واصلیه

واصلیه از فرق متقدم معتزلی است که به پیروان ابوحذیفه واصل بن عطاء معروف به الغزال گفته می‌شود. وی پایه گذار مکتب اعتزال در جهان اسلام بود.

شرح حال واصل

واصل در سال 80 هجرى در مدینه متولد شد و در سال 131 هجرى در بصره در گذشت. زندگی وی در بصره شکل گرفت. مدتى شاگرد ابوالهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه و حسن بصرى بود. از او تصانیف بسیاری نقل شده است از جمله: «اصناف المرجئه»، «المنزلة بین المنزلتین»، «معانى القرآن»، «طبقات اهل العلم و الجهل»، «السبیل الى معرفة الحق».

علت اعتزال واصل

بهانه اعتزال واصل از حلقه درسی حسن بصری مناقشه در باره احکام مربوط به مرتکبین گناهان کبیره بود. حسن بصرى و پیروانش معتقد بودند مسلمانى که مرتکب گناه کبیره شود، اگر به خدا و کتاب هاى آسمانى ایمان داشته باشد، فاسق است و فسق وى نام ایمان و اسلام را از او نفى نمى‌کند. اما واصل می‌گفت مسلمانی که مرتکب فسق شود، نه مومن است و نه کافر. حسن بصرى وقتی متوجه بدعت واصل شد، او را از مجلس خود دور کرد. ( و بنا بر برخی دیگر از نقل ها واصل خود از مجلس درس حسن بصری فاصله گرفت) سپس وی و پیروانش پای یکی از ستون های مسجد بصره حلقه درس جدایی تشکیل دادند و از این جهت به «معتزله» یعنى کناره‏ گیران از جمع معروف شدند.

اعتقادات

شرح عقاید فرقه واصلیه را می بایستی در افکار موسس آن یعنی واصل بن عطا جستجو کرد. اکنون به برخی از مهم‌ترین آرای وی اشاره خواهد شد.

توحید از منظر واصل

توحید از بنیادی ترین اصول اعتقادی اهل اعتزال به شمار می‌رود تا آن جا که واصل و پیروانش خود را موحده نامیدند. واصل بن عطا، منکر قدیم بودن برخی از صفات ایجابی خداوند نظیر علم، قدرت و اراده بود، زیرا می‌گفت که اگر معتقد به قدیم بودن صفات باشیم، باید به جدایی صفات از ذات نیز ملتزم باشیم. این التزام موجب می شود که تعدد اله را قبول کنیم که البته این لازمه باطل است، در نتیجه قدیم بودن صفات خداوند هم باطل و نفی می‌شود.

عدل از منظر واصل بن عطا

تظاهرات و نیز تراوشات اعتقادی و فکری واصل بن عطا و یارانش و به طور کل معتزلیان، بر پایه عدل نهاده شده است، زیرا همه مذاهب در فهم توحید هیچ گونه تشکیکی را به خود راه نمی‌دهند، اما عدل و ملازمات آن، تابلو اختصاسی تفکر معتزله است. و بر همین اساس به عدلیه معروف شده‌اند. واصل بن عطا می گوید که اعتقاد به عدالت خداوند متعال و نفی ظلم از او، از اصول و پایه‌های عدل در عقیده اسلامی است که لوازم خاص خود را می‌طلبد. از لوازم این عقیده، آزادی اراده و اختیار انسان است. بدین معنا که انسان خالق افعال و اعمال خود است. به همین دلیل، انسان ها مستحق عذاب و یا ثواب می‌شوند. به عقیده وی اگر مسئله عدل را نپذیریم به این معنا که هیچ موجودی خاصه انسان فاعل فعل خود نیست تا بر اساس عدل مستحق جزا شود، لازمه این سخن آن است که خداوند را خالق همه افعال از جمله افعال انسان ها بدانیم که البته این نتیجه تفکر جبر گرایانه است.

منزلة بین المنزلتین

این اصل از اصول معروف واصل بن عطا و پیروانش می‌باشد. پیشینه این اصل به این موضوع باز می‌گردد که خوارج بر اساس اعتقادات خویش مرتکب گناه کبیره را کافر و مشرک می‌خواندند مرجئه معتقد بودند که ایمان از عمل جدا است. بنا بر این، ارتکاب گناه کبیره به ایمان کاری ندارد. اما واصل بن عطا به عنوان بنیان‌گذار مکتب کلامی معتزله، نظریه دیگری را مطرح کرد. معتقد بود که ایمان مجموعه‌ای از ویژگی‌ها است و آن اعتقاد قلبی همراه با اقرار زبانی و عمل در ارکان و جوارح است. از طرف دیگر می‌گفت که بین اعتقاد از یک سو و ایمان و عمل از سوی دیگر تلازم وجود دارد. از این رو نمی‌توان به صرف این که کسی گناه کبیره انجام داده است، اما در قلبش ایمان دارد و اقرار هم می‌کند، چنین شخص کافر یا مومن باشد بلکه از نگاه واصل این شخص فاسق است.

نبوت از دیدگاه واصل بن عطا

بر اساس اعتقاد واصل بن عطا، عنوان نبوت به شکل امانت به کسی داده می‌شود که وفاء به آن و قبول و ثبات در این راه، از او مشاهده شود. بر این اساس، نبوت مسئله‌ای جبری نیست، زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید: که خدا بهتر می‌داند که رسالتش را در کجا قرار دهد. بنا بر این، پیامبری انبیاء بر اساس این شیوه به آنان واگذار شده است.

عقیده واصل در باره قدر

واصل بن عطا مطابق با مشی خاص معتزلی اش، معتقد بود که خداوند حکیم و عادل است و هیچ ظلم و فعلی که متصف به شر باشد از او صادر نمی‌شود. می‌گفت که محال است خداوند بندگانش را به انجام فعلی وادار کند و آن گاه خود خلافش را اراده کند. واصل بن عطا معتقد بود که انسان فاعل خیر و شر است. مومن و کافر می شود. اطاعت و معصیت از او سر می‌زند. او می‌گفت خداوند هیچ بنده ای را مجبور نمی‌کند که مرتکب شر یا ظلمی شود. بلکه می‌گفت که خداوند فعل اصلح را برای بنده اش تدبیر می‌کند. او معتقد بود که انسان دارای اختیار و اراده آزاد است.

امامت از دیدگاه واصل بن عطا

واصل بن عطاء قریشی بودن را از شرایط امامت نمی‌دانست. او می‌گفت که امام می‌تواند غیر قریشی هم باشد.