فتاوای تقریبی در دوران معاصر: تفاوت میان نسخه‌ها

خط ۳۰۶:

برادر شما محمود شلتوت شیخ الازهر <ref>بنقل از خبر گزاری فارس

90/12/24</ref>

==فتوای مشهور [[محمود شلتوت|شیخ محمود شلتوت]] رئیس دانشگاه [[الازهر الشریف|الازهر]] – مبنی بر جواز و صحت عمل مسلمانان طبق مذهب امامیه -==

مباحثی که در این نوشتار بدان پرداخته شده است بشرح ذیل است :

متن فتوای شیخ محمود شلتوت

2- انگیزه صدور فتوی

3- تحلیل محتوای ان

4- پیامدها و اثار ان در مجامع علمی و شخصیتها

==اصل فتوی==

صدور این فتوا بدنبال استفتائی بود که از ایشان صورت گرفت . متن عربی استفتاء که در سال 1379قمری – 1959میلادی - در مجله رساله الاسلام چاپ قاهره تحت عنوان فتوی تاریخیه منتشر گردید بشرح ذیل است :

إن بعض الناس یرى أنه یجب على المسلم لكی تقع عباداته و معاملاته على وجه صحیح أن یقلد أحد المذاهب الأربعة المعروفة و لیس من بینها مذهب الشیعة الإمامیة و لا الشیعة الزیدیة فهل توافقون فضیلتكم على هذا الرأی على إطلاقه فتمنعون تقلید مذهب الشیعة الإمامیة الاثنا عشریة مثلا.

ترجمه : از ایشان سؤال شد :

عده ای ا ز مردم معتقدند که هر فرد مسلمان برای آنکه عبادات و معاملاتش صحیح انجام گیرد ، باید تابع احکام یکی از مکتبهای معروف چهارگانه باشد و در میان این مکتبهای چهارگانه نامی از مکتب شیعه امامی و شیعه زیدی برده نشده است . آیا جنابعالی با این نظر کاملا موافقید که مثلا پیروی از مکتب شیعه امامیه اثنی عشری مغایرتی با دین ندارد؟

پاسخ ایشان به استفتای فوق اینچنین بود :

 1ـ إن الإسلام لا یوجب على أحد من أتباعه اتبّاع مذهب معین بل نقول إن لكل مسلم الحق فی أن یقلد بادئ ذی بدء أی مذهب من المذاهب المنقولة نقلا صحیحاً و المدونة أحكامها فی كتبها الخاصة و لمن قلد مذهباً من هذه المذاهب أن ینتقل إلى غیره ـ أی مذهب كان ـ و لا حرج علیه فی شیء من ذلك .

o 2 ـ إن مذهب الجعفریة المعروف بمذهب الشیعة الإمامیة الاثنا عشریة مذهب یجوز التعبد به شرعا كسائر مذاهب أهل السنة .

فینبغی للمسلمین أن یعرفوا ذلك ، و أن یتخلصوا من العصبیة بغیر الحق لمذاهب معینة ، فما كان دین الله و ما كانت شریعته بتابعة لمذهب ، أو مقصورة على مذهب ، فالكل مجتهدون مقبولون عند الله تعالى یجوز لمن لیس أهلا للنظر و الاجتهاد تقلیدهم و العمل بما یقررونه فی فقههم ، و لا فرق فی ذلك بین العبادات و المعاملات.

<ref>مجله رساله الاسلام چاپ قاهره سال یازدهم 1379قمری -1959میلادی شماره 3ص 228 </ref>

ترجمه فتوای شیخ محمود شلتوت،شیخ جامع الازهر،

ایشان پاسخ دادند :

1-آیین اسلام هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتب معینی ننموده ، بلکه هر مسلمانی می تواند از هر مکتبی که بطور صحیح نقل شده و احکام آن در کتب مخصوص به خود مدون گشته پیروی نماید و کسی که مقلد یکی از این مکتبهای چهارگانه باشد می تواند به مکتب دیگری ( هر مکتبی که باشد ) منتقل شود .

2-مکتب جعفری، معروف به مذهب امامی اثنی عشری ، مکتبی است که شرعا پیروی از آن مانند پیروی از مکتبهای اهل سنت جایز می باشد . بنابراین سزاوار است که مسلمانان این حقیقت را دریابند و از تعصب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند دوری گزینند ، زیرا دین خدا و شریعت او تابع مکتبی نبوده و در احتکار و انحصار مکتب معینی نخواهد بود .بلکه همه صاحب مذهبان ، مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باری تعالی است و کسانی که اهل نظر و اجتهاد نیستند، می توانند از هر مکتبی که مورد نظرشان است تقلید نموده و از احکام فقه آن پیروی نمایند و در این مورد فرقی میان عبادات و معاملات نیست .

==انگیزه صدور فتوا==

درزمینه انگیزه مرحوم شیخ شلتوت از صدور این فتوا گفتار برخی از عالمان دینی را که از نزدیک با ایشان ملاقات داشته اند ر ابیان می کنیم:

مرحوم میرزا خلیل کمره‌ای در اين زمینه می‌نویسد:

اینجانب و هیئت همراه در سفر به مصر در دو نوبت با شیخ جامع الازهر محمود شلتوت دیدار داشتیم، یک نوبت در جامع الازهر و یک نوبت در منزل شخصی ایشان. در این دیدار شیخ الازهر ما را از حقایق اموری مطلع فرمود و رازی را فاش کرد که پای مداخله بیگانگان و تأثیر نفوذ آنان را در امور ممالک شرق حتی در امور بین مذاهب اسلام، روشن می‌ساخت.

ايشان در ادامه از قول شیخ شلتوت نقل می کند که فرمود:

«من از دیر زمانی حدود سی سال قبل در صدد دیدن فقه امامیه بر آمدم و از عراق و ایران کتاب‌های فقهی امامیه را خواستم ولی تا این اواخر که مصر از زیر زنجیر استعمار بیرون آمد کتاب‌ها نمی‌رسید و سانسور می‌شد تا بعد از فتح کانال کتب شما آمد و من مطالعه کردم، حجت بر من تمام شد و آن فتوا را دادم بدون اینکه تحت تأثیر هیچ مقامی یا سخنی بروم». <ref>(شيخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب ص194 بنقل ازکتاب حج و قبله تالیف میرزا خلیل کمره ای ص130-132)</ref>

شیخ محمد جواد مغنیه نيز ملاقات خویش را با شیخ شلتوت این گونه توصیف می کند :

«در یکی از سفرهایم به مصر با علامه شلتوت دیدار کردم در حالی که جمعی از بزرگان دانشگاه الازهر نیز در محضرش بودند، از انگیزه فتوایش بر جواز تعبد به مذهب جعفری جویا شدم وی پاسخ داد: خدا می‌داند در مورد این فتوا انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی و غیره نداشتم. من در مقام استنباط احکام فقهی وقتی بعضی از دلایل فقه شیعه را مورد دقت و نظر عمیق قرار دادم مشاهده کردم که دلایل این فقه از قوت و متانت و ظرافت خاصی برخوردار است و این امر باعث شد که فتوایی بر جواز پیروی از مذهب شیعه را صادر نمایم، و من خود در بعضی مسائل فقهی بر اساس فقه مذهب جعفری فتوا داده‌ام. آنگاه شیخ محمود شلتوت رو به حاضران کرد و گفت: بر شماست که کتاب‌های شیعه را با دقت مورد مطالعه قرار دهید» <ref>همان ص196-197</ref>

==تبیین متن فتوا==

الف - در فراز اول این فتوا امده است :

إن الإسلام لا یوجب على أحد من أتباعه اتبّاع مذهب معین بل نقول إن لكل مسلم الحق فی أن یقلد بادئ ذی بدء أی مذهب من المذاهب المنقولة نقلا صحیحاً و المدونة أحكامها فی كتبها الخاصة

درتحلیل این نکته مهم باید گفت:

اینکه اسلام از مسلمانان نخواسته از مذهب خاصی تبعیت کنند حقیقتی است که تصور صحیح ان مستلزم تصدیقش می باشد چون قران کریم دینی را که برای مسلمانان بر گزیده است اسلام – ان الدین عندالله الاسلام – و نامی را که برای پیروان این ایین بر گزیده است مسلمان می باشد – مله ابیکم ابراهیم هو سمیکم المسلمین من قبل و فی هذا- بدیهی است که در کتاب خدا که مصدر نخست استنباط دین است اسمی از فرق و مذاهب خاص و عناوینی از قبیل سنی و شیعه نیامده است از اینرو مسلمانان هیچ الزامی ندارند که خود ر ا مکلف به تبعیت از مذهب خاصی بنمایند

نگاه عالمانه ایشان در این فراز برگرفته از قران و سنت رسول اکرم ص است که از مسلمانان خواسته اند که اسلام را در دو بخش اصول عقیدتی و احکام قطعی شریعت دیده و عناوین و نامگذاری های فرقه ای و مذهبی را که بعدها پیدا شده است را جزء دین ندانند از این رو لازم است فارغ از عناوین خاص فرقه ای که انان را ممتاز از یکدیگر می کند به ارکان اصلی و قطعی دین عنایت ویژه نموده و از اسمگذاری های تفرقه انگیز حتی المقدور اجتناب نمایند

ایشان در یکی از تالیفاتشان نیز که بنام ا لاسلام:عقیده و شریعه منتشر شده است معتقد است که مسائل اختلافی در دین هیچگاه نمی تواند مرز میان اسلام و کفر بوده و تنها امور قطعی دین است که می تواند حد فاصل ایندو قرار گیرد :

ما می توانیم مقرر کنیم که دانستنیهائی که از طریق قطعی وارد نشده یا از طریق قطعی وارد شده ولی توام با احتمال در دلالت است و علما در ان اختلاف کرده اند از عقائدی نیست که دین ما را به ان مکلف کرده و به عنوان مرز میان ایمان و کفر محسوب شود مانند مسئله رویت خدا با چشمان معمولی و زیادی صفات بر ذات و مرتکب گناهان کبیره و غیره <ref>الاسلام عقید ه و شریعه ص54-56از کتاب شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب ص 23 )</ref>

نکته دیگری که در این فراز ذکر شده است این است که از منظر مرحوم شلتوت فقط مذهبی قابل پذیرش است که بطریق صحیح نقل شده و مستند به کتب اصلی ان مذهب باشد ایشان در توضیح این نکته که در پاسخ یکی از در خواست کنندگان که خواستار توضیح این فقره از فتوا بودند اینچنین نگاشتند :مراد از این عبارت (مذاهب منقول به نقل صحیح که احکام ان در کتب مخصوص بخود تدوین شده باشد ) در فتوی ،هر مذهبی است که این شرائط بر ان منطبق گردد و سیاق عبارت فتوا این معنا را بخوبی می رساند و بخاطر اینکه تصور نشود مقصود و جوب تقلید از مذاهب چهار گانه اهل تسنن است خاطر نشان ساخته ایم که :هر مسلمانی می تواند از اول هر مذهبی که به نقل صحیح و مدون در کتب مخصوص به خود است پیروی نماید.

ایشان در ادامه توضیحاتشان مرقوم می دارند :

اینکه گفتیم مذاهبی که احکامش در کتب مخصوص بخود تدوین شده باشد بدین منظور است که می بینیم بعضی از کتب مذهبی بطور ناقص و ناصحیحی از ناحیه مذاهب دیگر نقل شده که یا ناشی از بی توجهی و بی دقتی و یا بخاطر وارد نبودن نویسنده به حقیقت ان مذهب بوده و یا احیانا ناشی از تعصب و تمایل به الوده ساختن ان مذهب بوده است از این رو برای شناسائی هر مذهبی لازم است از باب احتیاط به کتب تدوین شده خودشان مراجعه کرد و بدون شک کتب مخصوص هر مذهبی این منظور در ان رعایت شده است.

ایشان در درادامه می نویسند :

محور درصحت نقل و اعتماد به کتابهای تدوین شده در هر مذهبی تحقیقاتی است که قدما و پیشینیان د ر باره نسب و تفحص از راوی و روش دریافت راوی و امثال ان نموده و صحت و سقم هر یک را تعیین نموده اند <ref>شیخ محمود شلتوت ص 231-232</ref>

باید گفت توضیحات یاد شده از ناحیه شیخ مبین درک و نگرش عمیق مرحوم شلتوت در زمینه یکی از اسیبهای جدی در وحدت و تقریب میا ن مسلمانان مذاهب مختلف –عدم فهم درست پیروان مذاهب از یکدیگر - است ایشان معتقد است اگر به منابع نخست مذاهب اسلامی – که تحریفی نسبت به انها صورت نگرفته است - توجه کنیم و از کتابهائی که بر اساس تعصبات مذهبی و فرقه ای تدوین شده صرف نظر کنیم می بینیم زمینه های وحدت وتقریب فراوان بوده و نگاهمان نسبت به مذاهبی که تا کنون تلقی درستی از انها نداشتیم تغییر خواهد یافت.

ایشان ضمن امیدواری از امکان تحقق چنین نگرشی در میان مسلمانان نسبت به وجود منابع تحریف نشده از مذاهب موجود جهت شناخت حقیقی انها می نویسد :

خوشبختانه در هر مکتبی کتابهای خطی و چاپی وجود دارد که ما را در راه تحقیق از چاپ و نسخه ونصوص و نیز در باره وضع روایات و راویان انها کمک می نماید و از تمام این امور اعتماد و اطمینان به مکتب منقول و حقیقی بودن ان اشکار می گردد.<ref>همان ص233</ref>

2-در فراز دیگری از این فتوا امده است

و لمن قلد مذهباً من هذه المذاهب أن ینتقل إلى غیره ـ أی مذهب كان ـ و لا حرج علیه فی شیء من ذلك

ایشان از انجا که اختلاف بین مذاهب اسلامی را کبروی و اساسی ندیده و احکام انها را بر ا ساس اجتهاد بر گرفته از مبانی قران وسنت می داند معتقد است پیروان هر مذهبی می توانند از مذهبشان عدول نموده و به مذهب دیگر بگروند در این راستا ایشان می نویسد :

هر ایین الهی که شرایع ان تابع و حصار مذهبی باشد صاحبان ان مجتهد و اجتهادشان در پیشگاه پروردگار مورد قبول خواهد بود و هر کس که اهل نظر و اجتهاد نباشد می تواند از احکامی که در فقه شان مقرر است تقلید نماید. <ref>همان ص 234</ref>

بدیهی است یکی از نتائج این نگرش همین خواهد بو د که : و لمن قلد مذهباً من هذه المذاهب أن ینتقل إلى غیره ـ أی مذهب كان ـ و لا حرج علیه فی شیء من ذلك

ترجمه :کسی که مقلد یکی از این مکتبهای چهارگانه باشد می تواند به مکتب دیگری ( هر مکتبی که باشد ) منتقل شود و هیچ منعی بر او در این عدول نیست

3-در فراز دیگری از این فتوا امده است :

إن مذهب الجعفریة المعروف بمذهب الشیعة الإمامیة الاثنا عشریة مذهب یجوز التعبد به شرعا كسائر مذاهب أهل السنة فینبغی للمسلمین أن یعرفوا ذلك ، و أن یتخلصوا من العصبیة بغیر الحق لمذاهب معینة

در این فراز ایشان بر ای اولین بار و برخلاف عرف جاری در بین اهل تسنن مذهب امامیه را در عرض مذاهب دیگر دانسته و معتقد است همه این مذاهب بطور صحیح نقل شده و احکام ان در کتب مخصوص بخود مدون گشته است. <ref>همان ص 233</ref>

درتوضیخ این نکته ایشان می نویسد :

...تقسیم مذاهب به شیعه و سنی تنها اصطلاح در نامگذاری است و الا تمام مسلمانان اهل سنتند زیرا که همگی عمل به سنت و دستورات پیامبر ص ر ا واجب می دانند و شیعه بدون شک نیز این چنین است هیچ شیعه ای نمی گوید که حدیث انچه را از پیامبر ص رسیده ثابت می نماید و لی من به ان عمل نمی کنم چون از پیامبر ص است بلکه انچه تمام مسلمانان گفته اند می گوید که هر گاه حدیث صحیح باشد جزء مذهب من است. <ref>همان ص 233</ref>

جالب این است که ایشان در تبیین بهتر نکته فوق به کلام یکی از شخصیتهای شیعی استناد می کند :

درتائید این موضوع –کبروی نبودن اختلاف بین مذاهب اسلامی – گفتار برادر خود علامه مرحوم شیخ محمد حسین ال کاشف الغطاء شیعه امامی عراقی ر اکه در بعضی از کتابهایش ذکر نموده نقل می کنم : در منطق دو قضیه یکی صغری و دیگری کبری وجود دارد که این دو قیاس واحدی ر ا تشکیل می دهند شکل این قیاس از این قرار است:

این موضوع ثابت شده از پیامبر خداص است –صغری –

و هر چه از پیامبر خداص ثابت شده شرعا باید به ان عمل کرد –کبری –

بنابر این اختلاف میان مسلمانان در کبری نیست زیرا کبری قولی است که جملگی بر انند و تردیدی دران ندارند و تنها اختلاف در صغری است که ایا این موضوع حتما از پیامبر ص است یا نه <ref>( همان ص 234)</ref>

دقت در مطالب ذکر شده بخوبی مبانی فکری مرحوم شلتوت ر ا در صدور فتوای او در جواز عمل طبق مذهب تشیع و مساوی دانستن ان با مذاهب دیگر ثابت می کند .

==تاثیر فتوای شیخ شلتوت در بین مجامع علمی و شخصیتها==

این فتوا تاثیر بسزائی در مجامع علمی سنی و شیعی داشته و نیز در همگرائی و تقریب واقعی بین پیروان مذاهب اسلامی نقش مهمی ایفا نمود هر چند برخی کوته فکران و کج اندیشان از پذیرش ان سر باز زده و حتی صاحب این فتوا ر ا مورد سرزنش و ملامت قرار دادند

محمد الغزالی- رهبر اخوان المسلمین مصر دراین باره نقل می کند :

یکی از عوام با حالت غضبناک نزد من امد و پرسید :

چگونه شیخ الازهر فتوای خود را مبنی بر اینکه شیعه مانند سایر مذاهب معروف مذهب اسلامی است صادر کرده است به او گفتم تو از شیعه چه می دانی اندکی ساکت شد انگاه گفت مردمی که دینی غیر از دین ما دارند

به او گفتم ولی من انان ر ا دیده ام که نماز می خوانند و روزه می گیرند همچنانکه ما نماز می گزاریم و روزه می گیریم

گفت من اینچنین شنیده ام که شیعیان قران دیگری دارند و به مکه می روند تا به کعبه اهانت کنند

به نگاه معنی داری کردم و گفتم تو معذوری متاسفانه بعضی از ما انچنان نسبت به بعض دیگر تفرقه ایجاد می کنیم که خون یکدیگر را حلال می شماریم انچنان که شوروی امریکا وامریکا شوروی را متهم می سازند گوئی ما دو امت دشمن یکدیگر هستیم نه یک امت واحد و یگانه

ایشان در ادامه می نویسد :

انکار نمی کنم که میان علماء اختلافاتی علمی و اجتهادی است ولی هیچ روا نیست که این اختلافات علمی را به میدان زندگی عمومی بکشانیم و امت خود ر ا تقسیم کنیم و ملت کنونی و ملت اینده را در دردسر بگذاریم البته درست است که غرض ورزان و افراد ساده لوحی در گذشته این تقسیم و پراکندگی ر اایجاد کرده اند ولی اکنون به حساب چه کسی ما این نفاق را باقی نگه داریم و به پراکندگی و اختلاف خود ادامه دهیم.<ref>مجله رساله الاسلام سال یازدهم شماره 4ص 413 و ص 235-236</ref>

در اینجا برخی از اثار مثبت این فتوا را در بین اندیشمندان سنی و شیعه بیان می کنیم :

1-دكتر محمد فهام شیخ الازهر

" من از جمله کسانی هستم که به شیخ محمود شلتوت به دیده تحسین می نگرم . نسبت به اخلاق ، علم، وسعت اطلاع و مهارت وی در ادبیات و تفسیر قرآن و تحقیقاتش در اصول فقه و چنین شخصیتی به جواز پیروی از مذهب شیعه فتوی داده و هیچ تردیدی ندارم که او با فتوای آشکار خود بر اساس اعتقاد من فتوی داده است .

و در حقیقت ما مامور به نزدیک شدن و همبستگی هستیم :

" و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا " و من با مسافرتی که به کشورهای اسلامی داشتم به تمایل شدید علمای اسلامی نسبت به تقارب و همبستگی میان برادران مسلمان سراسر جهان پی بردم و از خدا می خواهم که مسلمانان را موفق بدارد که به تقارب و همبستگی مخصوصا در عصر حاضر نائل گردند .

o و رحم الله الشیخ شلتوت الذی التفت الی هذا المعنی الکریم فخلد فی فتواه الصریحة الشجاعة حیث قال ما مضمونه : بجواز العمل بمذهب الشیعه الامامیة باعتباره مذهبا فقیها اسلامیا یقوم علی الکتاب و السنة و الدلیل الاسد و اسأل الله ان یوفق العاملین علی هذا الفتح القویم فی التقریب بین الاخوة فی العقیدة الاسلامیة الحقة " و قل اعملوا فسیر الله عملکم و المؤمنون و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین ".(محمد الفحام شیخ الازهر،21/ من شهر ذی القعده / 1397 هـ) <ref>همان ص 209-210 و پایگاه اطلاع رسانی ایه الله بروجردی ره</ref>

2-استاد عفیف عبدالفتاح طباوه

و مما یثلج الصدر انه قامت فی القاهرة منذ اکثر من عشرین عاما دعوة للتقریب بین المذاهب الاسلامیة : السنة و الشیعة وکان شعارها : ( إن هذه امتکم امة واحدة و انا ربکم فاعبدون ) و قد أثمرت هذه الدعوة ثمارا حسنة و قد رأینا ثمارها فی الازهر الشریف حیث قرر دراسة فقه المذاهب الاسلامیة سنیها و شیعیها دراسة تعتمد علی الدلیل و البرهان و تخلو من التعصب کما انه عند تکوین مجمع البحوث الاسلامیة فی القاهرة ، حرص القیمون علیه ان یکون اعضاؤه ممثلین لمختلف المذاهب الاسلامیة .

کما رأینا بوادر ذلک التقارب فی فتوی شیخ الجامع الازهر فضیلة الاستاذ محمود شلتوت حیث نشر فتوی جواز التعبد علی المذاهب الاسلامیة الثابتة الاصول المعروفة المصادر و منها : مذهب الشیعة الامامیة .<ref>—همان ص 212

</ref>

ترجمه : مایه خوشوقتی است که پیش از بیست سال قبل دعوت تقریب بین مذاهب اسلامی بر پا گشته مذاهب سنی و شیعه و شعارش " إن هذه امتکم امة واحدة و انا ربکم فاعبدون " و این دعوت ثمرهای نیکویی داده که ما آنها را در الازهر شریف دیدیم که تدریس فقه مذاهب اسلامی سنی و شیعه در آن مقرر گردید که بر پایه دلیل و برهان و خالی از تعصب ، همچنین یکی دیگر از آثار آن مجمع تحقیقات اسلامی در قاهره بود که اعضاء آن نمایندگان مذاهب مختلف اسلامی بود همچنانکه از نتایج این تقارب و همبستگی را در فتوای شیخ جامع الازهر ، استاد با فضیلت محمود شلتوت مشاهده کردیم که فتوای جواز تعبد طبق مذاهب اسلامی که اصولشان ثابت و مصادرشان شناخته شده است از جمله مذهب شیعه امامی را انتشار داد .

3-شیخ فقید الازهر، جاد الحق در دیدار با علمای شیعه اظهار داشت :

" ما اهل سنت سابقا یکدیگر را تکفیر می کردیم ، ولی امروزه این تعصب پایان پذیرفت و ما همگی یکدیگر را بر حق می شماریم . و این چیزی است که دعوت کنندگان تقریب پذیرفت و ما همگی یكدیگر را بر حق می شماریم . و این چیزی است كه دعوت كنندگان تقریب بین مذاهب اسلامی و یاران دار التقریب در راه آن می کوشند تا روح صلح و دوستی میان شیعه و اهل سنت برقرار گردد و فتوای شیخ شلتوت نمونه ای از این روحیه است . <ref>همان ص 221-222</ref>

o 4-عبدالحلیم محمود شیخ الازهر

ایشان به هنگام ریاست الازهر شریف ، رسما اعلام داشتندکه :

" الازهر نسبت به برادران امامیمان و برادران زیدیمان ، جز پیام دوستی کامل ندارد و ما اکنون در دوره ای بسر می بریم که در آن مردم را به وحدت و برادری دعوت می کنیم و اگر رخدادی در اینجا یا آنجا رخ دهد ، ما و شما در اصلاح آن می کوشیم . همگی در راه صلح و دوستی و محبت گام بر می داریم و آن کلمه تفرقه انگیزی که در کتاب مذکرة التوحید آمده ان شاء الله اصلاح خواهد شد و امیدواریم که شما هم همین عمل را در آنجا انجام دهید ( و از نشر مطالب تفرقه انگیز در کتابها جلوگیری می کنید ).

تلاش کوشندگان در راه وحدت در پیشگاه خدا مشکور باد <ref>همان ص211</ref>

5- محمد الغزالی- رهبر اخوان المسلمین مصر

من معتقدم که فتوای استاد بزرگ شیخ محمود شلتوت ، گام وسیعی در این میدان است که مایه امیدواری تمام زمامداران و علمای با اخلاص و تکذیب آنچه را است که مستشرقین انتظار دارند ، مستشرقینی که انتظار می کشند که کینه و نفاق ، این امت را قبل از رسیدن به اتحاد وهمبستگی از میان بر دارد و این فتوی به نظر من نخستین گام در این راه است . نخستین گام برای یکپارچگی و جمع کردن مسلمانان تحت عنوان اسلام که خداوند آنرا کامل گردانیده و آنرا به عنوان بهترین دین برای ما برگزیده است .و همچنین سرآغاز عمل به رسالتی است که عزت و سربلندی مومنین را باز می گرداند و مایه رحمت جهانیان می گردد .

مسلما بدبینی ها و خرافات ، توده اهل سنت و شیعه را به پستی می کشاند و اختلاف و دو دستگی ، همگی را از حقیقت و زندگی دور می سازد .

دنیا به سرعت رو به آزادی ( از قیود ) می شتابد و در نردبان ترقی مادی محض بالا می رود و به عقب افتادگان ( و فرو رفتگان در اختلاف و خرافات ) همچون موجوداتی دیگر می نگرد .<ref>همان ص213 و مجله رساله الاسلام سال يازدهم شماره 4ص 413-414</ref>

6-شیخ عبدالوهاب عبداللطیف استاد جامع الازهر:

فقه اسلامی برای همه مکلفین شریعت واحدی است که مردم همه کشورها با اختلاف آرا به آن متعبدند . ای کاش شیعه و اهل سنت ، معلومات خود را با هم مبادله می کردند تا این دو دریای فقه به هم بپیوندند و از آن دو مروارید و مرجان آشکار شود .<ref>همان ص214</ref>

7-شیخ باقوری وزیر سابق اوقاف مصر : اختلاف میان سنیان و شیعیان اختلافی است که بیشتر آن ، از روی بی اطلاعی جمهور هر دو دسته از یکدیگر است . انتشار فقه شیعه در میان اهل سنت و انتشار فقه اهل سنت در میان شیعیان ، بهترین وسیله برای از بین رفتن اختلاف میان آنان است . آنگاه اگر اختلافی هم باشد همراه با احترام به یکدیگر خواهد( <ref>همان ص214)</ref>

8-ايه الله ميلاني ره

از سوی ایشان مجلس باشکوهی دراستان قدس رضوی دراستقبال از فتوای تاریخی شیخ الازهر برگزار گردید دراین جلسه که سایر علمای مشهد چون ایه الله کفائی حضور داشتند دبیر کل دارالتقریب به ایراد سخنرانی پرداخت و انگاه در حضور علمای اعلام اصل فتوی به کتابخانه استان قدس تقدیم گردید.

<ref>شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب ص 204</ref>

9-علامه طباطبائی

در کتاب اسلام و انسان ص 213 از تالیفات مرحوم علامه طباطبائی ا مده است :

اتحاد یا تقریب اسلامی تردیدی در رجحان ان از نظر عقل و منطق نیست روی همین اصل شیعیان صدر اول هرگز از صف اکثریت کنار نرفته و در پیشرفت امور اسلامی با عموم مسلمین هر گونه تشریک مساعی می نمودند و تائید اندیشه تقریب بین مذاهب اسلامی از طرف مراجع شیعه برای همین منظور بوده و شیخ بزرگوار الازهر ینز این حقیقت را با کمال صراحت لهجه بیان نموده و اتفاق کامل دینی شیعه و سنی را به همه جهانیان اعلام نموده و شیعه باید سپاسگزار این مرد بزرگوار بوده و از عمل بی الایش وی تقدیر نماید

<ref>همان ص 209

</ref>

در پایان این نوشتار مناسب است نقش مرحوم ایه الله بروجردی را در صدور این فتوا بیان می کنیم :

مرحوم مطهری نیزدراین زمینه می نویسد :

برای اولین بار بعد از چند سال بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از او به فاصله دو سال شیخ محمود شلتوت مفتی سرزمین مصر و رئیس جامع الازهرروابط دوستانه بر قرار شد و نامه مبادله گردید قطعا طرز تفکر معظم له و حسن تفاهمی که بین ایشان و شیخ شلتوت بود موثر بود در اینکه ان فتوای تاریخی معروف را در مورد به رسمیت شناختن مذهب شیعه بدهد .

شهید مطهری در ادامه این مطلب می نویسد :

معظم له را نباید گفت نسبت به این مسئله علاقه مند بود بلکه باید گفت عاشق و دلباخته این موضوع بود و مرغ دلش برای این موضوع پر می زد <ref>. تکامل اجتماعی انسان ص 205 نقل از طلایه دار تقریب ص202-203</ref>

حجت الاسلام سيد محمدرضا احمدي بروجردي نوه آيت الله بروجردي و رييس موسسه حضرت آيت الله بروجردي، نيزدر این رابطه می گوید :

آيت الله العظمي بروجردي(ره)، آن قدر به اين مهم-تقريب مذاهب اسلامی - اصرار داشت که در کشور مصر، همايش تقريب مذاهب برگزار کرد و 50 تن از عالمان سرشناس اهل تسنن را به آن فراخواند. اصرار روي همين اعتقادات بود که باعث شد شيخ شلتوت که بنيان گذار دانشگاه الازهر مصر است، فتوايي تاريخي را مبني بر اين که "عمل کردن به قول ائمه اطهار(ع) مجزي است"، را صادر کند و بر مقبوليت عمل شيعيان صحه بگذارد. <ref>سایت موسسه تحقیقاتی ولی عصر عج و پایگاه اطلاع رسانی ایه الله بروجردی</ref>

والسلام

==پانويس==