زکریا انصاری

لوح مقبره زکریا انصاری در مصر

نام	أبو یحیى زکریَّا بنُ محمد بنِ أحمدَ بنِ زکریا الأنصاریُّ الخزرجیُّ السُّنَیکیُّ
نام‎های دیگر	"شیخ الإسلام" ،"زین الدین" و"القاضی زکریا"
درگذشت	926ق

أبو‌یحیى زکریَّا بنُ محمد بنِ أحمدَ بنِ زکریا الأنصاریُّ الخزرجیُّ السُّنَیکیُّ، که در قاهره اقامت داشت و در الازهر به درجات بالای علمی رسیده بود (824هـ/1421م - 926هـ/1520م) معروف به "شیخ‌الإسلام"،"زین‌الدین" و"القاضی زکریا"فقیه، قاضی شافعی، قاری، مُحَدِّثٌ حافظ قرآن، متکلِّمٌ، لغوی و صوفی بود. او قاضی القضات در عهد دولت ملوکیه مصر بود و در کثرت و اهمیت تالیفاتش به جایگاهی رسید که او را محدد صده نهم هجری می‌دانند.علمای مسلمان به کتب او اهتمام فراوان داشته و بر شرح و تدریس آن همت گماشتند و شافعیان در صدور فتوا به کتابهای او و شاگردانش، به ویژه ابن‌حجر الهیتمی و شمس الدین الرملیَّ تکیه می‌کردند. زکریای انصاری در سال 824 هجری قمری در روستای سنیکه از ناحیه شرقیه در مصر به دنیا آمد و در آنجا در سایه خانواده‌ای فقیر رشد کرد. سپس به مسجد الازهر حرکت کرد و برای طلب علم مدتی در آنجا ماند و کوشید تا در تمام علوم شریعت مانند تفسیر و حدیث و عقاید و فقه و تصوف و لغت و منطق سرآمد شد و از بزرگان زمان خود مانند الحافظ بن حجر عسقلانی استفاده کرد و او را به صدور فتوا مجاز نمود و جلال‌الدین المحلی و محیی‌الدین الکافیجی و دیگرانی از این دست بهره برد. به طلب علم و تعلیم ادامه داد تا اینکه شهرت یافت و طلاب به طلبگی و بهره گیری از او پرداختند. عبدالقادر عیدروس می‌گوید: «مناصب بزرگی از قبیل تدریس در مقام امام شافعی را به عهده گرفت. در حالی مقامی بالاتر از این در تعلیمات دینی در مصر وجود نداشت. چندین مدرسه مهم نیز تدریس و تولیت نمود و در تصوف و تولیت خانقاه نیز فعال بود تا اینکه پس از اکراه و پاکدامنی بسیار به مقام والای قاضی القضات ارتقا یافت.» او کار خود را با صداقت کامل پیش می‌برد و غالباً با توصیه‌های سلطان الاشرف قیتبای را خطاب قرار می داد. او بیست سال به این سمت ادامه داد تا اینکه سلطان قنسوه الغوری در سال 906 هجری قمری او را عزل کرد. «به خاطر اهانت او به سلطان و سرزنش آشکارش».

زکریای انصاری قبل از مرگش شاهد سقوط دولت ممالیک و الحاق دولت عثمانی به مصر بود و در زمان امپراتوری عثمانی به مقام و احترام رسید. پس از مرگش، خیر بیگ، امیر الامرا برای او دعا کرد و او را کفن کردند و در میانه روز تشییع نمودند تا در مسجد الازهر در جمع قضات اسلامی و علما و نیکوکاران و جمعیت زیادی گرد آمدند. همه در مسجد مذکور و اطراف آن حاضر شدند و فرصت را مغتنم شمردند و بر آن نماز خواندند. وفات او در روز چهارشنبه سوم ذی الحجه سال 926 هجری قمری در قاهره بود.

ولادت

زکریا الأنصاری در قریة سنیکة از ناحیه الشرقیة مصر در سال هشتصد و بیست و چهار (824هـ) بدنیا آمد.

اسم و نسب

أبو‌یحیى زکریا بن محمد بن أحمد بن زکریا الأنصاری الخزرجی. اصل او به قبیله خزرج از انصار می‌رسد و او از نسل خباب بن المنذر بن الجموح الخزرجی است. السنیکی به این دلیل است که منتسب به روستای سُنَیْکة در اقلیم شرقی مصر بین بلبیس و عباسیه که اکنون حلمیه نام دارد. محیی‌الدین أبوالسعود یحیى (ت 897هـ): و او بزرگترین فرزندش بود. محب‌الدین أبوالفتوح محمد: و او فرزند وسط. جمال الدین یوسف (ت 987هـ): و او فرزند آخر.

تحصیل

او در مسجد الازهر بود و در سال 841 هجری قمری به قاهره رفت. در الازهر طلب علم کرد و فقیر و تهیدست بود و پس از مرگ پدرش کسی از او حمایت نکرد. زکریای انصاری پس از اقامت در قاهره به شهر خود سنیکه بازگشت و مدتی در آنجا به کشاورزی مشغول شد، اما طلب علم را فراموش نکرد. زمانی که به قاهره بازگشت و برای دانش جویی و کسب علم در هنرهای مختلف مشغول شد. در بخش پایانی عمرش به درس و طبقه بندی و تالیف کتب و تصدی مناصب اداری و تدریس و امر به معروف و نهی از منکر تا اینکه در سال 926 هجری قمری درگذشت.

اساتید

ابن المجدی (ت 850هـ). ابن حجر العسقلانی (ت 852هـ). زین الدین رضوان (ت 852هـ). الکمال بن الهمام (ت 861هـ). جلال الدین المحلی (ت 864هـ). علم الدین البلقینی (ت 868هـ). یحیى بن محمد المناوی (ت 871هـ). محیی الدین الکافیجی (ت 879هـ).

شاگردان

شهاب‌الدین الرملی (ت 957هـ). ابن حجر الهیتمی (ت 974هـ). الخطیب الشربینی (ت 977هـ). شمس الدین الرملی (ت 1004هـ). محمد بن سالم الطبلاوی (ت 966هـ). عمیرة البرلسی (ت 957هـ). عبدالوهاب الشعرانی (ت 973هـ).

آثار

مهمترین آثار او عبارتند از:

تفسیر وعلوم القرآن

"فتح الجلیل ببیان خفی أنوار التنزیل": حاشیه بر تفسیر البیضاوی. فتح الرحمن بکشف ما یلتبس من القرآن. الدقائق المحکمة فی شرح المقدمة: شرح المقدمة الجزریة در علم تجوید.

حدیث وعلومه

تحفة الباری بشرح صحیح البخاری. فتح الباقی بشرح ألفیة العراقی: شرح ألفیة العراقی در علم الحدیث. فتح العلام بشرح الإعلام بأحادیث الأحکام.

عقیده ، علم الکلام و منطق

فتح الإله الماجد بإیضاح شرح العقائد: حاشیة بر شرح العقائد النسفیة تفتازانی. لوامع الأفکار فی شرح طوالع الأنوار: شرح طوالع الأنوار للبیضاوی. المطلع شرح إیساغوجی.

فقه

منهج الطلاب: مختصر منهاج الطالبین نووی. فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب. تحفة الطلاب لشرح تحریر تنقیح اللباب. أسنى المطالب: شرح روض الطالب لابن المقری. الغرر البهیة فی شرح البهجة الوردیة: شرح بر منظومه ابن الوردی. الإعلام والاهتمام بجمع فتاوى شیخ الإسلام. نهایة الهدایة إلى تحریر الکفایة: شرح ألفیة ابن الهائم در علم الفرائض.

اصول الفقه:

لب الأصول. غایة الوصول إلى شرح لب الأصول. فتح الرحمن شرح لقطة العجلان.

تصوف و تزکیه

الفتوحات الإلهیة فی نفع أرواح الذوات الإنسانیة. الزبدة الرائقة فی شرح البردة الفائقة. إحکام الدلالة على تحریر الرسالة: شرح الرسالة القشیریة.

علوم لغت

بلوغ الأرب بشرح شذور الذهب. الدرر السنیة فی شرح الألفیة. المناهج الکافیة فی شرح الشافیة لابن الحاجب.

در موضوعات متنوع

فتح المبدع فی شرح المقنع: در جبر و مقابله. اللؤلؤ النظیم فی روم التعلم والتعلیم: در تعلیم و تربیت. الحدود الأنیقة والتعریفات الدقیقة.

وفات

زکریای انصاری تا صد سال عمر کرد و همه آن را صرف علم و تحصیل و قضاوت کرد و در قاهره وفات کرد و مترجمانش در تعیین تاریخ وفاتش در چند قول اختلاف کردند. گفته شده در روز جمعه چهارم ذی الحجه سال 925 هجری قمری است و قول دیگری چهارشنبه سوم ذی الحجه سال 926 هجری قمری را روایت کرده و روایت بعدی چهارم ذی الحجه سال 926 هجری قمری را بیان کرده است. و روایتی هم مربوط به چهارشنبه سوم ذی القعده سال 926 هجری قمری است. برخی از محققین احتمال وفات وی در روز چهارشنبه سوم ذی الحجه سال 926 هجری قمری را داده‌اند. زیرا این روایت از ابن ایاس است که با او معاصر بوده و در تشییع جنازه او شرکت کرده است و چون صبح روز پنجشنبه غسل ​​داده شده است یعنی در روز چهارشنبه از دنیا رفته است.او را در غرفه صغری در نزدیکی قبر شافعی که از پیروان او بود به خاک سپردند.