بهاءالدین محمد نقشبند: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
</div> | </div> | ||
'''بَهاءُالدّین نَقْشْبَنْد'''، خواجه محمدبن محمدبن محمدبخاری، عارف نامدار و مؤسس سلسلۀ نقشبندیه که نزد ترکان به شاه نقشبند مشهور است. وی در[[قصر هندوان]]، روستایی در نزدیکی [[بخارا]] که بعدها به «[[قصرعرفان]]» شهرت یافت، به دنیا آمد. پدرش، [[بابا صاحب سرمست]]، از [[صوفیان]] زمان خود بود که مزارش در نزدیکی مسجد جوزجانیۀ [[سمرقند]] قرار داشت. | '''بَهاءُالدّین نَقْشْبَنْد'''، خواجه محمدبن محمدبن محمدبخاری، عارف نامدار و مؤسس سلسلۀ نقشبندیه که نزد ترکان به شاه نقشبند مشهور است. وی در [[قصر هندوان]]، روستایی در نزدیکی [[بخارا]] ([[ازبکستان]]) که بعدها به «[[قصرعرفان]]» شهرت یافت، به دنیا آمد. پدرش، [[بابا صاحب سرمست]]، از [[صوفیان]] زمان خود بود که مزارش در نزدیکی مسجد جوزجانیۀ [[سمرقند]] قرار داشت. | ||
جد بهاءالدین که نامش را جلال‌الدین نیز ذکر کرده‌انداز مریدان خواجه [[محمدبابای سماسی]]، شیخ صوفیان خواجگانی از پیروان خواجه[[یوسف همدانی]] بود. وی نوه‌اش را در سومین روز تولد نزد خواجه سماسی که به تازگی به قصر هندوان وارد شده بود، برد تا از او برکت یابد. سماسی نیز بهاءالدین را به فرزندخواندگی پذیرفت و او را «مقتدای روزگار» پس از خویش خواند. | جد بهاءالدین که نامش را جلال‌الدین نیز ذکر کرده‌انداز مریدان خواجه [[محمدبابای سماسی]]، شیخ صوفیان خواجگانی از پیروان خواجه[[یوسف همدانی]] بود. وی نوه‌اش را در سومین روز تولد نزد خواجه سماسی که به تازگی به قصر هندوان وارد شده بود، برد تا از او برکت یابد. سماسی نیز بهاءالدین را به فرزندخواندگی پذیرفت و او را «مقتدای روزگار» پس از خویش خواند. | ||
پدر بهاءالدین ، معروف به باباصاحب سرمست ، پیشه نقشبندی و [[کَمخابافی]] داشت، ازاین رو وی نیز، که شغل پدر را پی | پدر بهاءالدین ، معروف به باباصاحب سرمست ، پیشه نقشبندی و [[کَمخابافی]] داشت، ازاین رو وی نیز، که شغل پدر را پی گرفت، به نقشبند ملقب گردید. ایشان همچون پدر به کمخابافی(کمخا= پارچۀ منقش رنگارنگ)اشتغال داشت، زیرا به‌رغم سکوت متون متقدم نقشبندیه، متون متأخر اطلاق لقب نقشبند بر او را بدین سبب دانسته‌اند. | ||
'''محمد بهاءالدین نقشبند بخاری''' بنیانگذار سلسلهٔ طریقت [[نقشبندیه]] بود. وی در [[محرم]] سال ۷۱۸ق در قصر عارفان بخارا ([[ازبکستان]]) به دنیا آمد<ref>رشحات؛ ۱. ص ۹۵.</ref> او بر اصول هشتگانهٔ خواجه [[عبدالخالق غجدوانی]] سه اصل دیگر افزود. ایشان در شب دوشنبه سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ در سن ۷۳ یا ۷۴ سالگی درگذشت و در [[قصر عارفان]] دفن‌شد. | '''محمد بهاءالدین نقشبند بخاری''' بنیانگذار سلسلهٔ طریقت [[نقشبندیه]] بود. وی در [[محرم]] سال ۷۱۸ق در قصر عارفان بخارا ([[ازبکستان]]) به دنیا آمد<ref>رشحات؛ ۱. ص ۹۵.</ref> او بر اصول هشتگانهٔ خواجه [[عبدالخالق غجدوانی]] سه اصل دیگر افزود. ایشان در شب دوشنبه سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ در سن ۷۳ یا ۷۴ سالگی درگذشت و در [[قصر عارفان]] دفن‌شد. | ||
| خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
=منابعی در شرح احوال، اقوال و مقامات نقشبند= | =منابعی در شرح احوال، اقوال و مقامات نقشبند= | ||
*[[انیس الطالبینِ]] نوشته [[صلاح بن مبارک بخاری]] که [[عبدالرحمان جامی]] منتخبی از آن را فراهم آورده و [[سلیمان عزتی]] (متوفی ۱۱۶۸) به [[زبان ترکی]] ترجمه کرده | *[[انیس الطالبینِ]] نوشته [[صلاح بن مبارک بخاری]] که [[عبدالرحمان جامی]] منتخبی از آن را فراهم آورده و [[سلیمان عزتی]] (متوفی ۱۱۶۸) به [[زبان ترکی]] ترجمه کرده است؛ | ||
*کتاب دیگری به همین نام ، منسوب به حسام الدین یوسف بخارایی در سخنان واحوال بهاءالدین | *کتاب دیگری به همین نام ، منسوب به [[حسام الدین یوسف بخارایی]] در سخنان واحوال بهاءالدین تالیف شده است؛ | ||
*محبوبیه خواجه محمدپارسا در مناقب بهاءالدین | *[[محبوبیه]] خواجه [[محمدپارسا]] در مناقب بهاءالدین نوشته شده است؛ | ||
*رساله بهائیه ، تألیف ابوالقاسم بن محمد بخاری | *[[رساله بهائیه]] ، تألیف ابوالقاسم بن محمد بخاری است؛ | ||
*مقامات | *[[مقامات خواجه نقشبند]] تألیف [[ابوالحسن محمدباقربن محمدعلی]] که در [[بمبئی]] به چاپ رسیده است.<br> | ||
دو کتاب انیس‌الطالبین و مقامات خواجه نقشبند، از جملۀ قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منابع دربارۀ بهاءالدین نقشبند(718 -791) و اصول طریقت اوست. اطلاعات بیشتر منابع دربارۀ بهاء الدین نقشبند اغلب از کتاب انیس‌الطالبین گرفته شده و بسیاری از مضامین موجود در مقامات وی با کتاب انیس‌الطالبین مشترک است | |||
دو کتاب انیس‌الطالبین و مقامات خواجه نقشبند، از جملۀ قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منابع دربارۀ بهاءالدین نقشبند(718 - 791) و اصول طریقت اوست. اطلاعات بیشتر منابع دربارۀ بهاء الدین نقشبند اغلب از کتاب انیس‌الطالبین گرفته شده و بسیاری از مضامین موجود در مقامات وی با کتاب انیس‌الطالبین مشترک است. مقایسه تطبیقی دو کتاب نشان داد که بخش‌های زیادی از مقامات نقشبند با انیس‌الطالبین مشترک است و این امر نشان دهنده این است که احتمالا انیس‌الطالبین یکی از جمله منابع عمده مؤلف مقامات نقشبند بوده است. همچنین در انیس‌الطالبین درصد کرامات معنوی و در مقامات نقشبند، کرامات مادی بیشتر است. در هر دو کتاب آگاهی از آنچه برای دیگران رخ داده در میان کرامات معنوی، و از هوش بردن و باز به هوش آوردن افراد در میان کرامات مادی، بیش از سایر کرامت‌ها است. | |||
=طریقه نقشبند= | =طریقه نقشبند= | ||
بدان جهت که خانواده بهاءالدین محمد به طریقه خواجگان متمایل بودند از همان کودکی به آداب و تعالیم آنان توجه نشان داد و به حلقه آنها پیوست و بعد از مدتی در میان پیروان این طریقه مرتبه‌ای بلند یافت و در شمار مشایخ بزرگ خواجگان درآمد و به ترویج تعالیم عرفانی آنان پرداخت. طریقه خواجگان از این پس تحول یافت و با تعالیم بهاءالدین محمد نقشبند به طریقه تازه‌ای تبدیل شد. این طریقه تازه نقشبندیه نام گرفت. تعالیم نقشبند بر پیروی از [[سنت]]، حفظ [[شریعت]] و توجه به حق استوار بود. ذکر جهر، خلوت و سماع در این مشرب عرفانی پذیرفته نیست. | بدان جهت که خانواده بهاءالدین محمد به طریقه خواجگان متمایل بودند از همان کودکی به آداب و تعالیم آنان توجه نشان داد و به حلقه آنها پیوست و بعد از مدتی در میان پیروان این طریقه مرتبه‌ای بلند یافت و در شمار مشایخ بزرگ خواجگان درآمد و به ترویج تعالیم عرفانی آنان پرداخت. طریقه خواجگان از این پس تحول یافت و با تعالیم بهاءالدین محمد نقشبند به طریقه تازه‌ای تبدیل شد. این طریقه تازه نقشبندیه نام گرفت. تعالیم نقشبند بر پیروی از [[سنت]]، حفظ [[شریعت]] و توجه به حق استوار بود. ذکر جهر، خلوت و سماع در این مشرب عرفانی پذیرفته نیست. | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۴: | ||
شاگردان و مریدان پرشماری نزد بهاءالدین پرورش یافتند و طریقه وی را رواج بخشیدند. از میان این مریدان دو خلیفه او: [[خواجه علاءالدین عطار]] و [[خواجه محمد پارسا]] نزد وی و در حلقه پیروان [[طریقه نقشبندیه]] اعتبار بیشتری داشتند و بعد از درگذشت خواجه به نشر و گسترش طریقه وی پرداختند <ref>تاریخ تصوف؛ ۲. ص ۱۷۵.</ref>. | شاگردان و مریدان پرشماری نزد بهاءالدین پرورش یافتند و طریقه وی را رواج بخشیدند. از میان این مریدان دو خلیفه او: [[خواجه علاءالدین عطار]] و [[خواجه محمد پارسا]] نزد وی و در حلقه پیروان [[طریقه نقشبندیه]] اعتبار بیشتری داشتند و بعد از درگذشت خواجه به نشر و گسترش طریقه وی پرداختند <ref>تاریخ تصوف؛ ۲. ص ۱۷۵.</ref>. | ||
=ازدواج و فرزندان= | =ازدواج و فرزندان= | ||
بهاءالدین كه ظاهراً در جوانی ازدواج كرده بود، فرزندانی داشت كه در منابع اشارات دقیقی دربارۀ آنها نشده است. تنها می‌دانیم كه یكی از دختران او به عقد علاءالدین عطار، خلیفۀ او درآمده بود و پسری داشت كه در زمان حیات بهاءالدین درگذشت | بهاءالدین كه ظاهراً در جوانی ازدواج كرده بود، فرزندانی داشت كه در منابع اشارات دقیقی دربارۀ آنها نشده است. تنها می‌دانیم كه یكی از دختران او به عقد علاءالدین عطار، خلیفۀ او درآمده بود و پسری داشت كه در زمان حیات بهاءالدین درگذشت. | ||
=آثار= | =آثار= | ||
| خط ۸۴: | خط ۸۵: | ||
#خزینه لاسرار و کشف الاخفا. | #خزینه لاسرار و کشف الاخفا. | ||
علاوه بر این خواجه محمد پارسا سخنان بهاءالدین نقشبند را در رساله‌ای به نام قدسیه جمع آورده‌است. البته تعداد و حجم اقوال بهاءالدین در این رساله اندک است و ترکیب کلمات او پیوند موضوعی ندارد، از این رو مجموعه سخنان خواجه بهاءالدین در رساله قدسیه، منظومه فکری و مشرب عرفانی او را به‌طور کامل تبیین نمی‌کند <ref>دانشنامه زبان و ادبیات فارسی؛ ذیل رساله قدسیه.</ref>. | علاوه بر این خواجه محمد پارسا سخنان بهاءالدین نقشبند را در رساله‌ای به نام [[قدسیه]] جمع آورده‌است. البته تعداد و حجم اقوال بهاءالدین در این رساله اندک است و ترکیب کلمات او پیوند موضوعی ندارد، از این رو مجموعه سخنان خواجه بهاءالدین در رساله قدسیه، منظومه فکری و مشرب عرفانی او را به‌طور کامل تبیین نمی‌کند <ref>دانشنامه زبان و ادبیات فارسی؛ ذیل رساله قدسیه.</ref>. | ||
=درگذشت= | =درگذشت= | ||
خواجه بهاءالدین در شب دوشنبه سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ در سن ۷۳ یا ۷۴ سالگی درگذشت و در قصر عارفان دفن‌شد. هرچند پس از درگذشت بهاءالدین شاگرد و داماد او علاءالدین عطار بخاری | خواجه بهاءالدین در شب دوشنبه سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ در سن ۷۳ یا ۷۴ سالگی درگذشت و در قصر عارفان دفن‌شد. هرچند پس از درگذشت بهاءالدین شاگرد و داماد او [[علاءالدین عطار بخاری]] خلافت او را بر عهده گرفت، اما دیگر شاگردان و خلفای او نیز در تثبیت و گسترش طریقۀ نقشبندیه بسیار كوشیدند. از میان آنان به ویژه خواجه محمد پارسا با تألیف آثار متعدد، و خواجه [[یعقوب چرخی]] با تربیت عبیدالله احرار ـ كه این طریقه را در آسیای صغیر منتشر ساخت ـ نقشی برجسته داشتند. | ||
=منابع= | =منابع= | ||
نسخهٔ ۸ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۳۲
نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.
یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در تاریخ زیر تغییر یافته است: ۰۹:۳۲، ۸ فوریه ۲۰۲۲؛
| نام | بهاءالدین محمد نقشبند |
|---|---|
| نام‌های دیگر | بهاءالدین نقشبندی، بخاری |
| متولد | حدود650 هجری قمری |
| محل تولد | بخارا |
| دین | اسلام |
| استادان | خواجه محمد باباسماسی، سیدامیر کلال |
| برخی از آثار | الاورادالبهائیه،اوراد صغیر،رسالة الواردات. |
بَهاءُالدّین نَقْشْبَنْد، خواجه محمدبن محمدبن محمدبخاری، عارف نامدار و مؤسس سلسلۀ نقشبندیه که نزد ترکان به شاه نقشبند مشهور است. وی در قصر هندوان، روستایی در نزدیکی بخارا (ازبکستان) که بعدها به «قصرعرفان» شهرت یافت، به دنیا آمد. پدرش، بابا صاحب سرمست، از صوفیان زمان خود بود که مزارش در نزدیکی مسجد جوزجانیۀ سمرقند قرار داشت. جد بهاءالدین که نامش را جلال‌الدین نیز ذکر کرده‌انداز مریدان خواجه محمدبابای سماسی، شیخ صوفیان خواجگانی از پیروان خواجه‌یوسف همدانی بود. وی نوه‌اش را در سومین روز تولد نزد خواجه سماسی که به تازگی به قصر هندوان وارد شده بود، برد تا از او برکت یابد. سماسی نیز بهاءالدین را به فرزندخواندگی پذیرفت و او را «مقتدای روزگار» پس از خویش خواند. پدر بهاءالدین ، معروف به باباصاحب سرمست ، پیشه نقشبندی و کَمخابافی داشت، ازاین رو وی نیز، که شغل پدر را پی گرفت، به نقشبند ملقب گردید. ایشان همچون پدر به کمخابافی(کمخا= پارچۀ منقش رنگارنگ)اشتغال داشت، زیرا به‌رغم سکوت متون متقدم نقشبندیه، متون متأخر اطلاق لقب نقشبند بر او را بدین سبب دانسته‌اند. محمد بهاءالدین نقشبند بخاری بنیانگذار سلسلهٔ طریقت نقشبندیه بود. وی در محرم سال ۷۱۸ق در قصر عارفان بخارا (ازبکستان) به دنیا آمد[۱] او بر اصول هشتگانهٔ خواجه عبدالخالق غجدوانی سه اصل دیگر افزود. ایشان در شب دوشنبه سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ در سن ۷۳ یا ۷۴ سالگی درگذشت و در قصر عارفان دفن‌شد.
معرفی اجمالی
محمدبن محمد بخاری عارف قرن هشتم و بنیانگذار طریقت نقشبندیه که به خواجه نقشبند و شاه نقشبند نیز معروف است. برخی به غلط وی را علوی دانسته و نسب او را با سیزده واسطه به علی اکبر، فرزند امام حسن عسکری علیه السلام ، رسانده اند [۲] در حالی که امام فرزندی به این نام نداشته است.
بهاءالدین نقشبند در محرم سال ۷۱۸ق در قصر عارفان بخارا به دنیا آمد و سه روز بعد از تولد وی، جد او که از ارادتمندان طریقه خواجگان بود وی را نزد خواجه محمد باباسماسی برد و باباسماسی، بهاءالدین را به فرزندی خود پذیرفت [۳] خواجه بهاءالدین نزد وی تربیت یافت و آداب طریقت را از سید امیر کلال آموخت و بعد از طی مراحل سلوک از سوی امیر کلال اجازه یافت تا در مصاحبت مشایخ دیگر به تکمیل مراحل مجاهدت بپردازد. البته خواجه افراد دیگر از مشایخ مانند زید الدین ابوبکر تایبادی را نیز ملاقات کرد[۴].
شهرت
دربارهٔ شهرت او (نقشبند) چند دیدگاه مختلف وجود دارد از جمله:
یکی آنکه نقشبند قریه‌ای است در اطراف بخارا و چون محمد در آن قریه به دنیا آمده‌است وی را بدانجا منسوب کرده و نقشبند خوانده‌اند[۵].
دوم آنکه بهاء الدین از کثرت ذکر به مرتبه‌ای دست یافت که ذکر تهلیل در قلب وی نقش بست [۶].
سوم آنکه وی مانند سایر مشایخ خواجگان اهل حرفه بوده و به پیشه نقشبندی اشتغال داشته یا در اوایل حال به این‌گونه کاری اشتغال داشته‌است [۷].
به نظر می‌رسد وجه اول اساسی ندارد بدان جهت که اولاً مولد و مدفن بهاءالدین به اجماع صاحبان تراجم قریه قصر عارفان در یک فرسخی بخاراست. ثانیاً در اطراف بخارا هیچ قریه‌ای به نام نقشبند وجود نداشته‌است.
منابعی در شرح احوال، اقوال و مقامات نقشبند
- انیس الطالبینِ نوشته صلاح بن مبارک بخاری که عبدالرحمان جامی منتخبی از آن را فراهم آورده و سلیمان عزتی (متوفی ۱۱۶۸) به زبان ترکی ترجمه کرده است؛
- کتاب دیگری به همین نام ، منسوب به حسام الدین یوسف بخارایی در سخنان واحوال بهاءالدین تالیف شده است؛
- محبوبیه خواجه محمدپارسا در مناقب بهاءالدین نوشته شده است؛
- رساله بهائیه ، تألیف ابوالقاسم بن محمد بخاری است؛
- مقامات خواجه نقشبند تألیف ابوالحسن محمدباقربن محمدعلی که در بمبئی به چاپ رسیده است.
دو کتاب انیس‌الطالبین و مقامات خواجه نقشبند، از جملۀ قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منابع دربارۀ بهاءالدین نقشبند(718 - 791) و اصول طریقت اوست. اطلاعات بیشتر منابع دربارۀ بهاء الدین نقشبند اغلب از کتاب انیس‌الطالبین گرفته شده و بسیاری از مضامین موجود در مقامات وی با کتاب انیس‌الطالبین مشترک است. مقایسه تطبیقی دو کتاب نشان داد که بخش‌های زیادی از مقامات نقشبند با انیس‌الطالبین مشترک است و این امر نشان دهنده این است که احتمالا انیس‌الطالبین یکی از جمله منابع عمده مؤلف مقامات نقشبند بوده است. همچنین در انیس‌الطالبین درصد کرامات معنوی و در مقامات نقشبند، کرامات مادی بیشتر است. در هر دو کتاب آگاهی از آنچه برای دیگران رخ داده در میان کرامات معنوی، و از هوش بردن و باز به هوش آوردن افراد در میان کرامات مادی، بیش از سایر کرامت‌ها است.
طریقه نقشبند
بدان جهت که خانواده بهاءالدین محمد به طریقه خواجگان متمایل بودند از همان کودکی به آداب و تعالیم آنان توجه نشان داد و به حلقه آنها پیوست و بعد از مدتی در میان پیروان این طریقه مرتبه‌ای بلند یافت و در شمار مشایخ بزرگ خواجگان درآمد و به ترویج تعالیم عرفانی آنان پرداخت. طریقه خواجگان از این پس تحول یافت و با تعالیم بهاءالدین محمد نقشبند به طریقه تازه‌ای تبدیل شد. این طریقه تازه نقشبندیه نام گرفت. تعالیم نقشبند بر پیروی از سنت، حفظ شریعت و توجه به حق استوار بود. ذکر جهر، خلوت و سماع در این مشرب عرفانی پذیرفته نیست.
خواجه نقشبند ارکان طریقه خود را چنین تبیین می‌کرد:
«خلوت در انجمن، به ظاهر با خلق و به باطن با حق، سبحانه و تعالی» [۸].
شاگردان و مریدان پرشماری نزد بهاءالدین پرورش یافتند و طریقه وی را رواج بخشیدند. از میان این مریدان دو خلیفه او: خواجه علاءالدین عطار و خواجه محمد پارسا نزد وی و در حلقه پیروان طریقه نقشبندیه اعتبار بیشتری داشتند و بعد از درگذشت خواجه به نشر و گسترش طریقه وی پرداختند [۹].
ازدواج و فرزندان
بهاءالدین كه ظاهراً در جوانی ازدواج كرده بود، فرزندانی داشت كه در منابع اشارات دقیقی دربارۀ آنها نشده است. تنها می‌دانیم كه یكی از دختران او به عقد علاءالدین عطار، خلیفۀ او درآمده بود و پسری داشت كه در زمان حیات بهاءالدین درگذشت.
آثار
- الاورادالبهائیه؛
- اوراد صغیر؛
- رسالة الواردات؛
- دلیل العاشقین؛
- حیات نامه در نصایح و مواعظ؛
- خزینه لاسرار و کشف الاخفا.
علاوه بر این خواجه محمد پارسا سخنان بهاءالدین نقشبند را در رساله‌ای به نام قدسیه جمع آورده‌است. البته تعداد و حجم اقوال بهاءالدین در این رساله اندک است و ترکیب کلمات او پیوند موضوعی ندارد، از این رو مجموعه سخنان خواجه بهاءالدین در رساله قدسیه، منظومه فکری و مشرب عرفانی او را به‌طور کامل تبیین نمی‌کند [۱۰].
درگذشت
خواجه بهاءالدین در شب دوشنبه سوم ربیع‌الاول سال ۷۹۱ در سن ۷۳ یا ۷۴ سالگی درگذشت و در قصر عارفان دفن‌شد. هرچند پس از درگذشت بهاءالدین شاگرد و داماد او علاءالدین عطار بخاری خلافت او را بر عهده گرفت، اما دیگر شاگردان و خلفای او نیز در تثبیت و گسترش طریقۀ نقشبندیه بسیار كوشیدند. از میان آنان به ویژه خواجه محمد پارسا با تألیف آثار متعدد، و خواجه یعقوب چرخی با تربیت عبیدالله احرار ـ كه این طریقه را در آسیای صغیر منتشر ساخت ـ نقشی برجسته داشتند.
منابع
- نقشی از مولانا خالد نقشبندی و پیروان طریقت او از دکتر مهیندخت معتمدی (تهران، نشر پاژنگ، ۱۳۶۹).
- قدسیّه (کلمات بهاءالدّین نقشبند)؛ با مقدمه و تصحیح احمد طاهری عراقی؛ کتابخانهٔ طهوری، تهران ۱۳۵۴.
- نفحات‌الانس عبدالرحمان جامی.
- رساله بهائیه ، تألیف ابوالقاسم بن محمد بخاری.