ختم نبوت (مقاله)

ختم نبوت یا خاتمیت به معنای پایان‌بخشی سلسله انبیا و شریعت تا روز قیامت است به طوری که انکار ختم نبوت به معنای نفی ضروری دین شمرده می‌‌شود و پیامبر اسلام(ص) را خاتم‌النبیین می‌‌گویند. خاتمیت نبوت به معنای خاتمیت شریعت اسلام در میان شرایع آسمانی و خاتمیت قرآن در میان کتاب‌های آسمانی نیز هست. فلسفه ختم نبوت را باید در جامعیت، جهانی بودن و جاودانگی اسلام و بلوغ مخاطبین آن و راهکارهایی که اسلام برای آینده قرار داده است جستجو کرد.

چیستی ختم نبوت

ختم در لغت به معانی پایان است و آنچه که پایان دهندۀ چیزی باشد را خاتم می‌‌گویند. در اصطلاح دینی، ختم نبوت یا خاتمیت به این معناست که پس از اسلام، نبوت پیامبران تمام می‌‌شود و پیامبر اسلام پایان‌دهندۀ سلسله پیامبران آسمانی است. ختم نبوت به معنای ختم شریعت هم هست، زیرا نبوت عبارت است از وحی اصول و فروع دین بر شخص نبی و این یعنی شریعت اسلام نیز بر پیامبر خاتم وحی شده است، بنابراین معنا ندارد نبوت ختم شده باشد، اما شریعت ختم نشده باشد. خاتم النبیین به معنای خاتم رسولان نیز هست، زیرا نبوت، شرط مقدم بر رسالت است و با ختم نبوت، رسالت نیز پایان می‌‌باید.

این مطلب به این معنی نیست که عمل به دستورات پیامبر(ص) که مبتنی بر شرع اسلام است به پایان رسیده، بلکه منظور این است که شریعت پیامبر همانطوری که بر پیامبر(ص) نازل شد، بدون هیچ کم و کاستی تا قیامت ادمه دارد و قابلیت اضافه شدن حکم جدید شرعی را ندارد

شناخت و ویژگی‌های خاتمیت پیامبر(ص)

خاتم‌النبیین بودن پیامبر(ص) علاوه بر اینکه در معانی خاتمیت نبوت در میان انبیاء و رسولان الهی؛ خاتمیت قرآن در میان کتاب‌های آسمانی و خاتمیت شریعت اسلام در میان شرایع آسمانی، خلاصه می‌‌شود؛ در بردارندۀ معنای عمیق دیگری نیز هست به طوری که برخی از بزرگان، خاتمیت را مقامی اعطایی از جانب حضرت حق و بالاترین مرتبۀ وجودی انسان پس از گذراندن مراحل ایمان، عبادت، زهد، معرفت، ولایت، رسالت و اولوالعزم بودن دانسته‌اند

چنانکه پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «نبوت، مثل آخرین خشت یک عمارت است که با آمدن آن، کار عمارت به پایان می‌رسد». این مطلب نشان دهندۀ عظمت ختم نبوت پیامبر(ص) است، چراکه منظور این است که ختم نبوت در بردارندۀ تمام احکام انسانی و اسلامی است

همین امر سبب شد عده‌ای در بیان ویژگی‌های خاتمیت قائل شدند برترین علم‌ها در اختیار خاتم است و در دایره ممکنات، دانش هیچ موجودی به علم وی نمی‌رسد، زیرا تنها اوست که به همه مقامات و مراتب و به تمام کمالات رسیده است و چون ختم نبوت و قرآن شریف از سوی خداوند است، به همین دلیل کامل‌تر و شریف‌تر از آن قابل تصور نیست ویژگی دیگری که برای خاتم النبیین لحاظ شده، وسعت این صفت است، چنانکه این وسعت را می‌‌توان در مقایسه با کلمۀ "أب" با واژۀ خاتم النبیین به وضوح مشاهده کرد؛ در روایت: "أَنَا وَ عَلِیٌ‏ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّةِ‏"

کلمه "أب" کنایه از احاطۀ وجودی آن دو معصوم بر امت خویش است، اما صفت خاتم نه تنها بر امت خویش، بلکه بر همۀ انسان‌ها حتی بر تمام انبیای الهی نیز احاطه دارد، چنانکه در روایتی فرمودند «من، نبی بودم در حالی که آدم هنوز در میان آب و گل بود»[

فلسفۀ ختم نبوت

1.کمال دین: فلسفه و راز خاتمیت اسلام در کمال این شریعت است، زیرا خاتمیت و کمال دو امر متلازم‌اند. شریعت اسلام از ادیان پیشین جامع‌تر و کاملتر است و این ادعا را می‌‌توان با بیان برخی از مصادیق اسلامی‌مانند: توحید، معاد، نظام اخلاقی اسلام و اصول اجتماعی اسلام می‌‌توان ثابت کرد 2.مصونیت قرآن: آیین اسلام در کتاب آسمانی قرآن تدوین و تجلی پیدا کرده است. ادلۀ متعدد ثابت می‌کند همۀ آیات قرآن از تحریف مصون مانده است. علاوه بر دلیل نقلی، اعجاز و تحدی قرآن نیز دلیل بر الهی بودن آن است 3.جلوگیری از تحریف دین: عدم گسترش پیام‌های پیامبران پیشین و تحریف سخنانشان پس از مدت کوتاهی از رحلتشان، مقتضی تجدید نبوت بوده است. اما ندای اسلام در عصر خود پیامبر اکرم(ص) در اطراف و اکناف جهان پیچید و وحی اسلامی در عصر خود پیامبر(ص) تثبیت شده بود 4.کمال و بلوغ مخاطبان: اکثر مخاطبان و پیروان پیامبران پیشین، استقبال خوبی از آنها نکردند و ایمانی ضعیف داشتند و در نگهداری و حفظ کتاب‌های آسمانی کوتاهی می‌کردند و این نشانگر عدم استعداد و صلاحیت آنها برای دریافت آخرین کتاب کامل آسمانی است. اما در اسلام، حضرت محمد(ص) توانست حکومت اسلامی تشکیل دهد و بر دشمنان خارجی غلبه کند و قرآن توسط چند صحابه و با نظارت شخص پیامبر(ص) تدوین یابد 5.امامت و ولایت: امامت و ولایت بعد از پیامبر(ص) در شریعت اسلام، مصداق و دلیل روشنی بر جامعیت این دین است، چراکه مقتضای کمال و جامعیت دین این است که بعد از پیامبر کسانی بتوانند قرآن را به درستی تفسیر کنند تا این کتاب مقدس دچار تحریف نشود. با تعیین جانشینی امیرالمؤمنین(ع)، دین اسلام کامل شد 6.مطابق عقل بودن شریعت اسلام: اسلام چون مطابقت کامل با فطرت انسانی دارد با عقل و نیازهای دنیوی و اخروی انسان هماهنگی کامل دارد 7.اجتهاد و ارائۀ معیارهای تفسیر دین: وجود مجتهد و اجتهاد در صورت عدم حضور امام، معیار جامعیت اسلام است

دلایل ختم نبوت

ختم نبوت از دیدگاه قرآن کریم

از مسلمات شریعت اسلام ختم سلسله نبوت و رسالت توسط رسول اکرم محمد مصطفی(ص) است. خداوند متعال در قرآن کریم به صراحت این حقیقت را اعلام نموده و آن را در آیات متعدده با مضامین گوناگون مورد تأکید قرار داده است: در سورۀ احزاب می‌فرماید: ﴿مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا﴾.

در این آیه ختم نبوت به وسیله رسول اکرم(ص) به صراحت اعلام گردیده است. در جای دیگر می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ﴾ و نیز فرموده است: ﴿وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلَامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ﴾

و در سنت رسول خدا(ص) احادیث متواتره بر همین حقیقت تأکید دارند. از جمله حدیث متواتر معروف: "یا علی جایگاه تو نسبت به من به منزله جایگاه حضرت هارون است نسبت به حضرت موسی، الاّ اینکه بعد از من پیامبری نخواهد آمد"

از سوی دیگر خدای متعال هدف از ارسال رسل و بعثت انبیاء را اقامۀ قسط و برپایی حکومت عدل در سراسر زمین اعلام فرموده است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾

و وعدۀ پیروزی مؤمنین بر کافران در سراسر جهان را داده است. خدا فرمود: ﴿وَمَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾

تا آنجا که فرمود: ﴿وَلِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الْکَافِرِینَ﴾

و نیز فرمود: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَأُخْرَی تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ﴾

از آنچه گفته شد نتیجه می‌گیریم: 1.اسلام خاتم ادیان و رسول اکرم محمد مصطفی(ص) خاتم پیامبران است. 2.خداوند به مؤمنین و مسلمین وعده پیروزی و غلبه بر کافران داده است. •بر اساس مطالب گذشته مفهوم حقیقی ختم نبوت این است که خدای متعال به لحاظ آمادگی جامعۀ بشر - در نتیجۀ تکامل اجتماعی و عقلی- جهت برقراری حکومت عدل و قسط جهانی پیامبر بزرگش را با دین و شریعت کاملی که بتواند نیاز بشر را در همۀ ابعاد تأمین کند و عدالت و قسط را در جامعۀ بشر بگستراند فرستاد. این شریعت از آنجا که همۀ نیازهای بشر را دربرگرفته و برنامۀ حکومت جهانی عدل و قسط را به کامل‌ترین صورت ارائه می‌دهد دین خاتم و پیامبرش نیز آخرین پیامبر است. •مفهوم حقیقی ختم نبوت، کمال شریعت محمدی، و آمادگی انسان عصر نبوت محمدی است برای برقراری حکومت عدل جهانی و اجرای کامل شریعت محمدی که راهبر بشر به سوی مقاصد عالیه خلقت است. •امروز وظیفه مسلمین آشنا شدن با برنامه‌های کامل اسلام و سعی و تلاش جهت اجرای کامل آن در سراسر جهان است. •طبق وعدۀ الهی که تخلّف‌ناپذیر است سرانجام پیروزی کامل نصیب مسلمین خواهد شد و حکومت جهانی اسلام در جامعۀ بشر برقرار خواهد گردید

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی

2. سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید ۱

3. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی

4. قدردان قراملکی، محمد حسن، دین و نبوت

5. الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی

6. خسروپناه، عبدالحسین، دائرةالمعارف قرآن کریم

7. سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی

8. فرهنگ شیعه

9. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

10. اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت

منبع:‌ دانشنامه مجازی امامت و ولایت