گذری بر زمینه‌های تقریب در اندیشه‌ شیخ طوسی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

</div>

در این مقاله از میان زمینه‌های تقریب در اندیشه‌ شیخ طوسی به هفت مورد زیر اشاره می‌شود:  

#  داشتن وسعت مشرب فكری و آزاداندیشی؛

#  توجه به قیاس و استحسان اهل سنت؛

=مقدمه=

خوشبختانه عالمان و اندیشمندان طراز اول در میان مذاهب اسلامی، از همان ابتدا به وحدت امّت اسلامی با وجود اختلافات گسترده‌ آنها به عنوان یك اصل ضروری و امر حیاتی نگاه می‌كردند. در این میان نقش برخی از این عالمان و متفكران، برجسته‌تر است. شیخ طوسی یكی از عالمان برجسته‌ای است كه در این میدان، به‌حق گوی سبقت را از دیگران به شایستگی ربوده است. در این نوشتار، نقش علمی و عملی شیخ طوسی در تقریب بین مذاهب اسلامی، بررسی می‌گردد.

=شرح مختصری از زندگی و خدمات علمی شیخ طوسی=

چگونگی تأسیس حوزه‌ علمیه نجف به وسیله شیخ طوسی، از قطعات شنیدنی تاریخ زندگی سراسر بركت این مرد بزرگ است. وقتی فتنه سلجوقیان سنّی مذهب متعصّب و درگیری بین شیعه و سنّی در سال 447 هـ . ق به اوج خود رسید، حاكمان سلجوقی از هیچ اقدام خصمانه‌ای علیه شیعیان، دریغ نکردند. یكی از این اقدامات وحشیانه، از بین بردن آثار ارزشمند علمی و فرهنگی بود. آنان كتاب‌خانه شیخ را كه ده هزار جلد كتاب نفیس داشت، سوزاندند و منزل او را غارت كردند. همین امر موجب شد كه شیخ به ناچار از بغداد به نجف اشرف هجرت كند و در آن‌جا اقامت گزیند و حوزه علمیه نجف اشرف را تأسیس نماید؛ حوزه‌ای كه بعدها به عنوان بزرگ‌ترین مركز علمی جهان تشیع، پرآوازه گردید. <ref>ر.ك: مطهری، 1367ش، ص‌81 ـ 82؛ حسینی دشتی، 1369ش، ج3، ص‌1455 ـ 1456؛ صفا، 1369ش، ج 2، ص 197؛ دهخدا، 1377ش، ذیل «شیخ طوسی»</ref>

شیخ طوسی دارای تألیفات متنوّع و متعدّدی است كه از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

#  «المبسوط» كه فقه را وارد مرحله جدیدی كرده و در عصر خود مشروح‌ترین كتاب فقهی بوده است؛

#  «الخلاف» كه هم آرای فقهای اهل سنّت در آن است و هم آرای شیعه؛

#  سه اصل رجالی به نام‌های «الرّجال»، «الفهرست» و «اختیار كتاب الكشّی»؛

#  تفسیر «تبیان» در بیست مجلد؛

عرصه عملی و اصلی این فكر، كتاب «الخلاف» بود كه در آن ضمن مباحث فقهی شیعه، آرای عمده مذاهب فقهی اهل سنت نیز به طور دقیق مطرح می‌شود و حتی اقوال و فتاوای نادر آنها هم بیان می‌گردد؛ چیزی كه در گذشته در حوزه‌های علمیه شیعه، سابقه‌ای نداشته است. <ref>ر.ک: موسویان، 1380ش، ص‌22 ـ 23</ref>.

پیشینه فقه مقارن را در اسلام باید در مكتب جعفری جست‌وجو كرد، زیرا نخستین مكتب فقهی كه از دامن اسلام سربرآورد، مكتب فقه جعفری بود.

تاریخ فقه نشان می‌دهد كه اولین كتاب مستقل در باب فقه مقارن، كتابی است كه «محمد بن احمد بن جنید اسكافی»، دانشمند قرن چهارم نوشته است و مهم‌ترین كتاب پس از كتاب «جنید اسكافی» كتاب «خلاف» شیخ طوسی است كه در نوع خود بی‌نظیر است. <ref>پیشین، ص 424</ref>.

# در فقه مقارن، درجه‌بندی قوانین از جهت فائده یا مصلحت، مطرح نیست بلكه ادعای هر فقیهی آن است كه حكم الهی را تنها وی و هم عقیده‌هایش یافته‌اند و عقاید دیگران نادرست است. در عین حال، بعضی معتقدند هرچند مجتهد، ممكن است حكم واقعی را به‌دست نیاورد، اما  چون كوشش خود را به‌كار برده، دارای پاداش و ثواب است؛

# فقه مقارن، به معاملات و حدود و جنایات اختصاص ندارد بلكه عبادات را نیز شامل می‌گردد؛

==3 ـ داشتن وسعت مشرب فكری و روح آزاداندیشی==

گستره بینش شیخ طوسی نسبت به فقهای پیش از خود بیشتر است؛ به این معنا كه در مباحث علمی، نگاه خود را به دایره کتاب‌های معتبر شیعی، محدود نمی‌كند، بلكه بر خلاف دیگران از یك طرف همه احادیث اهل سنت را مردود نمی‌داند و از طرف دیگر برخی از احادیث منقول شیعه، حتی تعدادی از احادیثی كه در كتاب كافی نقل شده است، را نمی‌پذیرد. این روح آزاداندیشی شیخ طوسی است كه در جامعه بسته آن‌ روز، چنین فكر باز و روشنی داشته است و در حالی كه پیروان مذاهب، بر طبل جنگ و ستیز می‌كوبیدند و حاضر بودند برای به كرسی نشاندن مشرب فكری خود، دست به هر جنایتی بزنند و به هر راهی متوسل شوند، او با وسعت مشرب فكری‌اش به دنبال اثبات حق بود و از مذهب خود، كوركورانه دفاع نمی‌كرد، بلكه گستره اندیشه‌اش را برای ورود هر مذهب فكری و اعتقادی باز نگه می‌داشت تا از مجموع این آرا به یك جمع‌بندی واقع بینانه‌تری دست یابد.

==4 ـ توجّه به قیاس و استحسان اهل سنت==

==6 ـ مبارزه با جمود فكری==

رابطه بسیار روشنی بین جمود فكری و تعصب كوركورانه از یك طرف و این دو با نفهمیدن حقیقت دین از طرف دیگر و این سه با عدم پذیرش آهنگ اتحاد بین مذاهب از طرف سوم وجود دارد. كسی كه فكرش بسته است همه چیز را در دایره محدود نگاه خویش می‌بیند و توجیه می‌كند،  از این رو قدرت تشخیص ندارد و نمی‌تواند فكر و اندیشه مقابل خود را هر چند درست باشد، تحمل كند. نمونه بارز فكر جامد در تاریخ اسلام، خوارج هستند. آنها آن‌چنان در لاك فكر محدود و جاهلانه خود فرو رفته بودند كه حتی حاضر نبودند امیرمؤمنان را با آن اندیشه بلندش تحمل كنند چه برسد به دیگران.

شیخ طوسی به عنوان یكی از اولین مطرح‌کنندگان اندیشه تقریب، به مبارزه بی‌امان خود با جمود فكری پرداخته است. شیخ در مقدمه كتاب نفیس خود، «المبسوط»، از گروه جامد‌فكران گله نموده و می‌گوید: «من همیشه می‌شنیدم كه فقهای اهل جماعت، فقه ما شیعیان امامیه را تحقیر می‌كردند... همواره در اشتیاق به‌سر می‌بردم كه كتابی تألیف كنم متضمّن فروع، ولی اشتغالات و گرفتاری‌ها مانع بود و از جمله چیزهایی كه عزم مرا می‌كاست این بود كه اصحاب ما كمتر، رغبت به این كار نشان می‌دادند، زیرا با متون اخبار و صریح الفاظِ روایات خو گرفته بودند و حتّی حاضر نبودند لفظی تغییر كند. كار جمود به آن‌جا كشیده شده بود كه اگر لفظی به‌جای لفظ دیگر قرار می‌گرفت، در شگفت می‌شدند و فهمشان از درك آن معنا كوتاهی می‌كرد.» <ref>مطهری، 1362ش، ص 356 ـ 357</ref>. شهید مطهری با اشاره به حریت شیخ طوسی می‌نویسد: «سراسر وجود شیخ طوسی از ایمان اسلامی و شور اسلامی و علاقه به خدمت به اسلام موج می‌زند، او یك دلباخته سراز پا نشاخته است ولی این شور ایمان و دلباختگی هرگز او را به سوی جمود و تقشر سوق نداده است،‌ او با جامدان و قشریان نبرد كرده است...» <ref>پیشین، ص 333</ref>. در این فضای خشك اندیشه و زندانی شدن روح آزاد، آزاداندیشی شیخ طوسی زمینه مناسبی برای ترویج تعالیم بلند اسلامی ایجاد كرده بود.

==7 ـ توجّه به عقل==

=منابع و مآخذ=

#  ـــــــــــــــــ ، یادنامة شیخ طوسی، دانشگاه مشهد، مشهد، 1348ش.

#  جنّاتی، محمد ابراهیم، همبستگی ادیان و مذاهب اسلامی، انصاریان، قم، 1381ش.

#  حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، اسماعیلیان، قم، چاپ اول، ج3، 1369ش.

#  خزائلی، محمّد، اسلام و حقوق تطبیقی؛ در هزارة شیخ طوسی، امیركبیر، تهران، چاپ دوم، 1362ش.

#  دشتی، محمد، ترجمه نهج‌البلاغه، آستان قدس رضوی (شركت به نشر)، مشهد، چاپ سوم، 1382ش.

#  صدر، سید رضا، مقام فقهی شیخ طوسی؛ در هزاره شیخ طوسی، امیركبیر، تهران، چاپ دوم، 1362ش.

#  صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، فردوس، تهران، چاپ دهم، ج2، 1369ش.