اسلام و توسعه و نقش زن مسلمان (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

خداوند در باره "بحيره" و "سائبه" و "وصيله" و "حامي"  حكمي نكرده است ولي كافران، بر خدا، دروغ مي بندند و بيشترينشان بي خردند.

**توضیح بحیره:بحيره" شتري را گويند كه بچه پنجم خود را مي زاييد و اين پنجمين نر بود؛ به علامت، گوشش را مي شكافتند و آزادش مي كردند تا هر جاي كه خواهد برود و بچرخد. "سائبه" ماده شتري بود كه براي بازگشتن مسافر يا شفاي بيمار نذر مي كردند و چون نذر برآورده مي شد ماده شتر را آزاد مي كردند تا به هر جاي كه خواهد برود و بچرخد. "وصيله" نيز ماده شتري بود كه پس از زاييدن دو بچه ماده، گوشش را مي بريدند و آزادش مي كردند. "حامي" شتر نري بود كه چند بار از او براي آبستن كردن ماده شتران سود برده بودند و اين شتر را نيز از بار كشيدن و سواري دادن معاف مي كردند. (م) به نقل از قرآن مجيد با ترجمه دكتر عبدالمحمد آيتي.

كه ذيلا به برخي احكام تشريعي اسلام در اين مورد اشاره مي شود:

1- در صورتي كه زمين بدون استفاده بماند و آسيب ببيند، مصادره مي گردد.

2- ممانعت اسلام از "عدم بهره برداري بي دليل" از مراتع و انحصاري كردن آن (الحمي).

3- كساني كه كار احياي يك منبع طبيعي را آغاز مي كنند نبايد بهره برداري از آن را متوقف كنند و گرنه، حق بهره برداري آنها، باز ستانده مي شود.

4- به ولي امر (حاكم) اجازه داده نمي شود بيش از توان بهره برداري "منبع طبيعي" در تيول كسي قرار دهد. <ref>"تذكرة الفقهاء" جلد دوم – صفحه 404.</ref>  

5- كسب درآمد بدون زحمت و كار از جمله اجاره كردن [خانه، زمين و...] به مبلغي و اجاره داده همان (ملك) به مبلغي بيشتر، حرام شده است. <ref>"جواهرالكلام" جلد 27، صفحه 226.</ref>

6- بهره ربايي حرام گرديده و اين خود متضمن دو دستاورد براي توليد است:

دستاورد اول: پايان بخشيدن به رقابت تلخ ميان بخش بازرگاني و صنعت. زيرا رباخواران (سرمايه داران) معمولا مترصد نيازمندي سرمايه گذاران به پول براي بالا بردن نرخ بهره هستند و برعكس سرمايه گذاران نيز مترصد كاهش نرخ بهره براي تقاضاي سرمايه (پول) بيشتري از سرمايه داران هستند؛ ولي هنگامي كه ربا حذف شود سرمايه داران خود تبديل به سرمايه گذاران (در بخش صنعت) و مشاركت در سرمايه گذاري بر اساس سود حاصله، مي شوند.

دستاورد دوم: سرمايه هاي آزاد شده ]از گردونه ربا[ بر خلاف زماني كه نظام بهرة ربايي حاكم باشد در پروژه هاي بزرگ و بلند مدت، به كار گرفته خواهد شد. زيرا صاحب سرمايه ترجيح مي دهد بجاي سرمايه گذاري و در واقع وام دهي بلندمدت، اموال خود را به ربا بگذارد و سود تضمين شده اي را براي خود تأمين كند. حال آنكه وام گيرندگان نيز ترجيح مي دهند پروژه هاي كوتاه مدتي را داشته باشند تا بتوانند هر چه زودتر، وام دريافتي خود ]و بهرة آن] را، بازپس دهند. از سوي ديگر آنها تنها به طرحهايي خواهند پرداخت كه  نسبت به سودآوري آن، مطمئن شده باشند و اين خود مانعي بر سر راه توسعه و باعث ايجاد بحرانها و عدم ثبات در زندگي اقتصادي است. حال آنكه به دنبال تبديل رباخوار به تاجر و سرمايه گذار او نفع خود را در اجراي طرحهاي اقتصادي مي بيند هر چند سود كمتري نصيبش سازد، همچنانكه به نفع خود مي بيند كه سودهاي بدست آمده را نيز در پروژه هاي تجاري به كار گيرد كه خود باعث رونق اقتصادي مي گردد.

7- اسلام قمار و سحر و جادو را تحريم كرده است.

در توضيح مطلب بايد گفت: پول يا نقدينگي، ابزاري براي داد و ستد و "جريان" است و در پي مشكلات ناشي از معادلات پاياپاي يعني مبادله مستقيم كالاها و توليدات، مطرح گرديد. در معاملات پاياپاي، كسي پشم مي داد و گندم مي گرفت. اين روند مشكلاتي داشت از جمله اينكه كالاي مورد درخواستِ يكي بايد نزد كسي باشد كه متقاضي كالاي اوست. ديگر مشكل تفاوت قيمت دو كالاي مورد معامله و نيز مسئله ارزيابي اين اشياء يا كالاها است. براي برطرف ساختن اين مشكلات پول و "نقد" به عنوان مقياس و معياري براي     ارزش گذاري و ابزار داد و ستد، مطرح گرديد ولي بعدها، اين ابزار از هدف اصلي خود خارج شد و براي اندوختن، به كار گرفته شد. با وجود پول، عمل تعويض گندم با پشم، تبديل به دو عمل مبادله اي گرديد و اين فرصت را براي صاحب پشم پديد آورد كه خريد گندم را به تاخير اندازد و پول دريافتي را اندوخته كند. سرمايه داري نيز با مطرح كردن سود (يا بهره)، اندوختن پول را تشويق كرد و در نتيجه تعادل تقاضا و عرضة كلي كالاي توليدي و مصرفي، بر هم خورد حال آنكه در معاملات پاياپاي (كالا به كالا)، اين تعادل وجود داشت و توليد كننده تنها زماني توليد مي كرد كه نياز به مصرف يا تبديل آن با كالاي مصرفي ديگري داشت. ولي در دورة پول، توليد كننده براي فروش و اندوختن پول آن، توليد مي كند و در نتيجه عرضه اي ايجاد مي شود كه تقاضايي همراه ندارد كه - همچنانكه گفته شد ـ باعث اختلال در تعادل عرضه و تقاضا مي شود. و اين اختلال نيز متناسب با افزايش ميل به اندوختن پول، بيشتر مي گردد و بخشي از ثروت، راكد مي ماند.

اسلام با در نظر گرفتن ماليات بر انباشت پول با اين انباشت، مبارزه مي كند ولي سرمايه داري با در نظر گرفتن بهره، آن را تشويق هم مي كند، اسلام ضمن چيرگي بر مهمترين مشكل مطرح شده، مي داند كه جامعة اسلامي براي توسعة توليد، نيازمند انباشت پول است و با گردآوري سرمايه هاي بزرگ افراد – همچون جوامع سرمايه داري – طرح هاي بزرگ اقتصادي تاسيس و راه اندازي مي شود علاوه بر آن جامعة اسلامي مي تواند از عرصه هاي مالكيت هاي عمومي و مالكيت هاي دولتي نيز بهره برداري نمايد.

9- اعمال لغو و لهو و بيهوده را به دليل ضربه زدن به شخصيت جدي انسانها و كاهلي در كار، تحريم مي كند.

اين منع نيز هر چند مستقيما در پيوند با توزيع [ثروت] است، ارتباط غير مستقيم نيز با توليد دارد زيرا وقتي ثروت در دست برخي انباشته شود، فقر و تنگدستي عموميت مي يابد و تودة مردم از مصرف نيازهاي خود باز مي مانند و در نتيجه توليدات روي هم تلنبار مي شوند و ]بازار[ دچار ركود مي گردد و توليد كاهش مي يابد.

11- كاستن از بازي هاي تجاري <ref>"وسايل الشيعه"، جلد 12، صفحه 327.</ref>

12- اعطاي مالكيت اموال افراد پس از فوتشان به نزديكان آنها، كه در واقع جنبه مثبت ارث و احكام مربوط به آن است و انگيزه اي براي تشويق انسان به كار و تلاش و حتي عاملي اساسي در فعاليت افراد در اواخر عمر بشمار مي رود.

13- اسلام، تامين اجتماعي را مقرر نموده است؛ موضوعي كه به انسان انگيزه و احساس رواني مثبتي در ورود به عرصه هاي مختلف توليد و خلاقيت مي بخشد كه در غير اين صورت رغبتي به بسياري فعاليت ها نشان نمي دهد.

14- اسلام تأمين اقتصادي در مورد افراد تواناي كار را حرام ساخته و آنان را از تكدي گري نيز منع كرده است. <ref>"الوسائل" جلد 6 صفحه 159.</ref>

15- اسراف و تبذير را حرام دانسته و اين خود مصرف را كنترل و اموال را به سمت توليد، سوق مي دهد.

16- آموزش تمامي فنون و صنايع مورد نياز زندگي را براي مسلمانان واجب كفايي دانسته است.

17- و از آن مهمتر، تحصيل خبرگي و تخصص هر چه بيشتر در مسايل مختلف را بر مسلمانان واجب گردانده است. "واعدوا لهم ما استطعتم من قوة" كه خود حكمي كلي شامل تمامي آن چيزهايي است كه امت را قادر به رهبري جهان مي سازد.

18- به دولت امكان راهبري و اشراف بر تمامي بخش هاي توليد را بخشيده است؛ دولت مي تواند با امكانات و مالكيت هاي خود، الگويي براي عرصه هاي ديگر [اقتصاد] ارائه دهد. <ref>همان منبع، جلد 6، صفحه 37.</ref>  

19- اسلام به دولت قدرت و امكان گردآوري شمار بزرگي از نيروي كار انساني مازاد بر نياز بخش خصوصي را بخشيده و امكان شركت همه نيروها در حركت توليد را فراهم آورده است.  

به همين ترتيب مي بينيم كه مشكل اقتصادي در ديدگاه ماركسيسم، هم منحصر به "پائين بودن توليد و عدم سخاوتمندي طبيعت" است و اين مسئله نيز جز با رشد توليد، درمان پذير نيست.

===در اين خصوص ما با دو دسته متون اسلامي، روبرو هستيم يكي، آنهايي كه ثروت را مورد ستايش قرار مي دهند از جمله اين سخن پيامبر (ص) كه فرمود: "بهترين ياور در تقواي الهي، ثروتمندي است."  و ديگري احاديث و رواياتي كه دنيا را نكوهش مي كنند و به زهد و پارسايي فرا مي خوانند، از جمله اين كلام مولاي متقيان (ع) كه فرموده: "برترين صفتي كه به دين ياري مي رساند زهد در دنياست." ===

دوم: عمليات توليدي كه افراد انجام مي دهند، خود مرحله اي از تحقق همان قوانين توزيعي است. به عنوان مثال احياي زمين، منجر به تحقق قوانين توزيع  مي شود. ولي ممكن است براي تعادل كلي ]طبيعت يا جامعه[، خطرناك باشد. در گذشته هر كس  مي توانست تنها مساحت محدودي از زمين را احيا كند ولي همين فرد اكنون و به يمن وسايل پيشرفته و ابزارهاي نوين، مي تواند مساحتهاي بزرگي از زمين  را زير كشت آورد در اينجاست كه عملي ساختن اين توانايي بايد، كنترل شده باشد. رابطة (مكتب اقتصادي) وهدايت اقتصاد از همين نكته سرچشمه مي گيرد و در قدرت "ولي امر" در دخالت براي ممانعت از اعمال ناعادلانه قوانين توزيعي مزبور، مطرح مي شود.  

بنابر اين در هر دوره، پيش از جابجايي كالا، توليدي وجود داشت. در دورة نخست، توليد كنندة پشم، آن را توليد مي كرد و سپس مي فروخت ولي در دوره دوم، ]يعني به دنبال مطرح شدن نقش واسطه و در واقع تحقق تجارت [واسطه كالاي توليدي را به بازار مي برد و از آن محافظت مي كرد تا به فروش رساند. سودهاي حاصله، بر اثر كار توليدي و نه انتقال مالكيت، بود ولي انگيزه هاي فردي و خودخواهانه، اين روند را تحت تاثير قرار داد بطوري كه جابجايي كالا، خود –  بدون اينكه توليدي پيش از آن صورت گرفته باشد – هدف گرديد و در نتيجه قراردادها و مالكيت ها در خصوص يك كالا، تنها براي اينكه شمار بيشتري از سرمايه داران [واسطه ها] به سود دست يابند، متعدد گرديد. طبيعي است كه اسلام اين انحراف را نپذيرد و جابجايي كالاها را در پرتو ديدگاههاي ويژة خود سامان بخشد؛ براي اين كار نيز ميان توليد و جابجايي، رابطه اي شرعي در نظر  مي گيرد. و اين چيزي است كه در متون اسلامي از جمله در فرمان حضرت علي (عليه السلام) به مالك اشتر، مي بينيم.

اين تصوير هر چند تا حدي درست است اما در دل خود تناقضي ميان توليد و تقاضا در نظام سرمايه داري نهفته دارد زيرا در اين نظام، "تقاضا" بيشتر بيانگر جنبه هاي نظري (احتياج) است تا جنبه هاي انساني و واقعي آن. زيرا بيشتر ويژة تقاضايي است كه به دليل در برداشتن پشتوانة نقدينگي، بهاي كالا را بالا مي برد حال آنكه تقاضايي كه از پشتوانه نقدينگي برخوردار نيست، ناديده انگاشته مي شود وقيمت ها را نيز بالا نمي برد، گرچه خيلي هم جدي باشد و بنابر اين قدرت خريد در سرمايه داري، بيشتر در طبقات مرفه فراهم است و همانها هستند كه قيمت ها را كنترل مي كنند و كارگاههاي توليدي نيز براي آنان فعاليت مي كنند. و از آنجا كه اين قشر، توان جذب همة كالاهاي ضروري و تجملاتي و وسايل سرگرمي و تفريحي را دارند و طبقات نيازمند فاقد چنين تواني هستند، همة پروژه هاي ]توليدي[ سرمايه داري در جهت برآوردن خواستهاي مرفهان، سوق داده مي شوند و تقاضاهاي ديگران با بي توجهي روبرو مي شود مگر در آن حدي كه براي شركتهاي بزرگ نيروي كار فراهم آورد. نتيجه آنكه بازار پر از كالاهاي تجملاتي و تهي از كالاهاي ضروري مي گردد.

موضع اسلام نسبت به توليد، در موارد زير خلاصه مي شود:

1- توليد ]اقتصادي[ جامعه بايد فراهم آورنده نيازهاي ضروري باشد و تا نيازهاي ضروري توليد نشده باشد امكانات توليدي نبايد به عرصة ديگري منتقل شود.  

2- همچنانكه در توليد نيز نبايد اسراف شود و از نياز جامعه فراتر رود.  

3- بنا به دلايل زير دولت حق دخالت در توليد را دارد:  

الف – به منظور تحقق دو مورد قبلي.

اگر زن در اين امر موفق باشد مي تواند شالودة جامعة انساني سالم، داراي اعتماد به نفس، اميدوار به آينده و مصمم را بنا نهد. در غير اين صورت، جامعه به لحاظ عاطفي ناپايدار و به لحاظ معنوي متزلزل خواهد بود و زمينة گسترش تبهكاري و رخوت و كاهلي در آن فراهم مي شود و به تدريج ويژگي هاي خلاق خود را از كف مي نهد. يك همسر خوب و يك مادر خوب، قوام زندگي خانوادگي خوب را تشكيل مي دهد و اين به نوبة خود قوام و دوام جامعه خوب را (آنچنان كه متون اسلامي نيز بر آن تاكيد دارند) تضمين مي كند.