محمد مهدی شمس الدین: تفاوت میان نسخه‌ها
M.r.nastooh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
M.r.nastooh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
'''علامه شیخ محمد مهدی شمس الدین''' عالم دینی، نظریه‌پرداز سیاسی لبنانی و رئیس [[مجلس اعلای شیعیان لبنان]] بود،وی عضو هیئت موسس [[حزب الدعوه عراق]] نیز بوده است.او از منادیان [[وحدت اسلامی]] بود و در این راه مقالات و سخنرانی‌های متعددی از خویش به یادگار نهاد و ضمن تلاش برای گسترش روابط [[مسلمانان]] با مسیحیان، نقش مهمی در ایجاد وفاق ملی [[لبنان]] و لغو بنیان فرقه گرایانه نظام سیاسی لبنان، ایفا کرد و از پیشتازان و فعالان علمای لبنان در راه [[وحدت بین مسلمانان]] بوده است.<ref>روزنامه اطلاعات، ضمیمه، شماره ۲۲۱۰۹، ص</ref> | '''علامه شیخ محمد مهدی شمس الدین''' عالم دینی، نظریه‌پرداز سیاسی لبنانی و رئیس [[مجلس اعلای شیعیان لبنان]] بود،وی عضو هیئت موسس [[حزب الدعوه عراق]] نیز بوده است.او از منادیان [[وحدت اسلامی]] بود و در این راه مقالات و سخنرانی‌های متعددی از خویش به یادگار نهاد و ضمن تلاش برای گسترش روابط [[مسلمانان]] با مسیحیان، نقش مهمی در ایجاد وفاق ملی [[لبنان]] و لغو بنیان فرقه گرایانه نظام سیاسی لبنان، ایفا کرد و از پیشتازان و فعالان علمای لبنان در راه [[وحدت بین مسلمانان]] بوده است.<ref>روزنامه اطلاعات، ضمیمه، شماره ۲۲۱۰۹، ص</ref> | ||
=زندگی نامه= | =زندگی نامه= | ||
[[شمس الدین محمد مهدی شمس الدین]] در سال۱۹۳۶ میلادی،مصادف با۱۳۵۴ ه.ق در [[خانواده]] شیخ عبد الکریم در [[نجف اشرف]] به دنیا آمد. پدرش از لبنانیهای مقیم عراق و از روحانیان سرشناس و [[مدرس علوم دینی]] بود. سلسله خاندان او به [[شمس الدین محمد مکی]] معروف به [[شهید اول]] می‌رسد. دوازده ساله بود که پدرش عزم بازگشت به [[لبنان]] (۱۹۴۸) نمود. وی محمد مهدی را به رفتن از نجف یا ماندن در آن مخیرکرد. اما از آنجا که شیفته فراگیری علوم اسلامی بود، با وجود همهٔ دشواریهای زندگی و فقر شدید، اقامت در نجف را ترجیح داد و ۳۵ سال به تحصیل و پژوهش پرداخت. | [[شمس الدین محمد مهدی شمس الدین]] در سال۱۹۳۶ میلادی،مصادف با۱۳۵۴ ه.ق در [[خانواده]] شیخ عبد الکریم در [[نجف اشرف]] به دنیا آمد. پدرش از لبنانیهای مقیم عراق و از روحانیان سرشناس و [[مدرس علوم دینی]] بود. سلسله خاندان او به [[شمس الدین محمد مکی]] معروف به [[شهید اول]] می‌رسد. دوازده ساله بود که پدرش عزم بازگشت به [[لبنان]] (۱۹۴۸) نمود. وی محمد مهدی را به رفتن از نجف یا ماندن در آن مخیرکرد. اما از آنجا که شیفته فراگیری علوم اسلامی بود، با وجود همهٔ دشواریهای زندگی و فقر شدید، اقامت در نجف را ترجیح داد و ۳۵ سال به تحصیل و پژوهش پرداخت. | ||
=کسب مقام اجتهاد= | =کسب مقام اجتهاد= | ||
با سختکوشی در کسب معرفت و دانش, سریعاً به درجهٔ [[اجتهاد]] رسید و در مقام یکی از استادان [[سطح عالی حوزه]] علمیه نجف قرار گرفت. شمس الدین به عنوان متفکر و پژوهشگر در میان حوزویان شناخته شده بود. از سوی دیگر وی ملازم مرجع تقلید مطلق آن زمان؛ یعنی آیت الله سید محسن حکیم بود. این موقعیت، زمینه مناسبی را فراهم میآورد تا وی بتواند استعدادهای ذاتی خود را به شکوفایی برساند و در کوران حوادث مختلف آبدیده گردد. | با سختکوشی در کسب معرفت و دانش, سریعاً به درجهٔ [[اجتهاد]] رسید و در مقام یکی از استادان [[سطح عالی حوزه]] علمیه نجف قرار گرفت. شمس الدین به عنوان متفکر و پژوهشگر در میان حوزویان شناخته شده بود. از سوی دیگر وی ملازم مرجع تقلید مطلق آن زمان؛ یعنی آیت الله سید محسن حکیم بود. این موقعیت، زمینه مناسبی را فراهم میآورد تا وی بتواند استعدادهای ذاتی خود را به شکوفایی برساند و در کوران حوادث مختلف آبدیده گردد. | ||
بعلاوه حضورش در بیت [[مرجعیت]] موجب آشنایی او با شخصیتهایی همچون سید موسی صدر, سید محمد باقر صدر, سید محمد باقر حکیم, سید مهدی حکیم, سید محمد تقی حکیم ـ که همگی به خانه [[ حکیم|آیت الله سید محسن حکیم]] رفت و آمد داشتند ـ گردید. | بعلاوه حضورش در بیت [[مرجعیت]] موجب آشنایی او با شخصیتهایی همچون سید موسی صدر, سید محمد باقر صدر, سید محمد باقر حکیم, سید مهدی حکیم, سید محمد تقی حکیم ـ که همگی به خانه [[ حکیم|آیت الله سید محسن حکیم]] رفت و آمد داشتند ـ گردید. | ||
=فعالیت در عراق،انتشار مجله الاضواء= | =فعالیت در عراق،انتشار مجله الاضواء= | ||
| خط ۵۲: | خط ۴۹: | ||
او همراه با دیگر عالمان دینی [[نجف اشرف]] در جریان این حوداث قرار داشت. او با توجه به تجربه پیشتاز در قاهره و نیز تجربه روابط مستحکم مرحوم [[حسن البنا]] با علمای [[شیعه]] ، از گفتمان [[وحدت]] در اعتقادات و شریعت سخن به میان می آورد و تأکید می کند فراخوان به حذف دیگری، فراخوانی غیر طبیعی است و خدمتی به روند [[وحدت]] نمیکند. <br> | او همراه با دیگر عالمان دینی [[نجف اشرف]] در جریان این حوداث قرار داشت. او با توجه به تجربه پیشتاز در قاهره و نیز تجربه روابط مستحکم مرحوم [[حسن البنا]] با علمای [[شیعه]] ، از گفتمان [[وحدت]] در اعتقادات و شریعت سخن به میان می آورد و تأکید می کند فراخوان به حذف دیگری، فراخوانی غیر طبیعی است و خدمتی به روند [[وحدت]] نمیکند. <br> | ||
سپس بر این نکته تأکید میکند که ما باید تحقق [[تقریب]] میان همه [[مذاهب اسلامی]] را آن چنان که میان مذاهب مختلف [[اشعری]] صورت گرفت، هدف قرار دهیم.از جمله سیاست هایی که وی مطرح می سازد، مسئله منع [[تبشیر]] و [[تبلیغ]] در میان [[مسلمانان]] و واداشتن پیروان یک مذهب به ترک مذهب خویش و پیروی از مذهب دیگر به شیوه تبشیری است. | سپس بر این نکته تأکید میکند که ما باید تحقق [[تقریب]] میان همه [[مذاهب اسلامی]] را آن چنان که میان مذاهب مختلف [[اشعری]] صورت گرفت، هدف قرار دهیم.از جمله سیاست هایی که وی مطرح می سازد، مسئله منع [[تبشیر]] و [[تبلیغ]] در میان [[مسلمانان]] و واداشتن پیروان یک مذهب به ترک مذهب خویش و پیروی از مذهب دیگر به شیوه تبشیری است. | ||
=ویژگی های فکری و اندیشه ای= | =ویژگی های فکری و اندیشه ای= | ||
==استحکام علمی و روشمندی == | ==استحکام علمی و روشمندی== | ||
<ref>[https://hawzah.net/fa/Discussion/View/74098/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%81%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86 پایگاه اطلاع رسانی حوزه ،مروری بر افکار محمد مهدی شمس الدین]</ref> | <ref>[https://hawzah.net/fa/Discussion/View/74098/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%81%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86 پایگاه اطلاع رسانی حوزه ،مروری بر افکار محمد مهدی شمس الدین]</ref> | ||
اندیشه‌های [[شیخ محمد شمس‌الدین]] از نخستین روزهای حیات علمی و سیاسی تا آخرین لحظات وجود ایشان، شاهد تحولات چشمگیری بوده است. بااین‌حال، عامل مشترک میان همه این اندیشه‌ها، مطالعات و پژوهش‌ها، برخورداری آنها از ثبات، استحکام علمی و روشمندی است که ناشی از دریافتی آگاهانه و بینش دقیق و ژرف‌اندیشی ایشان نسبت به مسائل بود. | اندیشه‌های [[شیخ محمد شمس‌الدین]] از نخستین روزهای حیات علمی و سیاسی تا آخرین لحظات وجود ایشان، شاهد تحولات چشمگیری بوده است. بااین‌حال، عامل مشترک میان همه این اندیشه‌ها، مطالعات و پژوهش‌ها، برخورداری آنها از ثبات، استحکام علمی و روشمندی است که ناشی از دریافتی آگاهانه و بینش دقیق و ژرف‌اندیشی ایشان نسبت به مسائل بود. | ||
==نواندیشی== | ==نواندیشی== | ||
ویژگی قابل‌تحسین دیگر مرحوم شمس‌الدین که هر آشنای با افکار وی بدان اذعان دارد، تلاش پیوسته ایشان در نواندیشی، نوآوری و خلق ایده‌ها و اندیشه‌های بدیع بود. | ویژگی قابل‌تحسین دیگر مرحوم شمس‌الدین که هر آشنای با افکار وی بدان اذعان دارد، تلاش پیوسته ایشان در نواندیشی، نوآوری و خلق ایده‌ها و اندیشه‌های بدیع بود. | ||
==تکیه بر عقلانیت اصولی== | ==تکیه بر عقلانیت اصولی== | ||
سومین ویژگی، تکیه وی بر نوعی عقلانیت اصولی که شامل رویکرد فلسفی است در نگاه به امور و ارزیابی‌ها بود، به‌طوری‌که در بررسی هر معنا و مفهومی، همواره ذهن اصولی و حوزوی خویش را به کار می‌گیرد و از عقل فلسفی نقاد خود بهره می‌برد. | سومین ویژگی، تکیه وی بر نوعی عقلانیت اصولی که شامل رویکرد فلسفی است در نگاه به امور و ارزیابی‌ها بود، به‌طوری‌که در بررسی هر معنا و مفهومی، همواره ذهن اصولی و حوزوی خویش را به کار می‌گیرد و از عقل فلسفی نقاد خود بهره می‌برد. | ||
==به روز بودن در حل مسائل== | ==به روز بودن در حل مسائل== | ||
می‌توان ویژگی دیگری را برای او شمرد و آن «به‌روز بودن» است. او هنگام بررسی یک مسئله‌ی اجتماعی یا هر اندیشه‌ی دیگر، همواره تلاش میکند اندیشه‌ی اسلامی و هویت اسلامی را در قالب و پوشش به‌روز ارائه کند که برآمده از عقلانیت پویا و مطابق با نیاز روز و معاصر مسلمان است. | می‌توان ویژگی دیگری را برای او شمرد و آن «به‌روز بودن» است. او هنگام بررسی یک مسئله‌ی اجتماعی یا هر اندیشه‌ی دیگر، همواره تلاش میکند اندیشه‌ی اسلامی و هویت اسلامی را در قالب و پوشش به‌روز ارائه کند که برآمده از عقلانیت پویا و مطابق با نیاز روز و معاصر مسلمان است. | ||
==اعتقاد به بررسی تاریخ اندیشه ها== | ==اعتقاد به بررسی تاریخ اندیشه ها== | ||
| خط ۸۴: | خط ۷۷: | ||
==توجه به بحث ملیت در مسائل== | ==توجه به بحث ملیت در مسائل== | ||
او در مراحل پایانی عمر به‌عنوان مسئول و ناظر بر بسیاری از جنبش‌های سیاسی وارد نبرد سیاسی شد. در اینجا می‌بینیم توجه به [[ملیت]]، جایگاه ویژه‌ای در اندیشه‌ی او یافت. می‌بینیم آن خط فکری که ممکن است در باطن و درون تمام [[جنبش‌های مردمی]] باشد با خط فکری [[فقه]] و [[قانون]] در هم آمیخته شد. شاید بتوان این‌چنین گفت که در بررسی مسائل اجتماعی و سیاسی یا مسائل شخصی یا مسئله‌ی [[ولایت امت]] بر خود، بعد مردمی و ملی بر طرز تفکر او سایه انداخت. همچنین این تفکر در ارائه مفهوم [[دولت مدنی]] دیده می‌شود؛ اگرچه اجل مهلت نداد تا جزییات این نظریه را ارائه داده و تکمیل نماید؛ بنابراین ما شاهد تغییر و تحولی هستیم که به ایجاد فاصله‌ی زیادی با نظریه‌ی [[ولایت‌فقیه]] از یک‌سو و با نظریه‌ی [[وحدت امت]] بر اساس عقاید انجامید. | او در مراحل پایانی عمر به‌عنوان مسئول و ناظر بر بسیاری از جنبش‌های سیاسی وارد نبرد سیاسی شد. در اینجا می‌بینیم توجه به [[ملیت]]، جایگاه ویژه‌ای در اندیشه‌ی او یافت. می‌بینیم آن خط فکری که ممکن است در باطن و درون تمام [[جنبش‌های مردمی]] باشد با خط فکری [[فقه]] و [[قانون]] در هم آمیخته شد. شاید بتوان این‌چنین گفت که در بررسی مسائل اجتماعی و سیاسی یا مسائل شخصی یا مسئله‌ی [[ولایت امت]] بر خود، بعد مردمی و ملی بر طرز تفکر او سایه انداخت. همچنین این تفکر در ارائه مفهوم [[دولت مدنی]] دیده می‌شود؛ اگرچه اجل مهلت نداد تا جزییات این نظریه را ارائه داده و تکمیل نماید؛ بنابراین ما شاهد تغییر و تحولی هستیم که به ایجاد فاصله‌ی زیادی با نظریه‌ی [[ولایت‌فقیه]] از یک‌سو و با نظریه‌ی [[وحدت امت]] بر اساس عقاید انجامید. | ||
==اعتقاد به رجحان نظریه وحدت امت بر نظریه ولایت فقیه == | ==اعتقاد به رجحان نظریه وحدت امت بر نظریه ولایت فقیه== | ||
او [[وحدت مسلمانان]] را بسان یکی از ارزش‌های اخلاقی قلمداد کرد که چاره‌ای جز تحقق آن نیست و به یک معنا می‌تواند به اصل [[امامت]] بازگردد؛ یعنی مسئله‌ای را مطرح کرد و آن اینکه میان دو گزینه‌ی [[وحدت مسلمانان]] و اصل امامت کدام را بپذیریم؟ لذا او اندیشه [[وحدت مسلمانان]] را انتخاب کرد. [[وحدت امت]] بر اساس اعتقاد، ما را به اصل [[[امامت]] می‌رساند اما وقتی او امت را با بُعد سیاسی آن در مناطق یا کشورهای مختلف موردبررسی قرار داد، به اصل وحدت مسلمانان رسید و در اواخر عمر اندیشه‌های خود را بر آن مبتنی نمود. | او [[وحدت مسلمانان]] را بسان یکی از ارزش‌های اخلاقی قلمداد کرد که چاره‌ای جز تحقق آن نیست و به یک معنا می‌تواند به اصل [[امامت]] بازگردد؛ یعنی مسئله‌ای را مطرح کرد و آن اینکه میان دو گزینه‌ی [[وحدت مسلمانان]] و اصل امامت کدام را بپذیریم؟ لذا او اندیشه [[وحدت مسلمانان]] را انتخاب کرد. [[وحدت امت]] بر اساس اعتقاد، ما را به اصل [[[امامت]] می‌رساند اما وقتی او امت را با بُعد سیاسی آن در مناطق یا کشورهای مختلف موردبررسی قرار داد، به اصل وحدت مسلمانان رسید و در اواخر عمر اندیشه‌های خود را بر آن مبتنی نمود. | ||
| خط ۱۰۸: | خط ۱۰۱: | ||
وی پس از آن، تأکید میکند که وحدت به معنای از میان رفتن کیان های ویژه نیست و از این رو در پلورالیسم سیاسی و سازمانی مانعی وجود ندارد و شیوه اهل بیت(ع) نیز بر همین اساس است. | وی پس از آن، تأکید میکند که وحدت به معنای از میان رفتن کیان های ویژه نیست و از این رو در پلورالیسم سیاسی و سازمانی مانعی وجود ندارد و شیوه اهل بیت(ع) نیز بر همین اساس است. | ||
و در همین راستا، به ارائه تفسیر دیگری از [[تقیه]] می پردازد و از آن به عنوان یکی از کوششهای عملی شیعیان برای پاسداری از [[وحدت امت اسلامی]] نام می برد. | و در همین راستا، به ارائه تفسیر دیگری از [[تقیه]] می پردازد و از آن به عنوان یکی از کوششهای عملی شیعیان برای پاسداری از [[وحدت امت اسلامی]] نام می برد. | ||
=عزیمت به لبنان= | =عزیمت به لبنان= | ||
در ۱۹۶۹ یعنی پس از تأسیس [[مجلس اعلای شیعیان لبنان]] و ضرورت حضور شمس الدین, وی به [[لبنان]] عزیمت کرد تا از نزدیک به همکاری با [[سید موسی صدر]] مشغول گردد. با هجرت به [[لبنان]], عصر جدیدی در زندگانی و فعالیتهای وی گشوده شد. مؤسسهها و مراکز مختلف اجتماعی و فرهنگی را تأسیس و اداره کرد. نام برخی از این مراکز بدین قرار است: [[المعهد الفنّی الإسلامی]], [[معهد الشهید الأول للدراسات السلامیهٔ]], [[مدرسهٔ الضّحی]], [[معهد الغدیر]] و [[الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ]]. | در ۱۹۶۹ یعنی پس از تأسیس [[مجلس اعلای شیعیان لبنان]] و ضرورت حضور شمس الدین, وی به [[لبنان]] عزیمت کرد تا از نزدیک به همکاری با [[سید موسی صدر]] مشغول گردد. با هجرت به [[لبنان]], عصر جدیدی در زندگانی و فعالیتهای وی گشوده شد. مؤسسهها و مراکز مختلف اجتماعی و فرهنگی را تأسیس و اداره کرد. نام برخی از این مراکز بدین قرار است: [[المعهد الفنّی الإسلامی]], [[معهد الشهید الأول للدراسات السلامیهٔ]], [[مدرسهٔ الضّحی]], [[معهد الغدیر]] و [[الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ]]. | ||
==انتخاب به عنوان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان=== | ==انتخاب به عنوان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان=== | ||
| خط ۱۲۶: | خط ۱۱۹: | ||
=دارای آثاری فاخر= | =دارای آثاری فاخر= | ||
برخی آثار او در [[عراق]], اعجاب بزرگانی نظیر [[سید محمد باقر صدر]] را برانگیخت. آثار وی به چند طبقهٔ آثار چاپی, آثار چاپ نشده, مقالات نشریات, مقالات ارائه شده به کنگرهها, سخنرانیها و بالاخره آثار در بارهٔ او طبقه بندی و معرفی میگردد. یکی از ویژگیهای مهم آثار او, اتکا بر میراث فرهنگی تشیع و وفاداری به آنهاست. | برخی آثار او در [[عراق]], اعجاب بزرگانی نظیر [[سید محمد باقر صدر]] را برانگیخت. آثار وی به چند طبقهٔ آثار چاپی, آثار چاپ نشده, مقالات نشریات, مقالات ارائه شده به کنگرهها, سخنرانیها و بالاخره آثار در بارهٔ او طبقه بندی و معرفی میگردد. یکی از ویژگیهای مهم آثار او, اتکا بر میراث فرهنگی تشیع و وفاداری به آنهاست. | ||
همانند برخی [[تجدد گرایان]] پشت به گذشته [[اسلام]] ننمود، بلکه سنت و تجدد را با هم میخواست و سعی در ایجاد هماهنگی بین آنها داشت. از این رو به [[نهج البلاغه]] علاقه وافر داشت به طوری که چهار اثر در بارهٔ مسائل [[نهج البلاغه]] نوشت. | |||
=کتابشناسی محمد مهدی شمس الدین= | =کتابشناسی محمد مهدی شمس الدین= | ||
| خط ۱۴۱: | خط ۱۳۲: | ||
۳) [[الاحتکار فی الشّریعهٔ الإسلامیهٔ]]، بحث فقهی مقارن, بیروت, [[المؤسسهٔ الدّولیهٔ للدراسات]] و النشر, ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰ م. | ۳) [[الاحتکار فی الشّریعهٔ الإسلامیهٔ]]، بحث فقهی مقارن, بیروت, [[المؤسسهٔ الدّولیهٔ للدراسات]] و النشر, ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰ م. | ||
بخشی از مجموعه مباحث فقهی بوده که در حمله اسرائیل به منزل ایشان در عرمون مفقود شده و فقط همین قسمت مانده است. بررسی تطبیقی احتکار در قالب فقه مقارن است. این اثر مشتمل بر مباحث زیر میباشد: احتکار در لغت و اصطلاح, احکام احتکار, وادار کردن بر فروش اجناس احتکاری, احتکار در شرکتها و دولتها. | بخشی از مجموعه مباحث فقهی بوده که در حمله اسرائیل به منزل ایشان در عرمون مفقود شده و فقط همین قسمت مانده است. بررسی تطبیقی احتکار در قالب فقه مقارن است. این اثر مشتمل بر مباحث زیر میباشد: احتکار در لغت و اصطلاح, احکام احتکار, وادار کردن بر فروش اجناس احتکاری, احتکار در شرکتها و دولتها. | ||
==احتکار در اسلام== | ==احتکار در اسلام== | ||
ترجمه فارسی احتکار در اسلام, پژوهشی تطبیقی در [[فقه از دیدگاه مذاهب اسلامی]], ترجمه سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی, [[تهران]], [[سازمان تبلیغات اسلامی]] , ۱۳۷۸, ۳۳۸ ص, چاپ اول. | ترجمه فارسی احتکار در اسلام, پژوهشی تطبیقی در [[فقه از دیدگاه مذاهب اسلامی]], ترجمه سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی, [[تهران]], [[سازمان تبلیغات اسلامی]] , ۱۳۷۸, ۳۳۸ ص, چاپ اول. | ||
۴)الأمّهٔ و الدولهٔ و الحرکهٔ الإسلامیهٔ, بیروت، منشورات الغدیر, ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م. | ۴)الأمّهٔ و الدولهٔ و الحرکهٔ الإسلامیهٔ, بیروت، منشورات الغدیر, ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م. | ||
۵)أنصار الحسین ، الرجال و الدّلالات، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵ م؛ تهران، مؤسسهٔ البعثهٔ, ۱۴۰۷ ق؛ بیروت، المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶م/ ۱۴۱۶ ق. گزارشی از زندگینامه و فداکاریهای اصحاب امام حسین (ع) است. | ۵)أنصار الحسین ، الرجال و الدّلالات، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵ م؛ تهران، مؤسسهٔ البعثهٔ, ۱۴۰۷ ق؛ بیروت، المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶م/ ۱۴۱۶ ق. گزارشی از زندگینامه و فداکاریهای اصحاب امام حسین (ع) است. | ||
وی صرفاً به زندگینامهٔ آنها نپرداخته بلکه درس آموزیها از سیره و عملکرد آنها را هم مطرح کرده است.<br> | وی صرفاً به زندگینامهٔ آنها نپرداخته بلکه درس آموزیها از سیره و عملکرد آنها را هم مطرح کرده است.<br> | ||
| خط ۱۸۵: | خط ۱۷۶: | ||
۱۷) دراسات و مواقف فی الفکر و السیاسهٔ و المجتمع، ۳ أجزاء، بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۰ م / ۱۴۱۰ ق. مجموعهای از سخنرانیها و مباحثات ایشان در لبنان و خارج و یا مقالات در روزنامه‌ها و مجلات در موضوعات اجتماعی و سیاسی است.<br> | ۱۷) دراسات و مواقف فی الفکر و السیاسهٔ و المجتمع، ۳ أجزاء، بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۰ م / ۱۴۱۰ ق. مجموعهای از سخنرانیها و مباحثات ایشان در لبنان و خارج و یا مقالات در روزنامه‌ها و مجلات در موضوعات اجتماعی و سیاسی است.<br> | ||
۱۸) رسالهٔ الحقوق للإمام زین العابدین, بیروت, منشورات الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ, ۱۳۸۶ق. | ۱۸) رسالهٔ الحقوق للإمام زین العابدین, بیروت, منشورات الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ, ۱۳۸۶ق. | ||
==حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه== | ==حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه== | ||
| خط ۲۲۲: | خط ۲۱۳: | ||
می‌توان آن را به عنوان اولین متن تحلیلی شیعی در بارهٔ [[نظام سیاسی اسلام]] پس از کتاب [[تنبیه الأمهٔ و تنزیه الملهٔ نائینی]] دانست. چاپ اول در هشت فصل تدوین شد ولی چاپ دوم همراه با اضافاتی به چاپ رسید؛ یعنی دو فصل [[ماهیت امامت معصومین و مدیریت در اسلام]] و برخی اسناد و نصوص فقهی و کلامی بدان افزوده گردید. [[سید محمد باقر صدر]] این اثر را دوست میداشت. بین چاپ اول تا چاپ دوم سی و هفت سال فاصله افتاد! این اثر توسط [[سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی]] زیر عنوان حکومت و مدیریت در اسلام به فارسی ترجمه شد ( تهران, [[دانشگاه تهران]]، ۱۳۷۵).<br> | می‌توان آن را به عنوان اولین متن تحلیلی شیعی در بارهٔ [[نظام سیاسی اسلام]] پس از کتاب [[تنبیه الأمهٔ و تنزیه الملهٔ نائینی]] دانست. چاپ اول در هشت فصل تدوین شد ولی چاپ دوم همراه با اضافاتی به چاپ رسید؛ یعنی دو فصل [[ماهیت امامت معصومین و مدیریت در اسلام]] و برخی اسناد و نصوص فقهی و کلامی بدان افزوده گردید. [[سید محمد باقر صدر]] این اثر را دوست میداشت. بین چاپ اول تا چاپ دوم سی و هفت سال فاصله افتاد! این اثر توسط [[سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی]] زیر عنوان حکومت و مدیریت در اسلام به فارسی ترجمه شد ( تهران, [[دانشگاه تهران]]، ۱۳۷۵).<br> | ||
مباحث این اثر عبارتاند از: [[اسلام]] و واقعیتهای زندگی، ضرورت و ماهیت و روش تحقق [[حکومت اسلامی]], مراحل تاریخی حکومت اسلامی در [[صدر اسلام]], [[حکومت اسلامی]] از دیدگاه [[فرق اسلامی]], [[راه ثبوت امامت]] و مشروعیت سلطه, شیوههای [[تعیین امام]], [[شرایط رهبر]], [[عزل]] و انعزال رهبر, [[ویژگیهای اساسی نظام حکومت در اسلام]], حکومت الهی بشری, حکومت الهی, رویدادهای سیاسی [[صدر اسلام]], [[ماهیت امامت معصوم]], [[وحدت امت]] و [[حکومت]] و [[دولت]] , بحران مشروعیت و اقتدار, دورنمای آینده, [[مدیریت در اسلام]], تفکیک قوا در حکومت اسلامی, سازمان اداری در دوران رسول خدا. | مباحث این اثر عبارتاند از: [[اسلام]] و واقعیتهای زندگی، ضرورت و ماهیت و روش تحقق [[حکومت اسلامی]], مراحل تاریخی حکومت اسلامی در [[صدر اسلام]], [[حکومت اسلامی]] از دیدگاه [[فرق اسلامی]], [[راه ثبوت امامت]] و مشروعیت سلطه, شیوههای [[تعیین امام]], [[شرایط رهبر]], [[عزل]] و انعزال رهبر, [[ویژگیهای اساسی نظام حکومت در اسلام]], حکومت الهی بشری, حکومت الهی, رویدادهای سیاسی [[صدر اسلام]], [[ماهیت امامت معصوم]], [[وحدت امت]] و [[حکومت]] و [[دولت]] , بحران مشروعیت و اقتدار, دورنمای آینده, [[مدیریت در اسلام]], تفکیک قوا در حکومت اسلامی, سازمان اداری در دوران رسول خدا. | ||
=مصاحبه با روزنامه السفیر= | =مصاحبه با روزنامه السفیر= | ||
| خط ۲۳۱: | خط ۲۲۲: | ||
س: آیا از زمانی که آن مطالب را بیان کرده‌اید با خانم [[رباب صدر]] تماسی داشته‌اید؟ | س: آیا از زمانی که آن مطالب را بیان کرده‌اید با خانم [[رباب صدر]] تماسی داشته‌اید؟ | ||
پاسخ: خیر، تاکنون گفتگویی صورت نگرفته است.<ref>[http://www.imam-sadr.com/اخبار/نمایش-اخبار/tabid/99/ArticleId/1789/مصاحبه-با-امام-شيخ-شمس-الدين-پس-از--بازگشت-به-بيروت.aspx مصاحبه با رسانه ها ]</ref> | پاسخ: خیر، تاکنون گفتگویی صورت نگرفته است.<ref>[http://www.imam-sadr.com/اخبار/نمایش-اخبار/tabid/99/ArticleId/1789/مصاحبه-با-امام-شيخ-شمس-الدين-پس-از--بازگشت-به-بيروت.aspx مصاحبه با رسانه ها]</ref> | ||
=بیانیه مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان= | =بیانیه مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان= | ||
نسخهٔ ۲۱ ژانویهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۱۹
| نام | محمد مهدی شمس الدین |
|---|---|
| نام پدر | .... |
| متولد | .... |
| متوفی | 1399/06/22 |
| محل تولد | .... |
علامه شیخ محمد مهدی شمس الدین عالم دینی، نظریه‌پرداز سیاسی لبنانی و رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان بود،وی عضو هیئت موسس حزب الدعوه عراق نیز بوده است.او از منادیان وحدت اسلامی بود و در این راه مقالات و سخنرانی‌های متعددی از خویش به یادگار نهاد و ضمن تلاش برای گسترش روابط مسلمانان با مسیحیان، نقش مهمی در ایجاد وفاق ملی لبنان و لغو بنیان فرقه گرایانه نظام سیاسی لبنان، ایفا کرد و از پیشتازان و فعالان علمای لبنان در راه وحدت بین مسلمانان بوده است.[۱]
زندگی نامه
شمس الدین محمد مهدی شمس الدین در سال۱۹۳۶ میلادی،مصادف با۱۳۵۴ ه.ق در خانواده شیخ عبد الکریم در نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش از لبنانیهای مقیم عراق و از روحانیان سرشناس و مدرس علوم دینی بود. سلسله خاندان او به شمس الدین محمد مکی معروف به شهید اول می‌رسد. دوازده ساله بود که پدرش عزم بازگشت به لبنان (۱۹۴۸) نمود. وی محمد مهدی را به رفتن از نجف یا ماندن در آن مخیرکرد. اما از آنجا که شیفته فراگیری علوم اسلامی بود، با وجود همهٔ دشواریهای زندگی و فقر شدید، اقامت در نجف را ترجیح داد و ۳۵ سال به تحصیل و پژوهش پرداخت.
کسب مقام اجتهاد
با سختکوشی در کسب معرفت و دانش, سریعاً به درجهٔ اجتهاد رسید و در مقام یکی از استادان سطح عالی حوزه علمیه نجف قرار گرفت. شمس الدین به عنوان متفکر و پژوهشگر در میان حوزویان شناخته شده بود. از سوی دیگر وی ملازم مرجع تقلید مطلق آن زمان؛ یعنی آیت الله سید محسن حکیم بود. این موقعیت، زمینه مناسبی را فراهم میآورد تا وی بتواند استعدادهای ذاتی خود را به شکوفایی برساند و در کوران حوادث مختلف آبدیده گردد. بعلاوه حضورش در بیت مرجعیت موجب آشنایی او با شخصیتهایی همچون سید موسی صدر, سید محمد باقر صدر, سید محمد باقر حکیم, سید مهدی حکیم, سید محمد تقی حکیم ـ که همگی به خانه آیت الله سید محسن حکیم رفت و آمد داشتند ـ گردید.
فعالیت در عراق،انتشار مجله الاضواء
پیوستن او به تشکیلات مرجعیت آیت الله سید ابوالقاسم خوئی پس از رحلت آیت الله سید محسن حکیم, از وی شخصیت بارزتری ساخت. در نجف اشرف، جدا از تدریس و نویسندگی، در انتشار مجله الاضواء همکاری داشت. خودش بعدها آن مجله را همانند مجلههای مکتب اسلام و حوزه, نشریات ویژهٔ حوزهٔ علمیه میدانست و از آنها به نیکی یاد میکرد. شمس الدین ساختار و عملکرد موجود حوزه را مطلوب و کارآمد نمیدانست؛ از این رو به اصلاح ساختار آموزشی و پرورشی حوزه میاندیشید و در جهت اصلاح شیوه تدریس و متون آموزشی طلّاب اقداماتی انجام داد.
شکی وجود ندارد که نظام حوزههای علمیه تا زمانهای متأخر، نظامی قاصر و به دور از هر گونه تجدد و پیشرفت و نوآوری بوده، به طوری که از پاسخ به نیازهای دینی امروز جوامع عاجز مانده است.
اصلاح مراسم های عزاداری
یکی از اقدامات شمس الدین، اصلاح مراسم عزاداری حسینی بود، به گونهای که با اقتضائات این دوره سازگار باشد. جمعیهٔ منتدی النشر که محمد رضا مظفر و محمد تقی حکیم در رأس آن قرار داشتند و شمس الدین در آن فعالیت میکرد, اولین گروهی بود که با جدیت به اصلاح شکل عزاداریها پرداخت. این جمعیت پس از مدتی دانشکده فقه (کلیهٔ الفقه) را تأسیس کرد و شمس الدین یکی از اعضای هیئت علمی این دانشکده بود. جلسهای منظم از سید موسی صدر, سید محمد باقر صدر, سید محمد تقی فقیه, محمد مهدی شمس الدین در نجف تشکیل میشد که در آن به بحث و بررسی مسائل حوزه و جهان اسلام میپرداختند.[۲]
ارتباط با امام موسی صدر و انجام فعالیت های اجتماعی
پس از عزیمت سید موسی صدر به لبنان, روابط آنها گسسته نشد و مکاتبات بین آنها ادامه یافت. در طول ۳۵ سال اقامت در عراق، علاوه بر فعالیتهای علمی و درسی، به کارهای اجتماعی مانند شرکت در حرکتهای مردمی علیه استکبار و استعمار, ساختن مساجد و کتابخانهها مشغول بود. با شروع انقلاب چهاردهم تموز ۱۹۵۸ عراق, وارد جرگه مبارزات سیاسی شد و خود از فعالیتهایش در این دوره میگوید.
انجام فعالیت های فرهنگی و ارتباط با مردم
بین سالهای ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۹ در منطقهٔ فرات میانه و بویژه شهر دیوانیه، میان مردم زیست و همراه آنها در فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی مشارکت داشت. در این شهر، مرکز اسلامی و کتابخانه عمومی بزرگی تأسیس کرد. همچنین بالغ بر بیست مسجد در آن ساخت. وی نمایندهٔ تام الاختیار آیت الله محسن حکیم در این منطقه بود. دورهٔ اقامت او در عراق با حوادث بسیاری در جهان اسلام مانند موضوع اشغال فلسطین و درگیریهای شدید اعراب و اسرائیل, انقلابها و جنبش‌های گوناگون در خاور میانه مصادف بود.
پیشگام در عرصه تقریب مذاهب اسلامی
او همراه با دیگر عالمان دینی نجف اشرف در جریان این حوداث قرار داشت. او با توجه به تجربه پیشتاز در قاهره و نیز تجربه روابط مستحکم مرحوم حسن البنا با علمای شیعه ، از گفتمان وحدت در اعتقادات و شریعت سخن به میان می آورد و تأکید می کند فراخوان به حذف دیگری، فراخوانی غیر طبیعی است و خدمتی به روند وحدت نمیکند.
سپس بر این نکته تأکید میکند که ما باید تحقق تقریب میان همه مذاهب اسلامی را آن چنان که میان مذاهب مختلف اشعری صورت گرفت، هدف قرار دهیم.از جمله سیاست هایی که وی مطرح می سازد، مسئله منع تبشیر و تبلیغ در میان مسلمانان و واداشتن پیروان یک مذهب به ترک مذهب خویش و پیروی از مذهب دیگر به شیوه تبشیری است.
ویژگی های فکری و اندیشه ای
استحکام علمی و روشمندی
[۳] اندیشه‌های شیخ محمد شمس‌الدین از نخستین روزهای حیات علمی و سیاسی تا آخرین لحظات وجود ایشان، شاهد تحولات چشمگیری بوده است. بااین‌حال، عامل مشترک میان همه این اندیشه‌ها، مطالعات و پژوهش‌ها، برخورداری آنها از ثبات، استحکام علمی و روشمندی است که ناشی از دریافتی آگاهانه و بینش دقیق و ژرف‌اندیشی ایشان نسبت به مسائل بود.
نواندیشی
ویژگی قابل‌تحسین دیگر مرحوم شمس‌الدین که هر آشنای با افکار وی بدان اذعان دارد، تلاش پیوسته ایشان در نواندیشی، نوآوری و خلق ایده‌ها و اندیشه‌های بدیع بود.
تکیه بر عقلانیت اصولی
سومین ویژگی، تکیه وی بر نوعی عقلانیت اصولی که شامل رویکرد فلسفی است در نگاه به امور و ارزیابی‌ها بود، به‌طوری‌که در بررسی هر معنا و مفهومی، همواره ذهن اصولی و حوزوی خویش را به کار می‌گیرد و از عقل فلسفی نقاد خود بهره می‌برد.
به روز بودن در حل مسائل
می‌توان ویژگی دیگری را برای او شمرد و آن «به‌روز بودن» است. او هنگام بررسی یک مسئله‌ی اجتماعی یا هر اندیشه‌ی دیگر، همواره تلاش میکند اندیشه‌ی اسلامی و هویت اسلامی را در قالب و پوشش به‌روز ارائه کند که برآمده از عقلانیت پویا و مطابق با نیاز روز و معاصر مسلمان است.
اعتقاد به بررسی تاریخ اندیشه ها
ویژگی دیگر اینکه او همواره درصدد بررسی تاریخ اندیشه‌ها و مسائل بود. به‌عنوان‌مثال در پرداختن و بررسی حرکت امام حسین (ع)، به آن به‌عنوان یک رویداد تاریخی نمی‌نگرد، بلکه برخورد او با این موضوع به‌عنوان مسئله‌ای است که می‌تواند مجرای تاریخ‌پژوهی روشمند باشد. این رویکرد به تحقیقات تاریخی، یکی از اصول شمس‌الدین است. آنچه در مرحله‌ی نخست زندگی شیخ محمدمهدی شمس‌الدین، ذهن او را به خود اختصاص داد مسائل اجتماعی مردم و مسلمانان [۴]
دغدغه ضرورت اسلام در زندگی مردم
البته این دغدغه در تمام هم‌نسلان او مثل شهید سید محمدباقر صدر یا علامه سید محمدحسین فضل‌الله و اندیشمندان دیگر وجود داشت. چیزی که می‌توان در میان اندیشمندان بزرگ اهل سنت نیز یافت. شاید نقطه‌ی محوری این دغدغه‌ها، ضرورت حضور اسلام در زندگی مردم و اندیشه‌ی امت باشد. ابعاد اعتقادی و اندیشه‌ی سیاسی امت، اداره، حکمرانی، انقلاب، بحرانهای سیاسی و اجتماعی از این موارد است.[۵]
توجه به بحث ملیت در مسائل
او در مراحل پایانی عمر به‌عنوان مسئول و ناظر بر بسیاری از جنبش‌های سیاسی وارد نبرد سیاسی شد. در اینجا می‌بینیم توجه به ملیت، جایگاه ویژه‌ای در اندیشه‌ی او یافت. می‌بینیم آن خط فکری که ممکن است در باطن و درون تمام جنبش‌های مردمی باشد با خط فکری فقه و قانون در هم آمیخته شد. شاید بتوان این‌چنین گفت که در بررسی مسائل اجتماعی و سیاسی یا مسائل شخصی یا مسئله‌ی ولایت امت بر خود، بعد مردمی و ملی بر طرز تفکر او سایه انداخت. همچنین این تفکر در ارائه مفهوم دولت مدنی دیده می‌شود؛ اگرچه اجل مهلت نداد تا جزییات این نظریه را ارائه داده و تکمیل نماید؛ بنابراین ما شاهد تغییر و تحولی هستیم که به ایجاد فاصله‌ی زیادی با نظریه‌ی ولایت‌فقیه از یک‌سو و با نظریه‌ی وحدت امت بر اساس عقاید انجامید.
اعتقاد به رجحان نظریه وحدت امت بر نظریه ولایت فقیه
او وحدت مسلمانان را بسان یکی از ارزش‌های اخلاقی قلمداد کرد که چاره‌ای جز تحقق آن نیست و به یک معنا می‌تواند به اصل امامت بازگردد؛ یعنی مسئله‌ای را مطرح کرد و آن اینکه میان دو گزینه‌ی وحدت مسلمانان و اصل امامت کدام را بپذیریم؟ لذا او اندیشه وحدت مسلمانان را انتخاب کرد. وحدت امت بر اساس اعتقاد، ما را به اصل [[[امامت]] می‌رساند اما وقتی او امت را با بُعد سیاسی آن در مناطق یا کشورهای مختلف موردبررسی قرار داد، به اصل وحدت مسلمانان رسید و در اواخر عمر اندیشه‌های خود را بر آن مبتنی نمود.
تقریب مذاهب و گفت وگوی ادیان و تمدن ها
همچنان که به گشودگی فقهی در سطح مطالعه و پژوهش و اجتهاد از طریق تأسیس هیئتی ویژه مسائل وحدت و تقریب و انتشار مجله ای جهانی به زبان های زنده فرا می خواند و آنگاه بر تهیه میثاقی مبتنی بر ضرورت کوشش برای پذیرش دیگری با یاری گرفتن از روند گفت وگوی ادیان و تمدن ها تأکید نموده و به حل اختلاف های سیاسی با ریشه های فرقه ای و فتواهای تعصب آمیز دعوت می کند و علم کلام جدیدی را بر اساس در نظر گرفتن حقایق زیر مطرح می سازد:
۱۔ وحدت از جمله حقایق اعتقادی است.
۲- تأکید بر تأثیر عملی اصول دین .
٣- فراخوان به وحدت به معنای لغو مذاهب یا ادغام و تلفیق آنها در یکدیگر نیست بلکه به معنای تکیه کردن بر ثوابت عام و مشترک در عقیده و شریعت است.
۴- اختلاف های میان اهل سنت و شیعه، از جنس اختلاف میان خود مذاهب اهل سنت است.
5- تکیه بر مطالعات مقایسه ای در عرصه های مختلف قرآنی و مباحث سنت.
6- اختلافهای سیاسی حاکمان به اختلاف های مذهبی، جنبه سیاسی بخشیده و لازم است گرایش های سیاسی، از ساختار معرفتی اسلام زدوده شود.
وی پس از آن، تأکید میکند که وحدت به معنای از میان رفتن کیان های ویژه نیست و از این رو در پلورالیسم سیاسی و سازمانی مانعی وجود ندارد و شیوه اهل بیت(ع) نیز بر همین اساس است.
و در همین راستا، به ارائه تفسیر دیگری از تقیه می پردازد و از آن به عنوان یکی از کوششهای عملی شیعیان برای پاسداری از وحدت امت اسلامی نام می برد.
عزیمت به لبنان
در ۱۹۶۹ یعنی پس از تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان و ضرورت حضور شمس الدین, وی به لبنان عزیمت کرد تا از نزدیک به همکاری با سید موسی صدر مشغول گردد. با هجرت به لبنان, عصر جدیدی در زندگانی و فعالیتهای وی گشوده شد. مؤسسهها و مراکز مختلف اجتماعی و فرهنگی را تأسیس و اداره کرد. نام برخی از این مراکز بدین قرار است: المعهد الفنّی الإسلامی, معهد الشهید الأول للدراسات السلامیهٔ, مدرسهٔ الضّحی, معهد الغدیر و الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ.
انتخاب به عنوان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان=
شمس الدین از سوی آیت الله خوئی وکالت تام در امور اداری و مالی این مؤسسه داشت. پس ازمفقود شدن سید موسی صدر، به ریاست مجلس اعلای شیعیان لبنان انتخاب شد و بدین وسیله رهبری شیعیان لبنان را بر عهده گرفت و به عنوان یک شخصیت سیاسی در صحنه لبنان حضور یافت. فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی او همگام با پیشرفتهای علمی و فنآوری روز بود.
بهره گیری از علوم روز
با بهرهگیری از اطلاع رسانی روی اینترنت , سایتی راهاندازی کرد و شخصا ًبه سؤالات فقهی و کلامی افراد پاسخ میگفت. اخبار سیاسی, اجتماعی و فرهنگی مربوط به او, همچنین سخنرانی‌های او در این سایت درج میشد.
با آنکه در دورهٔ طلبگی به شدت درگیر فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی بود، از همان دوره، شمس الدین در نجف به نگارش و تألیف روی آورْد. آثار زیادی در زمینه های فقه، فلسفه، تاریخ و جهان اسلام ارائه نمود. نوآوری و خلاقیت همراه با واقع گرایی و توجه به مقتضیات حقیقی جهان اسلام، در تألیفات او موج میزند. با نگارش کتاب نظام الحکم فی الإسلام، به مسائلی پرداخت که دیگران چندین سال بعد به آنها پی بردند. وی به این ترتیب پیشگامی خود را ثابت کرد.
دارای آثاری فاخر
برخی آثار او در عراق, اعجاب بزرگانی نظیر سید محمد باقر صدر را برانگیخت. آثار وی به چند طبقهٔ آثار چاپی, آثار چاپ نشده, مقالات نشریات, مقالات ارائه شده به کنگرهها, سخنرانیها و بالاخره آثار در بارهٔ او طبقه بندی و معرفی میگردد. یکی از ویژگیهای مهم آثار او, اتکا بر میراث فرهنگی تشیع و وفاداری به آنهاست.
همانند برخی تجدد گرایان پشت به گذشته اسلام ننمود، بلکه سنت و تجدد را با هم میخواست و سعی در ایجاد هماهنگی بین آنها داشت. از این رو به نهج البلاغه علاقه وافر داشت به طوری که چهار اثر در بارهٔ مسائل نهج البلاغه نوشت.
کتابشناسی محمد مهدی شمس الدین
تألیفات چاپ شده
۱)الاجتهاد و التجدید فی الفکر الإسلامی, بیروت, المؤسسهٔ الدّولیهٔ للدراسات و النشر. به ضمیمه مجموعهای از مقالات منتشر شده در نشریات عربی.
۲) الاجتهاد و التقلید : بحث فقهی استدلالی مقارن, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر , ۱۹۸۸ م.
۳) الاحتکار فی الشّریعهٔ الإسلامیهٔ، بحث فقهی مقارن, بیروت, المؤسسهٔ الدّولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰ م.
بخشی از مجموعه مباحث فقهی بوده که در حمله اسرائیل به منزل ایشان در عرمون مفقود شده و فقط همین قسمت مانده است. بررسی تطبیقی احتکار در قالب فقه مقارن است. این اثر مشتمل بر مباحث زیر میباشد: احتکار در لغت و اصطلاح, احکام احتکار, وادار کردن بر فروش اجناس احتکاری, احتکار در شرکتها و دولتها.
احتکار در اسلام
ترجمه فارسی احتکار در اسلام, پژوهشی تطبیقی در فقه از دیدگاه مذاهب اسلامی, ترجمه سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی, تهران, سازمان تبلیغات اسلامی , ۱۳۷۸, ۳۳۸ ص, چاپ اول.
۴)الأمّهٔ و الدولهٔ و الحرکهٔ الإسلامیهٔ, بیروت، منشورات الغدیر, ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م.
۵)أنصار الحسین ، الرجال و الدّلالات، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵ م؛ تهران، مؤسسهٔ البعثهٔ, ۱۴۰۷ ق؛ بیروت، المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶م/ ۱۴۱۶ ق. گزارشی از زندگینامه و فداکاریهای اصحاب امام حسین (ع) است.
وی صرفاً به زندگینامهٔ آنها نپرداخته بلکه درس آموزیها از سیره و عملکرد آنها را هم مطرح کرده است.
۶)أهلیّهٔ المرأهٔ لتولّی السلطهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶م, ص ۱۶۸.
۷) بین الجاهلیهٔ و الإسلام, بیروت و قاهره, دار الکتاب اللبنانی و دار الکتاب المصری, ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵م.
شمس الدین در صدد ایجاد مرز بین اسلام و غیر اسلام و تعیین قلمرو اسلام است. وی اسلام را به دلیل اشتمال بر طرحهای نجاتبخش بس قابل اعتماد میدانست و ایدئولوژیهای شرق و غرب را در اردوی جاهلیت قرار میداد. شهید محمد باقر صدر این اثر را گرامی میداشت.
۸) التجدید فی الفکر الإسلامی, بیروت, دار المنهل, ۱۹۹۷ م / ۱۴۱۸ ق.
۹) « تحدید النسل, مشروعیته و وسائله, دراسات و مواقف», بیروت, مؤتمر الإسلام وتنظیم الوالدیهٔ, ۱۴۱۰ ق, ص ۲۴۲- ۲۴۶.
۱۰) التطبیع بین ضروراتِ الأنظمهٔ و خیاراتِ الأمّهٔ، طبعهٔ ثالثهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۷ م , ۱۴۱۷ ق.
۱۱) تفسیر آیات الصّوم, الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ, بیروت, ۱۳۸۶ ق.
۱۲) ثورهٔ الحسین : ظروفها الإجتماعیهٔ و آثارها الإنسانیهٔ, الطبعهٔ الأولی, بیروت , دار الأندلس، الطبعهٔ الثانیهٔ , بغداد, مکتبهٔ التربیهٔ؛ الطبعهٔ الثالثهٔ, بیروت, التّراث الإسلامی, ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م؛ الطبعهٔ الرابعهٔ, بیروت, دار التعارف, ۱۳۹۷ ق/۱۹۷۷ م؛ الطبعهٔ الخامسهٔ, بیروت, دار التعارف, ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸ م؛ الطبعهٔ السادسهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق؛ الطبعهٔ السابعهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدّولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۷ م/ ۱۴۱۷ ق.
ترجمه انگلیسی: The rising of al-Husayn: its Impact on the consciousness of Muslim Society, Shaykh Muhammad Mahdi Shams al-Din, Tra. byI. K. A. Howard, London: Muhammadi Trust, ۱۹۸۵, pp. ۲۱۸ از نگاه جدید به بررسی قیام امام حسین (ع) پرداخته است. واقعهٔ کربلا را بر اساس مفاهیم امروزین مانند کرامت انسانی و عدالت اجتماعی و ارتقای معنویت بشر بررسی کرده است. این اثر توسط مهدی پیشوایی به فارسی ترجمه و زیر عنوان ارزیابی انقلاب امام حسین (ع) از دیدگاه جدید (قم, دفتر تبلیغات اسلامی) منتشر شد. در مرتبه دوم زیر عنوان پژوهشی پیرامون زندگانی امام حسین (ع) به چاپ رسید.
غیر از ترجمه انگلیسی مزبور، توسط سید حسن امین هم به انگلیسی ترجمه و در دائرهٔ المعارف الإسلامیهٔ درج گردید.
۱۳) ثورهٔ الحسین فی الوجدان الشعبی, بیروت, منشورات الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ، [بیتا]. زیر عنوان واقعهٔ کربلاء فی الوجدان الشعبی همراه با اضافات و این مشخصات منتشر شد: الطبعهٔ الثالثهٔ, بیروت , المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶ م / ۱۴۱۶ ق. این اثر در مقام اثبات این مطلب است که قیام امام حسین (ع), بین قیامها و جنبش‌های دیگر نمونه است و از این رو تا اعماق وجود شیعیان و مردم نفوذ کرده و تأثیر گذاشته است. دارای این مباحث است: انقلاب امام حسین (ع) و تأثیرات اجتماعی آن، زیارت امام حسین (ع) و مشروعیت آن, زیارت ابوالفضل و علی اکبر و دیگر شهدای کربلا, شعر رثائی, عزاداری, گریه برای امام و شهیدان.
۱۴) حرکهٔ التاریخ عند الإمام علی, دراسهٔ فی نهج البلاغهٔ، الطبعهٔ الرابعهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدّولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۷م , ۱۴۱۸ ق؛ تهران, بنیاد نهج البلاغه, ۱۴۰۵ ق. شامل مبنای تاریخ و حرکت پیشرفت بشری از دیدگاه امام علی (ع) است.
فتنه و موضع امام علی در برابر آن
آخرین بحث وی فتنه و موضع امام علی (ع) در برابر آن میباشد. مباحث دیگر آن عبارت است از: تاریخ و حرکت پیشرفت بشری, امام علی (ع) در مواجهه با تاریخ، دانش تاریخ و استفاده علمی و سیاسی و فکری از آن.
۱۵) حقوق الزوجیهٔ و حق العمل للمرأهٔ. الطبعهٔ الأولی, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق؛ الطبعهٔ الثانیهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶م/۱۴۱۶ ق.
۱۶) دراسات فی نهج البلاغهٔ, الطبعهٔ الأولی, النجفالأشرف, ۱۳۷۵ ق/ ۱۹۵۶ م؛ الطبعهٔ الثانیهٔ, بیروت، دار الزهراء , ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۲ م؛ الطبعهٔ الثالثهٔ, بیروت, الدار الإسلامیهٔ, ۱۹۸۱ م. این کتاب به بررسی نصوص نهج البلاغه در زمینه مباحث اجتماعی و سیاسی میپردازد.
شمس الدین، آن را در سال ۱۹۵۶ در عراق نوشت. این اثر توسط محمود عابد به فارسی ترجمه شد و زیر عنوان جستجوی نهج البلاغه منتشر گردید.
۱۷) دراسات و مواقف فی الفکر و السیاسهٔ و المجتمع، ۳ أجزاء، بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۰ م / ۱۴۱۰ ق. مجموعهای از سخنرانیها و مباحثات ایشان در لبنان و خارج و یا مقالات در روزنامه‌ها و مجلات در موضوعات اجتماعی و سیاسی است.
۱۸) رسالهٔ الحقوق للإمام زین العابدین, بیروت, منشورات الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ, ۱۳۸۶ق.
حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه
۱۹) السّتر و النظر، قم, مؤسسه المنار, بیتا. ص ۳۰۰. اولین کتاب از سلسله کتابهای مسائل حرجهٔ فی فقه المرأهٔ است. نویسنده چهار مسئله را برای زنان مسلمان امروزی، مهم و بحرانی تشخیص داده است: حجاب, ریاست دولت, حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه. مسئله اول در این کتاب بررسی شده است. مباحث این کتاب عبارتاند از: فقه المرأهٔ (حقوق زن) در شریعت اسلام, جایگاه زن در نظام اخلاقی و حقوقی اسلام, نگاه قرآن به زن, گزارشهایی از تاریخ اسلام, حجاب قبل از اسلام و در دورهٔ اسلامی, اصل عملی در حجاب, زینت زن, لباس زن, موارد استثناء از پوشش, نگاه به زن, طبقهبندی زنان, نگاه زن به مرد.
۲۰) السلم و قضایا الحرب عند الإمام علی, دراسهٔ فی نهج البلاغهٔ, بیروت, ۱۹۸۱م. بررسی دیدگاههای امام علی (ع) در بارهٔ جنگ و صلح در روابط بین دولتها وملتهاست. این کتاب به فارسی ترجمه و در تهران در مجموعه کنگره هزارهٔ نهج البلاغه منتشر شد .
۲۱) شرح عهد الأشتر, بیروت, مؤسسهٔ الوفاء, ۱۹۸۴ م, چاپ اول. نامهٔ امام علی (ع) به مالک اشتر والی مصر از سندهای مهم سیاسی و اجتماعی است که به بسیاری از نکات یک نظام مطلوب اجتماعی پرداخته است.
نیازهای روز مسلمانان
۲۲) عاشوراء، الطبعهٔ الاولی, بیروت, مجد, ۱۴۱۲ ق / ۱۹۹۱ م. عاشوراء (ج۲) ـ مجموعهٔ محاضرات فی ذکر عاشوراء, الطبعهٔ الثالثهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق. این کتاب شامل درسهایی در بارهٔ سیاست و دین است که به اهتمام جمعی از عالمان گردآوری شد. دارای این مباحث است: عزاداری و مصیبت برای امام حسین (ع), انقلاب امام و زمینههای اجتماعی و تاریخی آن , انقلاب و تأثیرات اجتماعی آن, تجدید انقلاب, اهداف انقلاب .
۲۳) عقائد الشیعهٔ الامامیهٔ, بیروت, منشورات الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ, ۱۳۸۶ ق. ۲۴) العِلمانیهٔ: تحلیل و نقد للعلمانیهٔ محتوی و تاریخاً فی مواجههٔ المسیحیهٔ و الإسلام و هل تصلح لمشاکل لبنان, الطبعهٔ الثانیهٔ: لبنان, مجد, ۱۹۸۲ م. طبعهٔ جدیدهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۱ م / ۱۴۱۱ ق. بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۶ م / ۱۴۱۶ ق. این کتاب مشتمل بر دو بخش است: درمان وضعیت مسلمانان در مواجهه با تمدن غربی و سکولاریزم, بررسی سکولاریزم و نقد راه حلهای سکولاریزم در لبنان و تحلیل تفاوت دو نوع سکولاریزم به اصطلاح دینی و سکولاریزم الحادی.
ترجمه فارسی ▪ حکومت منهای دین: بررسی همه جانبه از مفهوم و تاریخ پیدایش علمانیت (سکولاریزم) در رویارویی با مسیحیت و اسلام, ترجمه حسن شمس گیلانی, تهران, ۱۳۶۲, ۱۸۸ ص.
۲۵) الغدیر, دراسهٔ تحلیلیهٔ اجتماعیهٔ سیاسیهٔ لمسألهٔ الحکم الإسلامی بعد وفاهٔ الرسول، بیروت, منشورات الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ, ۱۳۸۶ ق.
بُعد سیاسی جامعه اسلامی را از دو نگاه فقهی و تاریخی
۲۶) فی الاجتماع السیاسی الإسلامی, المجتمع السیاسی الإسلامی / محاولهٔ تأصیل فقهی و تاریخی, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۴۱۲ ق/ ۱۹۹۲ م. شمس الدین در این کتاب بُعد سیاسی جامعه اسلامی را از دو نگاه فقهی و تاریخی تحلیل کرده است. نتیجهگیری او این است که جامعهسیاسی و دولت در اسلام، جزئی از شریعت نیست، بلکه نتیجه نظری و عملی و زاییده تاریخ اسلام است.
۲۷) لبنان الکیان و الدور, بیروت, منشورات الغدیر, ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م. ۲۸) محاضَرات فی التاریخ الاسلامی, النجف, ۱۹۶۵ م.
۲۹) مطارحات فی الفکر المادی و الفکر الدینی, بیروت, دار التعارف, ۱۳۹۸ ق؛ الطبعهٔ الثانیهٔ, بیروت, دار التعارف, ۱۴۰۶ ق / ۱۹۸۶ م؛ الطبعهٔ الرابعهٔ, بیروت, المؤسسهٔ الدولیهٔ للدراسات و النشر, ۱۹۹۷ م / ۱۴۱۸ ق. بررسی و نقادی مباحثی است که از طریق نشریات و از سوی دانشگاهیان ونخبگان در زمینهٔ اندیشه‌های مادی و تعارض آنها با اندیشه‌های دینی مطرح گردیده بود.
آثار انتقادی بر سرمایهداری و مارکسیسم است
۳۰) مع الإمام الرضا فی ذکری وفاته , بیروت, الجمعیهٔ الخیریهٔ الثقافیهٔ , ۱۳۸۶ ق.
۳۱) المقاومهٔ فی الخطاب الفقهی السیاسی ، بیروت, الجامعهٔ الإسلامیهٔ فی لبنان و مرکز الدراسات و التوثیق، ۱۹۹۸ م، ۳۹۷ ص. مجموعهای از سخنرانیها و نوشتارهای کوتاه در باره جهاد و مقاومت مردم لبنان بویژه شیعیان جنوب از منظر علوم سیاسی و فقه شیعه است. مقالات این مجموعه در بخش مقالات نشریات معرفی شده است.
۳۲) نظام الحکم و الإدارهٔ فی الإسلام, الطبعهٔ الاولی, بیروت , منشورات حمد , ۱۳۷۴ ق/ ۱۹۵۵ م, الطبعهٔ الثانیهٔ: بیروت, دار المجد , ۱۹۹۲م/ ۱۴۱۲ ق؛ الطبعهٔ الثالثهٔ: المؤسسهٔ الدولیهٔ للدرسات و النشر, ۱۹۹۵م/ ۱۴۱۵ ق؛ قم, دار الثقافهٔ, ۱۴۱۲ ق, ۶۷۴ ص. مباحث آن در این زمینه است که دو نظام خلافت در اهل سنت و ولایت فقیه در شیعه, بحرانهای نظری و عملی در بطن خود دارند. پس از توضیح این بحرانها (ص ۴۰۲ - ۴۱۰ از ترجمه) راه حلی برای رفع بحران ارائه کرده است. خلاصه این راه حل, ولایت امت بر خود است (ص ۴۱۰ از ترجمه). از چاپ اول این اثر، حدود ۴۶ سال میگذرد.[۶]
اولین متن تحلیلی در مورد نظام سیاسی اسلام
می‌توان آن را به عنوان اولین متن تحلیلی شیعی در بارهٔ نظام سیاسی اسلام پس از کتاب تنبیه الأمهٔ و تنزیه الملهٔ نائینی دانست. چاپ اول در هشت فصل تدوین شد ولی چاپ دوم همراه با اضافاتی به چاپ رسید؛ یعنی دو فصل ماهیت امامت معصومین و مدیریت در اسلام و برخی اسناد و نصوص فقهی و کلامی بدان افزوده گردید. سید محمد باقر صدر این اثر را دوست میداشت. بین چاپ اول تا چاپ دوم سی و هفت سال فاصله افتاد! این اثر توسط سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی زیر عنوان حکومت و مدیریت در اسلام به فارسی ترجمه شد ( تهران, دانشگاه تهران، ۱۳۷۵).
مباحث این اثر عبارتاند از: اسلام و واقعیتهای زندگی، ضرورت و ماهیت و روش تحقق حکومت اسلامی, مراحل تاریخی حکومت اسلامی در صدر اسلام, حکومت اسلامی از دیدگاه فرق اسلامی, راه ثبوت امامت و مشروعیت سلطه, شیوههای تعیین امام, شرایط رهبر, عزل و انعزال رهبر, ویژگیهای اساسی نظام حکومت در اسلام, حکومت الهی بشری, حکومت الهی, رویدادهای سیاسی صدر اسلام, ماهیت امامت معصوم, وحدت امت و حکومت و دولت , بحران مشروعیت و اقتدار, دورنمای آینده, مدیریت در اسلام, تفکیک قوا در حکومت اسلامی, سازمان اداری در دوران رسول خدا.
مصاحبه با روزنامه السفیر
در مورد ربوده شدن امام موسی صدر: حقیقت این است که در نشست پیشین با شما که روزنامه‌ها مشروح آنرا منتشر کردند، در موارد مختلفی صحبت شد. در آنجا گفتم که من همواره روزنه‌های امیدی می‌بینم اما پس از گذشت ۲۱ سال امید‌ها کمتر شده است، ولی من امروز تأکید می‌کنم که ناامید نیستم. ما امیدواریم که آنچه را در انتظار آن هستیم همچنان وجود داشته باشد و امام همچنان زنده باشد. آنچه که مورد نظر من بود عبارتست از ضرورت تبیین زوایای ناپیدای مشکل تا بتوان به حل مسأله کمک کرد و من بر ضرورت طرح قضیه در دادگاه عدالت بین‌المللی اصرار دارم.
س: آیا از زمانی که آن مطالب را بیان کرده‌اید با خانم رباب صدر تماسی داشته‌اید؟
پاسخ: خیر، تاکنون گفتگویی صورت نگرفته است.[۷]
بیانیه مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان
از سوی ریاست مجلس اعلای اسلامی شیعه بیانیه‌ای به این شرح صادر شد: باشگاه روزنامه‌نگاران عرب در فرانسه هفته گذشته از حضرت آیت الله امام شیخ محمد مهدی شمس‌الدین رئیس مجلس اعلای اسلامی شیعه دعوت به عمل آورد.
در این جلسه گروهی از روزنامه نگاران که تعداد آنها بالغ بر ۱۵ نفر از نمایندگان نشریات مختلف عربی و لبنانی بود مصاحبه و گفتگو کردند. ایشان در گفتگوی خود به مسائل لبنان و عرب و مسائل جهان اسلام بالاخص انتفاضه فلسطین و قضیه ربودن امام صدر و همراهانش اشاره نمود.
به نظر می‌رسد برخی از دوستان رسانه‌ای در مورد سخنان آن جناب درباره موضوع امام صدر به اشتباه افتاده‌اند لذا برای ما بسیار مهم است که به عنوان حوزه ریاست مجلس اعلا موضع حضرت امام شمس‌الدین و مجلس اعلای اسلامی شیعه را درباره ربودن امام صدر و همراهانشان روشن سازیم، و این در واقع همان مواضعی است که سه هفته پیش در مراسم افتتاح کنفرانس کلمه سواء و نیز در جلسه اختتامیه آنکه در محل دفتر مجلس بار‌ها بار‌ها تکرار شد. نگرش امام شمس الدین و مجلس اعلای اسلامی شیعه در مورد قضیه امام صدر و همراهان ایشان شامل:
اول: امام صدر همراه با دو تن از یارانش توسط هواپیمای لیبیایی و بنا به دعوت رسمی آن کشور وارد لیبی شده و تاکنون از آن کشور خارج نشده‌اند.
ثانیاً: مسئول ربودن امام صدر و همراهانش در حقیقت رژیم لیبی و شخص سرهنگ معمر قذافی است و هیچ جریان دیگری به جز این جریان نمی‌تواند مسئول این پنهان سازی باشد و این نتیجه‌ای است که قوه قضائیه لبنان و ایتالیا به آن دست یافته‌اند.
ثالثاً: برای حضرت امام شمس‌الدین با هیچ دلیل شرعی- قانونی و یا هیچ قرینه قابل قبول وفات امام موسی صدر و یا شهادت او و همراهانش به هیچ شکل و صورتی ثابت نشده است، بلکه بر عکس همواره شواهد و قرائنی در دست بوده که در این رابطه امید را بیشتر میکند. اما آنچه که امام شمس‌الدین در مصاحبه خود با باشگاه روزنامه‌نگاران عرب از قول برخی از آگاهان عرب و دیگران مطرح کرد، مورد قبول و تصدیق آن جناب نبوده و تنها از باب بیان نقطه نظر کسانی بوده که به این مسأله توجه دارند.
چهارم: امام شمس‌الدین همواره بر احاله قضیه به دادگاه عدل بین‌الملل و محاکمه مسؤولین این جرم تأکید داشته کما اینکه همین درخواست را سالهای متمادی است که تکرار میکند و اخیراً هم در جلسه اختتامیه پنجمین همایش «کلمه سواء» بر آن تأکید نموده است.[۸]
|}
- ↑ روزنامه اطلاعات، ضمیمه، شماره ۲۲۱۰۹، ص
- ↑ برگرفته از سایت
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی حوزه ،مروری بر افکار محمد مهدی شمس الدین
- ↑ بود.https://hawzah.net/fa/Discussion/View/74098/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%81%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86 پایگاه اطلاع رسانی حوزه ، مروری بر افکار محمد مهدی شمس الدین]
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی حوزه ،مروری بر افکار محمد مهدی شمس الدین
- ↑ https://vista.ir/article/288337
- ↑ مصاحبه با رسانه ها
- ↑ سایت امام موسی صدر، متن بیانیه مجلس اعلای شیعیان لبنان