تلمسان و وهران بهره مند شده است. او عازم شهر بجایه شد و در آنجا با شیخ احمد زروق البرنسی صوفی معروف آشنا شد. وی مدتی در بجایه زندگی کرد و در سال 884 ق مطابق با 1479 م، زاویه سیدی زروق را در آنجا تأسیس کرد. احمد بن یوسف از شاگردان شیخ زروق بود که وارد خلوت خانقاه شد و به دست زروق جامه صوفی پوشید. علوم قرآن و سیره پیامبر و عرفان را از او آموخت.

بازگشت به وطن

احمد بن یوسف در شرح سیره شیوخ صوفیه خروج خود را از بجایه شرح می دهد:سپس به بجایه بازگشتم و دیدم حلقه بزرگی گرد شخصی جمع شدند پس نزد آنان رفتم، شیخی را دیدم که خرقه بر سر و تن برهنه در وسط دایره ذکر گویان است و او را قاسم البسکری می نامند رو به من کرد و گفت: در خلوت وارد شو و آنچه را که به تو داده شده برنگردان و نزد خانواده خود در راس الماء برو. در حالی که هیچ کس در آنجا مرا نمی شناخت پس همان طور که استادم ابوالقاسم به من دستور داد رفتم پس شبانه وارد خانقاه شدم. ناگهان مردی در زد و مشتی درهم برایم آورد و از پشت در به من داد و رفت.

احمد بن یوسف به روستای خود رأس الماء، واقع در نزدیکی وادی فارقوق، بین قله بنی راشد و معسکر بازگشت و کلبه ای از چوب ساخت و آنجا ماند تا کسی او را نشناسد. سپس در بازار شهر معسکر رفت و آمد کرد و با مردم به عبادت و تبلیغ روش زروقی پرداخت و شهرتش آشکار شد و مردم او را تحسین کردند و بر پیروانش افزوده شد. در آغاز برخی از فقها با او مخالفت کردند و دعوت او را بدعت توصیف کردند، مانند عمرو بن احمد مشرفی تراری که بعداً نظر خود را نسبت به او تغییر داد و ملیانی با دخترش ازدواج کرد. برخی دیگر مانند شیخ عبدالرحمن القلامی و عثمان بن عمر با او مناظره کردند و او را امتحان نمودند و او از آنها ناکام ماند و به علم او اعتراف کردند. پس از شهرت او و بسیاری از پیروانش به فراخوانی راه او پرداختند و به تبلیغ تعالیم زروقیه پرداختند. احمد بن یوسف پس از مرگ پدرش از روستای راس الماء به شهر قلعه که یکی از کلان شهرهای مهم منطقه بود نقل مکان کرد و در آنجا گوشه یا خانقاه خود را تأسیس کرد و در مورد آن گفت: خانقاه ما مانند کشتی نوح است و هر که در آن وارد شود از ترس در امان است. وی با وجود افزایش تعداد مریدان و شاگردانش، با مخالفت شدید فقها و علمای نخبه شهر قلعه مواجه شد.

شهرت او به جایی رسید که ابوعبدالله الصباغ القلعی که نخستین تراجم نگار احمد بن یوسف بود در کتابش «بستان الأزهار في مناقب زمزم الأبرار ومعدن الأنوار سيدي أحمد بن يوسف الرّاشدي النسب والدّار» که عمده‌ترین اثری است که به زندگی احمد بن یوسف، سیره دینی و سیره صوفیانه او که پس از او بسیار گسترش یافت پرداخته است و همچنین ابوالقاسم سعدالله می گوید: شاید احمد بن یوسف الملیانی بزرگ ترین شخصیت صوفی باشد که مؤلفان آن را حتی مختصرا به دلیل تألیفات و اشعار برگزیده اش مورد توجه قرار داده اند. به سختی می توان اثری در تصوف پیدا کرد که به شخصیت الملیانی و زندگی معنوی او اشاره نداشته باشد. کتاب بستان الازهر منشأ اکثر اخبار و اقوال درباره ی احمد بن یوسف است.او پیروان و شاگردانش را «فقیر» می نامید و آنها مظاهر احترام، تکریم و وفاداری را به او نشان می دادند و بر آنها اقتدار زیادی داشت تا جایی که در راه حمایت از او کشتارها شد. و پس از بدتر شدن روابطش با زيانية با او همراهی کردند و گوشه خود را از نواحی بنی راشد به منطقه دشت شلف نقل مکان کرد. احمد بن یوسف طرفدارانی از فقهای استان بنی راشد داشت و ابن الصباغ ذکر می کند که امام سنوسی (1426-1490) به کسانی که از احمد بن یوسف غیبت می کردند می گفت:در مورد سلسلة الذهب، سیدی احمد بن یوسف حرف می زنید.

اگرچه این قول منتفی است، زیرا السنوسی در سال 1490 قبل از شهرت احمد بن یوسف درگذشت. او دشمنانی نیز داشت، مانند برخی از عرفا و فقهای منطقه، مانند شیخ علی الندرومی، شیخ قدار و برخی از صاحبان قدرت و تجار و سرشناسان و بزرگان برخی از طوایف مانندسامیان المناصری که از سران بنی منصیر بود او نیز فقیه بود و او را از تماس با قبیله بنی فرح برحذر داشت و او بود که خواستار دفن او در «زوبیه» (زباله دان) یهودیان بود.

شاگردان

احمد بن یوسف پیروان و شاگردان بسیاری داشت که مهمترین آنها در مغرب عبارتند از:

ابن معزة الصباغ قلعی: ابوعبدالله محمد بن احمد بن علی بن عبدالرحمن صباغ قلعی از بزرگ ترین اصحاب او و از کسانی بود که از او پیروی ی کرد.او در ژانویه 1518 به همراه اسحاق بربروس و ترکان ترکیه در نبرد قلعه علیه اسپانیایی ها به شهادت رسید.

علي بن العباس التمزغراني

عبد الحق بن علي المطهري

عبد الرحمن بن جلال التلمساني

محمد بن جلال التلمساني

محمد بن عبد الجبار الفجيجي التلمساني

عبد الله بن إبراهيم الخياط

موسى بن منصور البلداوي

محمد بن أحمد الشريف الزهّار

أبو العباس أحمد البطحي

محمد العنتري العربي

سليمان بن أبي سماحة

عمر بن سليمان العلوفي

محمد العربي بن شعاعة

محمد العربي بن القاضي

محمد الصباغ القلعي

تالیفات

برخی از کتب و رساله هایی که به احمد بن یوسف نسبت داده شده است در ذیل خواهد آمد:

رسالة في الرقص والتصفيق والذكر في الأسواق

رسالة التحقيق ومنهج الهدى إلى الطريق

حكم في التصوف

المنهج الحنيف في معنى الاسم اللطيف.