تأملی بر پیشینه وحدت اسلامی (کتاب)

نام کتاب	تأملی بر مسأله وحدت اسلامی
نویسنده	محمّد حسین اردوش
زبان کتاب	فارسی
سال نشر	1384 ش
ناشر	مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی
تیراژ	1000 نسخه
نوبت چاپ	اول

جهان اسلام از قرن سیزدهم هجری به این سو، در کشاکش رویارویی با هیمنه ی استعماری غرب. علاوه بر ‏وقوف به برتری مادی غرب، همانند قرن دوم هجری، بار دیگر با انبوهی ازمفاهیم و معارف بیگانه مواجه شد و ‏البته این بار جهان اسلام، نشاط و شادابی و سلامت و قدرت گذشته در مقابله با هیمنه ی مادی بیگانگان و هضم ‏مطلوب داده های فرهنگی جدید را نداشت.‏ از این رو در مقابله با عالم جدید، موضع گیری های متفاوتی اتخاذ نمود که بیشتر مابین افراط و تفریط، غرب-‏گریزی تا غرب ستیزی و غرب گرایی تا غرب زدگی، در نوسان بود. در این میان دیدگاه هایی نیز تلاش می داشت ‏که از بهت واقعه درآمده و نسبت به امر واقع، یعنی پیشرفت و برتری غرب، نه دچار تسلیم، وادادگی و شیفتگی ‏شود و نه روی درکشد و در انزوا فرو رود و یا به انکار و ستیز برخیزد، بلکه با اعتماد به نفس و دیده ی انصاف به ‏حلاجی درست وضعیت و چاره جویی بپردازد.‏ جنبش وحدت اسلامی یا اتحاد اسلام را در مجموع می توان دارای چنین دیدگاهی شمرد. وحدت اسلامی در ‏این عصر، جنبشی است اندیشه ای و عمل گرا که تلاشی گران، فشرده و پراکنده به خرج داد تا با احیاء، اصلاح و ‏بیداری، جهان اسلام را که در آن دوران، مهم ترین و معتبرترین واحدهای سیاسی آن، امپراطوری عثمانی و ایران ‏قاجاری بودند. توانایی درک دنیای جدید و دفاع از استقلال و صیانت آن در مقابله با سلطه جویی های استعماری ‏غرب ببخشد. وحدت اسلامی با وجود تنوع در گر ایش ها و سمت وسوهای سیاسی فرهنگی، یکی از محوری-‏ترین نظریه های مطرح در این دوران بوده و در میان اقشار مختلف از سیاستمداران حاکم تا علما، اندیشمندان، ‏روشنفکران و حتی توده ی مردم، مبلغان، داعیانی داشت و اگرچه فشار و شتاب رویدادهای متوالی آن دوران، ‏فرصت پختگی و کارآمدی مؤثر را به این جنبش نداد و لیکن مسأله ی وحدت اسلامی در این عصر، تأثیراتی ‏جدی، مانا و پردامنه برجای گذارد و علیرغم کثرت و تنوع در تعریف، در اشکالی دیگر، همچنان تا امروز مطرح ‏می باشد.. فرضیه ی اساسی که چارچوب این پژوهش، مبتنی بر آن شکل گرفته است. این است که وحدت ‏اسلامی در این دوران جنبشی است وحدت طلبانه، اصلاح گرا و استعمارستیز و مهم ترین عامل در ولادت آن، نیاز ‏جهان اسلام به وحدت در مصاف با دنیای جدید بود.‏ این پژوهش که از سه بخش سامان یافته است. تلاش گردیده است که با استنادهای پژوهش گرانه، از مطر ‏ح ترین مآخذهای تحقیقاتی، در تار یخ معاصر جهان اسلام اعم از منابع دست اول و مآخذ تحقیقی، پیرامون ‏مسأله ی وحدت اسلامی و موضوعات مرتبط با آن استفاده گردد.‏ در بخش نخست كتاب، مؤلفه های ناهمسازگری و پیشینه ی تلاش های همسازگرایانه در جهان اسلام از آغاز ‏تا قرن سیزده هجری و الی نوزده میلادی، بررسی می گردد. در بخش دوم، به زمینه های طرح مساله ی وحدت ‏اسلامی در ایران قاجاری و امپراطوری عثمانی، اشاره می شود. بخش سوم به مسأله ی وحدت اسلامی؛ اتحاد ‏اسلام و مؤلفه ها و مقوم های نظریه ی وحدت اسلامی در این عصر، چهره ها؛ اندیشه ها و تکاپوها (سید جمال ‏الدین، شیخ الرئیس قاجار، رساله ی اتحاد اسلام)، اختصاص دارد . و در پایان در كتاب تصریح شده است: پس از ‏وفات پیامبر اسلام (ص)، به موازات تزاید ناهمسازگری ها، تلاش های وحدت طلبانه نیز رشد و نمود و بالندگی ‏گرفت، وبدین ترتیب مساله ی وحدت اسلامی یا همسازگری و خصم و همزادش، یعنی تفرقه یا ناهمسازگری كه ‏بیش از هر چیز در اختلافات مذهبی بروز می یابد، به برجسته ترین مؤلفه های تاریخ اسلام تبدیل می گردد. در ‏طول تاریخ اسلام از وحدت اسلامی مانند بسیاری دیگر از آموزه ها و ارزش ها، تعاریف متفاوت و قرائت های ‏گوناگون شده است. و حتی پاره ای از تلاش های وحدت طلبانه با ماهیتی متناقض و دوگانه (پارادوكسیال)، با هدف ‏وحدت مسلمانان به ناهمسازگری های جهان اسلام دامن زده اند، تا آن جا كه گاه شعار وحدت به حربه ای علیه ‏جوهره ی خود یعنی همسازگری تبدیل شده و مستمسكی برای توجیه بیداد و یا انكار اقلیت از سوی اكثریت بدل ‏آمده است. نمونه های متعددی از این دست تلاش ها را چه در حوزه ی اندیشه و چه در حوزه ی قدرت سیاسی، در ‏تاریخ اسلام می توان یافت.‏