تاریخ وجوب نمازهای یومیه در اسلام (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

'''تاریخ وجوب نمازهای یومیه در اسلام''' در منابع اسلامی با گزارش‌های مختلفی روبرو است. برخی روایات، تشریع نمازهای یومیه را مصادف با واقعه معراج پیامبر(صلی الله علیه وآله) می‌دانند و در برخی دیگر، از نمازهای پیامبر(صلی الله علیه وآله) پیش از معراج و حتی پیش از بعثت سخن به میان آمده است. هم چنین از بعضی آیه ها که در اوایل بعثت پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل شده، نمازگزاردن پیامبر(صلی الله علیه وآله) و حتی فرمان به نماز شب استفاده می‌شود. پژوهش حاضر با نگاهی قرآنی و تاریخی به مسئله، بر آن است که اگر چه پیامبر(صلی الله علیه وآله) پیش از واقعه معراج نیز نماز ـ واجب یا مستحب ـ می‌گزارده‌اند; اما وجوب نمازهای یومیّه، هم‌زمان با معراج بوده است.

نماز، تاریخ تشریع نماز، نماز یومیّه، نماز پیامبر(صلی الله علیه وآله)، معراج و نماز در شب معراج.

نماز سرآمد عبادت‌هایی است که بر [[انبیا]] و [[اولیا]] از [[آدم]] ابوالبشر(‌علیه‌السلام) تا [[خاتم انبیا]] [[حضرت محمّد]](صلی الله علیه وآله)و عموم بندگان [[خدا]]ی تعالی در هر دوره ای از حیات بشر واجب شده است. اگر چه از چند و چون [[نماز]] [[پیامبران]] و [[امت]] های پیشین اطلاعی نداریم، اما بر اساس [[آیات]] [[قرآن]]، [[عبادت]]ی به نام نماز در میان آنان رواج داشته و مردم را به آن سفارش می کرده‌اند.<ref>حضرت ابراهیم در مناجات با خداوند چنین می گوید: «رب اجعلنی مقیم الصلاة و من ذریّتی» (ابراهیم،40) و خدای متعال خطاب به او می‌فرماید: «وطهّر بیتی للطائفین و القائمین و الرکّع السجود» (حج،26) و درباره اسماعیل صادق الوعد می‌فرماید: «و کان یأمر أهله بالصلاة و الزکاة» (مریم، 55) و خداوند به موسی فرمود: «أقم الصلاة لذکری» (طه،14) و فرشتگان او به حضرت زکریا در حال نماز بشارت دادند: «فنادته الملائکة و هو قائم یصلی فی المحراب» (آل عمران،39) و عیسی(‌علیه‌السلام)را به نماز و... سفارش فرمود: «و أوصانی بالصلاة و الزکاة ما دمت حیاً» (مریم،31) و قوم شعیب به ایشان گفتند: «أصلاتک تأمرک ان نترک ما یعبد آبائنا أو أن نفعل فی أموالنا ما نشاء» و لقمان خطاب به فرزندش می گوید: «یا بنیّ أقم الصلاة» (لقمان،17) و کسانی (از امت های گذشته) را که نماز را ضایع کردند به شدّت نکوهش می کند: «فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلاة و اتبعوا الشهوات» (مریم،59).</ref> در شریعت اسلامی نیز نماز از وظایف روزمرّه هر مسلمان شمرده شده که اهمیت آن بی نیاز از توضیح است.

از آن جا که در برخی آیات [[مکیِ]] قرآن نکته هایی در باب تشریع نماز و دیگر مباحث مرتبط با آن مطرح شده و در روایات [[معصومان]] و گزارش‌های تاریخی نیز بدان اشارت رفته است، نگاهی قرآنی ـ تاریخی می تواند در روشن شدن پاسخ برخی از پرسش ها در این باب سودمند افتد. گرچه این بحث با مباحث کلامی نیز مرتبط است و به همین دلیل برخی از [[متکلمان]] [[مسلمان]] به آن اشارتی کرده‌اند، ولی پژوهش حاضر نگاهی کلامی به مسئله ندارد و فقط بر محور آیات و روایات و گزارش‌های تاریخی به بررسی موضوع می پردازد.

در منابع روایی و تاریخی مسلمانان گزارش‌های متعددی در باب اولین نماز یومیّه [[پیامبر]](صلی الله علیه وآله) و کمیت و کیفیت آن مطرح شده است. این گزارش‌ها با یکدیگر همسو نیست و نیازمند بحث و بررسی است.

برخی روایات، اولین نماز پیامبر(صلی الله علیه وآله) را نماز در جریان معراج دانسته است. یکی از آن ها روایتی است که برقی در محاسن بدین گونه نقل نموده است:

*سید بن طاووس در‌این‌باره فرموده است: آن چه در این باب، روایت کردیم و به نظر ما نزدیک تر به درستی و صواب است آن است که اولین نمازی که بر بندگان واجب شد نماز ظهر و دو رکعت بود. اخبار در این باب، فراوان است، بنابراین نیازی به بیان آن ها نیست... .<ref>سید ابن طاووس حسنی، فلاح السائل، ص 93.</ref>

چنان که پیشتر گفتیم دیدگاه قبلی با این دیدگاه، امکان سازگاری و اتحاد دارند.

پیش از آن که دعوت پیامبر(صلی الله علیه وآله) علنی شود، روزی در مکه با عباس بن عبدالمطلب نشسته بودم، جوانی آمد و به آسمان نگاه کرد و چون آفتاب بالا آمد در برابر کعبه به نماز ایستاد.<ref> با توجه به این که در آن زمان قبله پیامبر(صلی الله علیه وآله) بیت‌المقدس بوده است، ایستادن ایشان در برابر کعبه، به سوی مسجد الاقصی نیز بوده است، زیرا اگر کعبه را در جهت شمال قرار می داد، به سمت مسجد الاقصی (در شمال) نیز قرار می گرفت.</ref> آن گاه نوجوانی آمد و در سمت راست او ایستاد و سپس خانمی پشت سر آن دو ایستاد. جوان به رکوع رفت، آن دو نیز رکوع کردند. سپس ایستاد و به سجده رفت، آن دو نیز سجده کردند. به عباس گفتم: امر بزرگی است. عباس نیز گفت: امر بزرگی است. میدانی این جوان کیست؟ این پسر برادرم محمد بن عبداللّه بن عبدالمطلب است. میدانی این نوجوان کیست؟ پسر برادرم علی بن ابی طالب است. میدانی آن زن کیست؟ خدیجه دختر خویلد است. فرزند برادرم به من گفت که خداوندگار او، خداوندگار آسمان‌ها و زمین، او را به این دینی که بر آن است فرمان داده است. به خدا قسم جز این سه نفر کسی در روی زمین چنین آیینی ندارد.<ref>ر.ک: محمد مفید، الارشاد، ج1، ص 29 و 30; احمد عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج4، ص425; همو، لسان المیزان، ج1، ص395; احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، ص 59; محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص56 و احمد بن حنبل، مسند، ج 1، ص 209.</ref>

برخی عالمان براساس شواهد تاریخی و قرآنی معتقدند که پیامبر(صلی الله علیه وآله) و برخی نزدیکانش مانند علی(‌علیه‌السلام) و خدیجه(علیها السلام) پیش از معراج نماز می گزارده و خدای را عبادت می کردند، اما وجوب اولین نماز را بر امت از هنگام معراج می دانند. در این جا نخست به بیان شواهد قرآنی می پردازیم و سپس روایات تاریخی مربوط به آن را بیان خواهیم کرد.

*در آیه 9 و10 سوره علق در باب بازداشتن یکی از کافران از نمازخواندن پیامبر(صلی الله علیه وآله)آمده است: «أرأیت الذی ینهی* عبداً اذا صلی; آیا ندیدی آن که باز می دارد بنده ای را آن گاه که نماز گزارد؟»

توضیح آن که در باب زمان معراج بیش از ده دیدگاه مطرح شده است. عسقلانی در فتح الباری ده قول شمرده که نخستین آن ها معراج را مربوط به دوره زمانی پیش از بعثت می داند و نه قول دیگر از کسانی است که تاریخِ معراج را سال‌ها پس از معراج گزارش کرده، اما در تعیین زمان دقیق آن، اختلاف نظر فراوان دارند. این اقوال عبارت است از شش ماه، هشت ماه، یازده ماه، یک سال، یک سال و دو ماه، یک سال و سه ماه، یک سال و پنج ماه، پنج سال و شش سال پیش از هجرت پیامبر(صلی الله علیه وآله) به مدینه.<ref> احمد بن حجر عسقلانی، فتح الباری، ج7، ص 154.</ref> قطب راوندی روایتی از امیرالمؤمنین(‌علیه‌السلام) نقل کرده که زمان معراج را سال سوم پس از بعثت می داند.<ref>قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج1، ص141.</ref>  

برخی تاریخ پژوهان معاصر، این دیدگاه را بر دیگر اقوال ترجیح داده و مؤیدهایی به شرح زیر برای آن بیان کرده‌اند:

3. روایاتی که فریقین درباره حضرت زهرا(علیها السلام) از پیامبر نقل کرده‌اند مبنی بر این که جوهره وجود فاطمه(علیها السلام) از میوه ای بوده که در شب معراج از دست جبرئیل تناول کرده و به صورت نطفه درآمده است.<ref>عبدالرحمان سیوطی، الدرالمنثور، ج 4، ص 153 و علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج 1، ص 22 و 365.</ref> با توجه به این که بر اساس قول مشهور میلاد حضرت زهرا در سال پنجم بعثت بوده، معلوم می شود که معراج در فاصله نه ماه پیش از میلاد ایشان یا اندکی پیش تر واقع شده است. بدین ترتیب بعد از گذشت سه سال، معراج واقع شده و اندکی پس از آن، یعنی در سال چهارم، حضرت خدیجه به فرزندش فاطمه باردار گردیده و در اواخر سال چهارم و اوایل سال پنجم میلاد زهرا(علیها السلام) واقع شده است.<ref>برای توضیح بیش تر ر.ک: محمد هادی یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الاسلامی، ج1، ص533 به بعد و جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج3، ص10 به بعد.</ref>

*ابن اسحاق می گوید: یکی از دانشمندان برای من حدیث کرد که جبرئیل نماز را بر پیامبر (فرود) آورد آن گاه که بر او(صلی الله علیه وآله)واجب شد، درحالی که ایشان در بلندی های [[مکه]] بود. پاشنه پا را به گوشه ای از دره زد که چشمه ای از آن جاری شد. جبرئیل [[وضو]] گرفت و رسول خدا بدو می نگریست این برای آن بود که طهارت نماز را به او یاد دهد. سپس پیامبر(صلی الله علیه وآله)وضو گرفت همان گونه که از [[جبرئیل]] دیده بود. آن گاه جبرئیل برخاست و برای او نماز گزارد. پیامبر نیز به همراه نماز او نماز گزارد. جبرئیل رفت و پیامبر(صلی الله علیه وآله) به سوی [[خدیجه]] آمد تا همان گونه که جبرئیل به او یاد داده بود، [[طهارت]] نماز را به خدیجه یاد دهد. خدیجه نیز چونان وضوی پیامبر(صلی الله علیه وآله)وضو گرفت. سپس پیامبر(صلی الله علیه وآله)برای او، همان گونه که جبرئیل برایش نماز گزارده بود، نماز گزارد، آن گاه خدیجه نیز مانند او نماز گزارد.<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج1، ص 160 .</ref>

این روایات به روشنی بر وجود نماز، در مقطع زمانی پیش از معراج دلالت دارند، زیرا مفروض روایات آن است که هنوز پیامبر(صلی الله علیه وآله)معراج را درک نکرده و نماز به شکل کنونی بر او عرضه نشده بود.

اکنون که به اجمال نمازگزار بودن پیامبر(صلی الله علیه وآله) پیش از معراج و وجوب نمازهای یومیه در سفر معراج روشن شد، بحث فشرده و کوتاه خود را با بیانی از علامه مجلسی(قدس سره)به پایان می بریم. ایشان در این باب می گوید:

آن چه از اخبار معتبر و آثار مستفیض بر من آشکار شده، این است که پیامبر(صلی الله علیه وآله)پیش از بعثت از زمانی که خداوند عقلش را به کمال آورد، نبی و مؤید به روح القدس بوده و فرشته با او سخن می گفته و او صدا (های وحیانی) را می شنیده و خوابِ وحیانی نیز می دیده است ... و همواره پیش از بعثت، خدا را به انواع عبادات پرستش کرده است. [این عبادات ]یا موافق با آن چه بعدها به مردم ابلاغ کرده و یا به صورت دیگر، یا طبق با شریعت [[ابراهیم]] یا دیگر پیامبران پیشین بوده است، نه به گونه ای که تابع آنان و عامل به شرایع آنان به شمار آید، بلکه به این معنا که آن چه به او وحی می شد، طبق بعضی از شرایع گذشته بود و با آن چه بعد از رسالت بر او نازل شد نسخ گردید.<ref>محمود آلوسی، روح المعانی، جزء 30، ص183.</ref>

نتیجه آن که آغاز نمازهای واجب یومیه بر مردم پس از معراج بوده است، اما پیامبر(صلی الله علیه وآله) و بعضی از نزدیکانش، مانند حضرت علی و خدیجه(علیهما السلام) پیش از آن نیز نماز می گزاردند. اگرچه می توان از برخی آیات قرآن مانند: «کلا لا تطعه و اسجد و اقترب»<ref>محمد باقر مجلسی، همان، ج18، ص277. ایشان برای اثبات دیدگاه خود، افزون بر مطابق دانستن آن با فطرت، به شش وجه استناد کرده است. این سخن در جای خود قابل تأمل بوده و شاید بتوان بر اساس آیاتی که پیامبر را امی دانسته و توانایی بر خواندن و نوشتن، به ویژه آگاهی به کتاب‌های پیشینیان، اعم از آسمانی و غیر آن را از ایشان نفی کرده است، فقط قایل به ارتباط محدود ایشان با فرشتگان الهی شد.</ref> نیز بر واجب بودن نمازی که پیامبر پس از بعثت (و پیش از معراج) می خوانده دلیل آورد، ولی به یقین آن نماز، نماز واجب یومیه نبوده و ایشان هر از گاهی دو رکعت می خواندند. حتی با توجه به روایاتی که برخی از آن ها را پیش تر گزارش کردیم، و با عنایت به اخباری که علامه مجلسی در این گفته خویش بدان استناد کرده است، پیامبر(صلی الله علیه وآله) پیش از بعثت نیز نمازگزار بودند، اما چگونگی و واجب یا مستحب بودن آن بر ما روشن نیست.

1. آلوسی، محمود، روح المعانی، تهران، جهان، [بی تا].

42. یوسفی غروی، محمد هادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، چاپ اول: قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417 ق.

   

[http://ensani.ir/fa/article/46066/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%A8-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2%D9%87%D8%A7%D9%89-%DB%8C%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%80%D9%84%D8%A7%D9%85 پرتال جامع علوم انسانی]

{{پانویس رنگی}}

{{پانویس|2}}