اقبال لاهوری و احیای فکر دینی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

من نمی‌خواهم ادعا کنم که تمام حرفهایى که او در این موضوع بسیار بزرگ گفته است بى‏انتقاد است، و یا تمام حرفها همان است که این مرد آنها را ایراد کرده است، ولى از باب اینکه این موضوع را او عنوان کرده و در حدودى که یک نفر مفکّر می‌تواند در این موضوعات بحث کند بحث کرده است، بسیار بسیار شایسته تقدیر و تمجید و تبجیل است.  

با همه این حرفها که مردى است که تحصیلات عالیه خودش را در اروپا کرده و اروپا را شناخته است و به ارزش علم جدید فوق‏العاده واقف و معترف است، در عین حال اولین چیزى که در گفتار این مرد جلب توجه می‌کند و آن را در اشعار خودش به صورت منظوم بیان کرده است این است که آن چیزى را که امروز «تمدن اروپایى» می‌نامند- یعنى مجموع شئون زندگى اروپایى، ایده‏آلهایى که تمدن امروز اروپایى به بشر می‌دهد، راه و رسمى که به بشر می‌آموزد، اخلاق و عادات و بالاخره مسیرى که اروپاى امروز دارد- نه تنها یک چیز خوبى نمی‌داند بلکه یک امر بسیار بسیار خطرناکى، هم براى بشریت و هم براى خود مردم اروپا می‌داند؛  

یعنى اقبال اروپارفته و اروپاشناخته، آینده تمدن اروپا را بسیار شوم و خطرناک می‌داند و این قسمتها را در کلمات خودش زیاد گنجانده است و من مایل هستم آن قسمتها را که از نوشته‏هاى خود اقبال یادداشت کرده‏ام براى شما بخوانم تا ببینید این مرد چه نظرى راجع به تمدن امروز اروپا دارد و با اینکه به علم اروپایى خوشبین است، به تمدن اروپایى تا چه حدود بدبین است و تا چه اندازه مشرق‏زمینى‏ها و مخصوصاً مسلمین را پرهیز می‌دهد که تحت تأثیر تمدن اروپا قرار نگیرند

آنها که چشمشان از تقلید و بردگى کور شده است نمی‌توانند حقایق بى‏پرده را درک کنند. این فرهنگ و تمدن نیم‏مرده اروپایى چگونه می‌تواند کشورهاى ایران و عرب را حیات نوین بخشد هنگامى که خود به لب گور رسیده است

برجسته‏ترین نمود تاریخ جدید، سرعت عظیمى است که جهان اسلام با آن سرعت از لحاظ روحى در حال حرکت به طرف مغرب‏زمین است.

می‌گوید برجسته‏ترین نمود تاریخ جدید این کشورها این است که به سرعت به سوى مغرب‏زمین حرکت می‌کنند. بعد براى اینکه میان علم و تمدن مغرب‏زمین تفکیک کند

یعنى اولین چیزى که بشر به آن نیازمند است این است که جهان تفسیرى روحانى و معنوى بشود نه تفسیرى مادى. اولین چیزى که بشر را سرگردان کرده است و به موجب آن هیچ فکر و عقیده‏اى به صورت ایمان واقعى در بشر به وجود نمی‌آید، ماتریالیسم و مادیگرى است، تفسیر جهان است به صورت مادى که جهان هرچه هست مادیات است، جهان کور و کر است، جهان بى‏شعور است، احمق و ابله است، جهان هدف سرش نمی‌شود، جهان حق و باطل نمی‌فهمد، جهان درست و نادرست نمی‌فهمد، در جهان حق و باطل با یک مقیاس سنجیده می‌شود، هیچ چیز در دنیا هدف ندارد و ما به عبث آفریده شده‏ایم. می‌گوید این فکر است که روح تمدن بشر را ضایع کرده و می‌کند.

خود اسلام زنده است با تکیه‏گاه و مبناى زنده، پس نقص کار در کجاست؟

تعبیر لطیفى دارد امیرالمؤمنین على ‌علیه‌السلام، آینده اسلام و مسلمین را ذکر می‌فرماید: وَ لُبِسَ الْاسْلامُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلوباً یعنى مردم جامه اسلام را به تن می‌کنند ولى آن‏چنان‏که پوستین را وارونه به تن کنند.

می‌فرماید: اسلام را مردم چنین خواهند کرد، هم دارند و هم ندارند. دارند ولى چون آن را وارونه کرده‏اند، آنچه باید رو باشد زیر است و آنچه باید در زیر قرار بگیرد در رو قرار گرفته است. نتیجه این است که اسلام هست اما اسلام بى‏خاصیت و بى‏اثر، اسلامى که دیگر نمی‌تواند حرارت بدهد، نمی‌تواند حرکت و جنبش بدهد، نمی‌تواند نیرو بدهد، نمی‌تواند بصیرت بدهد، بلکه مثل یک درخت پژمرده آفت‏زده‏اى می‌شود که سرِ پا هست اما پژمرده و افسرده، برگ هم اگر دارد برگهاى‏ پژمرده با حالت زار و نزار است.  

این از کجاست؟ بستگى دارد به طرز تلقى مسلمین از اسلام که چه جور اسلام را می‌گیرند و چگونه تلقى می‌کنند. آن را از سر می‌گیرند، از پا می‌گیرند، از ته می‌گیرند؟ آن را تجزیه می‌کنند، قسمتى از آن را می‌گیرند و قسمتى را نمی‌گیرند؟ قشرش را می‌گیرند و لُبّش را نمی‌گیرند یا می‌خواهند لبّش را بگیرند و قشرش را رها کنند؟ بالاخره به صورتى درمی‌آید که: لا یَموتُ فیها وَ لا یَحْیى‏ نه مرده است و نه زنده. نه می‌شود گفت هست و نه می‌شود گفت نیست.

خاصیت حیات چیست؟ شما از هر عالم و فیلسوفى که حیات را تعریف‏ می‌کند، بپرسید به چه چیز می‌شود گفت حیات و زندگى؟ اصلًا معنى حیات و زندگى چیست؟ البته کسى مدعى نمی‌شود که حقیقت و ماهیت حیات را تعریف کند ولى حیات را از روى آثارش می‌‌شناسند و این جور به شما خواهند گفت: حیات یعنى حقیقت مجهول‏‌الکنهى که دو خاصیت دارد، یکى آگاهى و دیگرى جنبش.

انسان به هر نسبت که آگاهى بیشترى دارد حیات بیشترى دارد، به هر نسبت که تحرّک و جنبش بیشترى دارد حیات بیشترى دارد، و به هر نسبت که آگاهى کمترى دارد و بى‏‌خبرتر است مرده‏تر است، به هر نسبت که ساکن‏تر است مرده‌‏تر است. به هر نسبت که بى‏‌خبرى را بیشتر می‌پسندد مردگى در مردگى دارد، و به هر نسبت که سکون را بیشتر می‌‏پسندد مردگى در مردگى دارد.  

می‌‏بینید جامعه ما براى این شخص بیشتر احترام قائل است. این، علامت کمال مردگى یک اجتماع است که هر انسانى هر اندازه بى‏‌خبرتر و ناآگاه‏تر باشد او را بیشتر می‌‌پسندد و با ذائقه او بیشتر جور در می‌‌آید.